«ءبىز ەلىمىزدى «قازاق مەملەكەتى» دەپ اتايتىن بولامىز». «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا ەلباسى تۋرا وسىلاي دەدى. بۇل ءسوز جۇرەگى «قازاق» دەپ سوعاتىن ۇلتجاندى ازاماتتاردى بەيجاي قالدىرعان جوق. جاقسى ءسوزدى جارىم ىرىسقا بالاعان جاناشىر جۇرتشىلىق: «بۇل – ەلدىگىمىز بەن مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ نىعايعانىنىڭ, تۇعىرىنىڭ بيىكتەگەنىنىڭ بەلگىسى» دەپ قۋانىستى.
ەلدىگىمىز ەۋروپادان ەرتە قالىپتاسقان
قازاقتىڭ كورمەگەنى جوق. اشكوزدىكتى دە, اشارشىلىقتى دا, زۇلمات سوعىستى دا, قۋعىن-سۇرگىندى دە كوردى. بىراق, حالقىمىز قانشا جىل قىرعىن كورسە دە قايىسپادى. قايسار قازاق اقىرى اتا-بابا ارمانىنا قول جەتكىزىپ, تاۋەلسىزدىگىن الدى. مۇنى نە ءۇشىن ايتىپ وتىرمىز؟ جالپى, قازاق قانداي اۋىرتپالىقتاردى كورسە دە, ميلليونداپ قىرىلسا دا, ۇلت رەتىندە ءوزىن ساقتاي ءبىلدى. باسقا ءبىر ەل ءدال قازاقتاي «مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلسە» جەر بەتىنەن جويىلىپ-اق كەتەر ەدى. قازاقتىڭ باسىنا باق قونعان حالىق دەيتىنىمىز سوندىقتان.
كەرتارتپا كوزقاراس ءتىپتى قازاقتىڭ شىعۋ تاريحىنا, ءتۇپ-تامىرىنا, مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋ تاريحىنا دا بالتا شاپقىسى كەلدى. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋىن حV عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىمەن باستاعىسى كەلگەندەر تابىلدى. ءتىپتى, بۇعان دەيىنگى قازاقستان تاريحناماسىندا XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان XIX عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن وسى قازاق حاندىعى دا مەملەكەت رەتىندە سانالعان جوق. تەك «قىرعىز- قايساقتاردىڭ ءۇش ورداسى» دەپ ەسەپتەلدى. «كوشپەلى قوعام رۋلىق-تايپالىق ءبىرلەستىكتەردەن عانا تۇرادى» دەگەندى العا تارتقان پاتشالىق ۇكىمەت «كوشپەلىلەر وتىرىقشى-ەگىنشى ەلدەر مەن حالىقتاردى جاۋلاپ المايىنشا, ءوز مەملەكەتىن قۇرا المايدى» دەپ, قازاقتى مەملەكەت رەتىندە مويىنداعىسى كەلمەدى. كەڭەس داۋىرىنە دەيىنگى رەسەي تاريحشىلارى: «قازاقتاردا مەملەكەت تە, حاندىق تا بولعان جوق, حان دەگەن ءسوز قاتارداعى رۋ, تايپا باسى ماعىناسىندا عانا قولدانىلدى» دەگەن ۇستانىمىن نىق ۇستانعانى تاريحتان ءمالىم. ءبىراق قازاق حالقى باعىنا قاراي, وسى جولى دا بار كەدەرگىلەردى جەڭىپ شىقتى. سوڭعى جىلدارداعى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىگى بولعاندىعى تولىعىمەن ماقۇلداندى. ماسەلەن, تاريحشى عالىم م.قوزىباەۆ: «ۇلى دالادا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار, تايپا وداقتارى مەن قاعاناتتار ەۋروپادان دا ەرتە پايدا بولدى. قازاق حاندىعىندا مەملەكەتكە ءتان نەگىزگى بەلگىلەر بولعان» دەپ اتاپ كورسەتتى.
كەيىن شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر دە ءوز ەڭبەكتەرىندە كوشپەلىلەردە مەملەكەت بولعاندىعىن اقىرى مويىنداپ تىندى. كەڭەس داۋىرىندەگى «كوشپەلىلەردە مەملەكەت قالىپتاسىپ ءۇلگەرگەن جوق, ولار تەك شارۋاشىلىق قاۋىم دەڭگەيىندە ءومىر ءسۇردى» دەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. مەملەكەتتىڭ مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنا قاجەتتى وزىنە ءتان مادەنيەتى, انتروپولوگيالىق بەت-الپەتى, ۇلان-عايىر جەرى, ءتىلى, حالىقتىق ساناسى, قازاق دەگەن ورتاق اتاۋى بار حالىق بۇگىندە كۇللى الەمگە تانىلدى. ىرگەلى ەلگە اينالىپ, ەلدىگىن نىعايتتى.
حالىقتى
بىرىكتىرەتىن – ءتىلى
ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىراتىن – ۇلتتىق ءتىل ەكەنى ءسوزسىز. ۇلتتىق وي-سانانى العا شىعارا بىلگەن ەلدىڭ ءىرگەسى دە بەرىك بولادى. ەلباسى جولداۋىندا: «قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ, شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە, ءبىز ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز» دەپ, مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋىن تىلمەن بايلانىستىرۋى بەكەردەن-بەكەر ەمەس. «تىلگە دەگەن كوزقاراس, شىنداپ كەلگەندە, ەلگە دەگەن كوزقاراس». قازاقستان مەملەكەتىن قۇراۋشى ۇلت – قازاق حالقىنىڭ سانى بۇگىندە 65 پايىزدى قۇراپ, 11 ميلليونعا جەتىپ وتىر. سوعان قاراماستان, قازىرگى قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى ءتيىستى دەڭگەيدە ەمەس. بۇل تىلگە دەگەن دۇرىس كوزقاراس, قۇرمەت ءالى كۇنگە دۇرىس قالىپتاسپاعانىن بىلدىرەدى. پرەزيدەنت ايتپاقشى, قازاق ءتىلى تۋرالى ايتقاندا, ءىستى الدىمەن وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەكتىگى ۇمىت قالادى. قازاق قازاقپەن ءالى كۇنگە قازاقشا سويلەسپەيدى. رەسمي تىلدە سويلەسكەنىن وزدەرىنشە مانساپ كورەدى. مۇنىڭ ءتۇپ توركىنىندە «ءوزىڭدى قور, وزگەنى زور» ساناعان قۇلدىق سانا جاتقانى انىق. ەكىنشى جاعىنان, ەلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ءتىلدى ءبىلۋدى مىندەتتەۋ تالاپتارى ءالجۋاز. تىلگە قاتىستى جۇمىستاردىڭ بارلىعى تەك قاعاز جۇزىندە ورىندالادى. ونىڭ ءوزى اۋدارما دەڭگەيىندە عانا. سوندىقتان, قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىسقا ەنگىزىلىپ, مەملەكەتتىك مارتەبەسىن الۋى ءۇشىن الدىمەن تالاپتى كۇشەيتۋىمىز قاجەت. ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە نەگە رەسەيدىڭ تاجىريبەسىن قولدانبايمىز؟ مىسالى, رەسەيدە ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ, كۇنىڭ قاراڭ. ەشكىم سەنى ادام قاتارىنا قوسپايدى, جۇمىسقا المايدى. وسى ەلدە تۇراقتى تۇرام دەۋشىلەر بىلاي تۇرسىن, ۋاقىتشا ناپاقاسىن تابۋعا كەلگەندەردىڭ ءوزى ورىسشا بىلۋگە ءتيىس. ميگرانتتتار كەمى 850 ورىس ءسوزىن بىلمەسە, وندا رەسەيدە وعان ورىن جوق. ال, رەسەي ازاماتتىعىن العىڭ كەلسە, ورىس تىلىندەگى سوزدىك قورىڭ كەمى 1300 ءسوز بولۋى مىندەت. ەلىمىزدە دە وسىنداي ءتارتىپ ورناتىلۋى قاجەت. ايتپەسە, ەلىمىزگە كىم كەلسە دە, سونىڭ تىلىندە ءوزىمىز سويلەۋگە شاق ءجۇرمىز. ورىس, پولياك, نەمىستىڭ ءبارى مەملەكەتتىك ءتىلدى تەگىس مەڭگەرۋگە ءتيىس.
«ءتىلىمىز ورىسشا شىعىپ ەدى» دەپ جەلەۋلەتەتىن زامان ءوتتى. قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇعىرىن بيىكتەتۋ ءۇشىن الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇعىرى بيىك بولۋعا ءتيىس. ەلباسى اتاپ وتكەندەي, «قازاق ءتىلى مەن ءمادەنيەتى – ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىز تۇرعىزىلىپ جاتقان ىرگەتاس! سوندىقتان, قازاق ءتىلى مادەنيەتىن ودان ءارى دامىتۋ جۇمىستارى ءبىزدىڭ ىنتىماقتاستىقتىڭ ەڭ ماڭىزدى باعىتى بولماق!».
تولىققاندى ۇلت بولۋدىڭ تەگەۋرىندى تەتىگى
ەلىمىز «قازاق مەملەكەتى» دەگەن اتقا لايىق بولۋدى ءار قازاق وكىلى وزىنەن باستاۋى قاجەت. قازاق قازاقپەن اينىماس دوس بولىپ, ۇلتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ, شاشپاۋىن كوتەرەتىن ءماسەلەلەردى بىرلەسە كوتەرۋگە ءتيىس. قازاق ەلىندە تۇراتىن ءار ازاماتتىڭ بويىندا ءوز ەلىنە, تۋعان جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى, قۇرمەتى بولسا, اركىم قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراي بىلسە, ۇلتتىق ساناسى بيىك, ىرگەلى مەملەكەتكە اينالارىمىز حاق.
قازاق مەملەكەتى دەگەن اتاۋعا قازىردەن باستاپ حالىقتى ۇيرەتە بەرگەن ءلازىم. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىندا «قازاقستان» ۇعىمى «قازاق ەلى» دەپ ايتىلىپ, جازىلىپ ءجۇر. بۇل يگى ءۇردىستى بىرتىندەپ سىڭىرە بەرسەك, ءالى-اق «قازاق مەملەكەتى» بولارىمىز انىق.
ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ – ءار ادامنىڭ ازاماتتىق مىندەتى. ءوزىن سىيلايتىن, قۇرمەتتەيتىن ۇلتقا وزگەلەر دە قۇرمەتپەن قارايتىنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.
قىمبات نۇرعالي