بيىلعى ەسەپ بەرۋ كەزدەسۋىن قالا اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ وسىلاي دەپ اشتى. راسىندا, 15 جىل ىشىندە استانا حالىقارالىق ساحنادا مىزعىماس ابىروي مەن بەرىك بەدەلگە قول جەتكىزىپ, ءوز بولمىسىنا ساي اتاق-داڭقىن بايان ەتتى.
وتكەن جىلى كۇللى تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى اتانعان ەلوردامىز بۇل مارتەبەلى اتاقتى ابىرويمەن الىپ شىقتى. ايتۋلى جىلدا قالادا ۇزىن سانى جيىرماعا جۋىق اسا ءىرى حالىقارالىق, التى جۇزدەن اسا رەسپۋبليكالىق مادەني ءىس-شارالار ءوتىپتى. ۇلتى بولەك بولسا دا, ءتىلى جاقىن, جەرى بولەك بولسا دا, ءدىنى جاقىن, سالتى مەن ءداستۇرى دە ۇقساس تۇركى جۇرتى استانا تورىندە باس ءتۇيىستىردى.
ءتۇبى ءبىر تۇركى حالقىنىڭ بىرىگۋىن اڭساعان اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمان تىلەكتەرى استانا كوگىندە قالىقتاعان جىل بولدى بۇل.
ال, 2012 جىلدىڭ 22 قاراشاسى بارشا قازاقستاندىقتار ءۇشىن اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇن رەتىندە ەستە قالدى.
ءدال وسى كۇنى تورتكۇل دۇنيەنى تورىندە توعىستىراتىن «ەكسپو» حالىقارالىق كورمەسى قازاق جەرىندە وتەتىن بولىپ كەلىسىلدى. پاريج قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسى باس اسسامبلەياسىنىڭ 152-سەسسياسىندا قاتىسۋشى 161 مەملەكەتتىڭ 103-ءى استانانى قولداپ, داۋىس بەردى.
وسىلايشا, اقتىق باسەكەدە بەلگيامەن «بەلدەسكەن» قازاقستاننىڭ ءباسى بيىك ءتۇستى.
ەندىگى مەجە – «ەكسپو – 2017»
كەشەگە دەيىن كۇللى جۇرت ەلوردادا وتكەن ەقىۇ ءسامميتى, ءVىى قىسقى ازيا ويىندارى, يكۇ فورۋمى, V استانا ەكونوميكالىق فورۋمى, الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى سىندى ماڭىزدى وقيعالارعا كۋا بولعان. حالىقارالىق سالماعى بار جيىندار مەن باسقوسۋلاردىڭ الاڭىنا اينالعان استانا ءساتىن سالسا, ەندى «ەكسپو – 2017» حالىقارالىق كورمەسىن قابىلداماق.
حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ تالاپتارىنا ساي كورمە وتكiزۋشi قالانىڭ الەۋەتi ءۇش اي كولەمiندە كەمى 5 ملن ادامدى قابىلداۋعا دارمەندi بولۋى تيiس.
تالاپقا ساي شاھاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە حالىقارالىق شارانى وتكىزۋگە ارنالعان تۇتاستاي جاڭا قالاشىق تۇرعىزۋ جوسپارلانۋدا. بۇل ماقساتقا استانا قالاسى اكىمدىگى 124 گەكتار جەر ءبولدى.
ول كوممۋنيكاتسيالىق جاعىنان قولايلى مەديتسينالىق كلاستەردىڭ سولتۇستىگىندە, ورىنبور, №27, №30 جانە قابانباي باتىر كوشەلەرىنىڭ شەكارالارىندا ورنالاسقان. «ەكسپو-نىڭ» ورتالىق كورمەسى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى مەن «ابۋ دابي پلازا» كەشەنى ارالىعىنداعى جەلىلىك پاركتىڭ قيىلىسقان تۇسىندا ورنالاسادى.
قازىر ەكسپو قالاشىعىنىڭ جوباسىنا حالىقارالىق كونكۋرس جاريالاندى. كونكۋرس جەڭىمپازىن وسى جىلدىڭ قازانىندا حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسى بەكىتەدى. ال, كەلەسى جىلدىڭ باسىندا قۇرىلىسى باستالادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.
كورمە الەمدى قازاقستاندىقتاردىڭ كوپ ۇلتتى مادەنيەتىمەن, كونە تاريحىمەن, ونەرىمەن, داستۇرىمەن جانە قوناقجاي مىنەزىمەن تانىستىرۋعا جول اشىپ, ەلىمىزدىڭ الەمدىك قاۋىمداستىق الدىنداعى تانىمالدىلىعى مەن تارتىمدىلىعىن ودان سايىن ارتتىرا تۇسەتىن بولادى.
«استانا – تارتىمدى قالا»
بۇل تىركەس وتكەن جىلى تانىمال «National Geographic» جۋرنالىنىڭ بەتىندە جاريالاندى. ماقالا اۆتورى قازاقتىڭ باس قالاسىن «بولاشاق جەرى» جانە «جەتىستىكتەر ىزدەستىرۋگە تارتىمدى قالا» دەپ باعالاپتى.
سەبەبى, شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, استانا الەمدەگى جەدەل دامۋشى, بولاشاعى جارقىن قالالار قاتارىندا.
بۇگىنگى كۇنى ەلوردادا الەمنىڭ جەتپىس جەتى مەملەكەتىنەن ءجۇز مىڭنان استام شەتەلدىك تۇرىپ جاتىر. داۋ-جانجالسىز, قاقتىعىسسىز.
تاعى ءبىر شەتەلدىك بەدەلدى اگەنتتىكتىڭ ءبىرى 140 قالانىڭ اراسىندا استاناعا «ءومىر ءسۇرۋدىڭ قولايلى دەڭگەيى» مارتەبەسىن بەرگەن بولاتىن. راسىندا, بۇگىندە ءوز بولاشاعىن تەك وسى قالامەن عانا بايلانىستىراتىن جاندار قاتارى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلەدى. تمد اۋماعىنداعى ەڭ جاس قالا سانالاتىن استانا بۇگىندە حالىق سانى جونىنەن ورتا ازيانىڭ بiرقاتار ەلدەرiندەگi استانالاردى وكشەلەپ كەلەدi.
شىعىستىڭ عۇلاما عالىمى ءال ءفارابيدىڭ «ادام سياقتى شاھاردىڭ دا تامىرىن جالعاعان قانى, بويىنا بىتكەن جانى بولادى. تەك ونىڭ ءتانىن ءتىرى قىلاتىن دا, شارۋاسىن ءىرى قىلاتىن دا – شاھار حالقى» دەگەن ءسوزى بار.
2013 جىلدىڭ 1 اقپانىنداعى مالىمەت بويىنشا شاھار حالقى 780 مىڭ 880 ادامعا جەتىپتى.
ەلوردادا كۇنىنە شامامەن 60-قا جۋىق ءسابي دۇنيە ەسىگىن اشادى ەكەن. وتكەن جىلى قالادا 21 مىڭ 266 ءسابي دۇنيەگە كەلىپتى. بۇل دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ 2011 جىلمەن سالىستىرعاندا 8,2 پايىزعا ارتقانىن كورسەتەدى.
ەلوردانىڭ قالىپتاسۋ جىلدارىنان باستاپ بۇگىنگى ۋاقىتقا دەيىن حالىق سانى 6 ەسەگە ارتتى.
وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا نەكەگە تىركەلگەندەر سانىنىڭ دا 15,1 پايىزعا كوبەيگەنى بايقالادى.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, استانا حالقىنىڭ 46,6 پايىزى الماتى اۋدانىندا, 13 پايىزدان استامى ەسىل اۋدانىندا, ال 40 پايىزدايى سارىارقا اۋدانىندا تۇرادى.
كىرىس كوبەيدى. تابىس ارتتى
2012 جىلى جەرگىلىكتى بيۋدجەت 105 880,4 ملن تەڭگەمەن تولىقتى.
قالانىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 8 پايىزعا ءوسىپ, 2 ترلن 400 ملرد تەڭگەگە جەتتى.
ونەركاسىپ ءونىمى 196 ملرد تەڭگەنى قۇرادى.
ينۆەستيتسيا 616 ملرد تەڭگەگە جەتتى. نەگىزگى كاپيتالعا تۇسەتىن ينۆەستيتسيا كولەمى بويىنشا استانا رەسپۋبليكالىق ۇلەستىڭ 11,4 پايىزىن قۇرادى.
قالانىڭ الىس جانە جاقىن شەتەلدەرمەن ساۋدا ىنتىماقتاستىق اياسى دا كەڭەيۋدە.
سىرتقى ساۋدا اينالىمى 2012 جىلدىڭ قاڭتار-قازانىندا 7 823,1 ملن اقش دوللارىن قۇراعان.
شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى قولداۋدىڭ ناتيجەسىندە وتكەن جىلى 1 ترلن 52 ملرد تەڭگەنىڭ ءونىمى ءوندىرىلىپتى.
الەۋمەتتىك سالانىڭ الەۋەتى
وتكەن جىلى استانالىقتاردىڭ ورتاشا جالاقى مولشەرى 141 مىڭ تەڭگەگە جەتتى.
اقشالاي الەۋمەتتىك كومەكتىڭ تۇرلەرى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى مەن مۇقتاج ازاماتتاردىڭ سانىنا قاراي تولەنىپ كەلەدى. ماسەلەن, 18 جاسقا دەيىنگى بالالارعا مەملەكەتتىك جاردەماقى 25 253,5 مىڭ تەڭگەنى قۇرادى. مەملەكەتتىك اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك – 18 875,7 مىڭ تەڭگە, تۇرعىن ءۇي جاردەماقىسى – 118 842,9 مىڭ تەڭگە, ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاتىسۋشىلارى مەن مۇگەدەكتەرىنە جانە ولارعا تەڭەستىرىلگەن تۇلعالارعا – 117 145,2 مىڭ تەڭگە, مۇگەدەكتەرگە 357 400,9 مىڭ تەڭگە كولەمىندەگى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتىلگەن.
2005-2010 جىلدار ارالىعىندا مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى بويىنشا استانادا 600 مىڭ شارشى مەترگە جۋىق 10 مىڭداي پاتەر سالىندى.
اعىمداعى جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىندا اتالعان باعدارلاما بويىنشا جالپى اۋدانى 206 مىڭ شارشى مەتر 3 496 پاتەردەن تۇراتىن 16 تۇرعىن ءۇي كەشەنى قۇرىلىسىن ءبىتىرىپ, وسىلايشا, اتالعان باعدارلامانى تولىقتاي اياقتاۋ جوسپارلانىپ وتىر.
سونىمەن قاتار, «مىڭجىلدىق» اللەياسى بويىندا تۇرعىن ءۇي كەشەنى قۇرىلىسىن ءجۇرگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. وندا جالپى اۋدانى 8,5 ملن ش.م بولاتىن 40 جوبا قولعا الىنادى.
تەرەڭ ءبىلىم – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگى
تاعى دا ستاتيستيكانى سويلەتسەك: بۇگىنگى تاڭدا قالا بويىنشا بالاباقشا جاسىنداعى 110 مىڭنان استام بالا بار ەكەن. ونىڭ تەك 32 مىڭى عانا مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەدەگى ورىنمەن قامتىلىپ وتىر. ال 68 مىڭنان استامى بالاباقشا كەزەگىندە تۇر.
وتكەن جىلى 1776 ورىندىق 8 بالاباقشا پايدالانۋعا بەرىلگەن. ودان وزگە 19 مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمە قۇرىلىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ولاردىڭ ونى اعىمداعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن پايدالانۋعا بەرىلمەكشى.
«بالاپان» باعدارلاماسى بويىنشا سوڭعى 3 جىل ىشىندە 19 مىڭ ورىندىق 100-دەن استام بالاباقشا ەلدىڭ يگىلىگىنە بەرىلگەن بولاتىن. الايدا, الدىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي, بالا تۋ مەن ەلورداعا قونىس اۋدارۋشىلار سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى بالاباقشا ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن ازىرگە تۇسە قويعان جوق.
ال, ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسى جايىندا ءسوز ەتەر بولساق, بىزدە ورتا بىلىممەن قامتۋ كورسەتكىشى ءجۇز پايىزدى قۇرايدى دەۋگە بولادى. وسىدان 15 جىل بۇرىن قالادا 37 مەكتەپ بولسا, ءبۇگىندە ولاردىڭ سانى 82-گە جەتتى. ونىڭ جەتپىسى مەملەكەتتىك جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.
وتكەن جىلى قالادا 4 300 ورىندىق 5 مەكتەپ پايدالانۋعا بەرىلدى.
سونىمەن قاتار, «بىتىعاي» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ اۋدانىندا, «جەلەزنودوروجنىي» كەنتىندە جانە سول جاعالاۋداعى №19 كوشەنىڭ وڭتۇستىك اۋدانىندا جالپى سىيىمدىلىعى 3 500 ورىندىق 3 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى ءجۇرگىزىلىپ جاتىر. الداعى جىلى 7 200 ورىندىق 6 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ دا جوسپاردا تۇر. بۇل مەكتەپتەردەگى ءۇش كەزەكپەن وقۋ پروبلەماسىن ەڭسەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
استانا قالاسى بويىنشا 33 تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن دەربەس ۇيىمدار مەن 4 فيليال جۇمىس ىستەيدى. مۇندا 31 مىڭ 219 ستۋدەنت ءبىلىم الىپ ءجۇر.
تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى 1441 وقىتۋشى مەن 138 وندىرىستىك وقىتۋ شەبەرلەرىن جۇمىسپەن قامتىپ وتىر.
408 وقىتۋشى مەن 13 وندىرىستىك وقىتۋ شەبەرى جوعارى ساناتتى.
ال, قالاداعى14 جوعارى وقۋ ورنىندا جالپى سانى 48 مىڭ 606 ستۋدەنت وقيدى. سونداي-اق, وسى وقۋ ورىندارىندا قىزمەت ەتەتىن 4668 وقىتۋشىنىڭ 10,1 پايىزىنىڭ – عىلىم دوكتورى, 32,2 پايىزىنىڭ – عىلىم كانديداتى, 3,7 پايىزىنىڭ – فيلوسوفيا دوكتورى سەكىلدى عىلىمي دارەجەسى, 6,7 پايىزىنىڭ – پروفەسسور, 15,3 پايىزىنىڭ دوتسەنت اتاعى بار.
دەنى ساۋ ۇرپاق – بولاشاق كەپىلى
ەلوردانىڭ دەنساۋلىق سالاسىنا قاتىستى مىناداي قىزىقتى دەرەك بار.
2012 جىلدىڭ 12 ايىندا ەلوردالىق «جەدەل جاردەمگە» استانالىقتاردان 433 مىڭ قوڭىراۋ كەلىپ ءتۇسىپتى. دەمەك, استاناداعى دەنساۋلىق ساقشىلارىنىڭ قىزمەتى قاۋىرت دەگەن ءسوز بۇل.
جەدەل مەديتسينالىق جاردەم قىزمەتكەرلەرى جىل بويى 396 مىڭ شاقىرتۋعا بارىپتى. شاقىرتۋلاردىڭ ۇشتەن ءبىرى نەمەسە 134 مىڭ 605 قوڭىراۋ بالالار ناۋقاسىنا, ال, ءاربىر ون بەسىنشى قوڭىراۋ كەڭەس الۋعا قاتىستى بولعان.
دەسە دە, ەلوردالىقتاردىڭ اۋرۋعا شالدىعۋ دەڭگەيى مەن قاتەرلى دەرتتەن كوز جۇمۋ كورسەتكىشى سوڭعى جىلدارى ءبىرشاما تومەندەپ كەلەدى. ايتالىق, قاتەرلى ىسىككە شالدىعۋشىلار كورسەتكىشى 3,2 پايىزعا, ودان كوز جۇماتىندار سانى 0,5 پايىزعا ازايعان.
2011 جىلى 100 مىڭ تۇرعىنعا شاققاندا 175 ادامنىڭ قاتەرلى ىسىككە شالدىققانى انىقتالسا, بۇل كورسەتكىش 2012 جىلى 169-عا ءتومەندەپتى. جۇرەك اۋرۋلارى سالدارىنان بولاتىن ءولىم كورسەتكىشى دە 49 پايىزعا ازايعان.
قۇرت اۋرۋىنىڭ قۇرساۋىنا ىلىنگەندەر سانى دا 19 پايىزعا كەمىگەن.
15 جىل بۇرىن استانالىقتىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 67 جاس بولسا, قازىرگى كەزدە بۇل كورسەتكىش 73 جاسقا جەتكەن ەكەن. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە الىپ قاراساق, ءبىزدىڭ قالا تۇرعىندارىنىڭ ءبىرشاما ۇزاق جاسايتىنىن بايقاۋعا بولادى.
2012 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا انا ءولىمى 4 ەسەگە تومەندەپ, سابيلەردىڭ شەتىنەۋى 12 پايىزعا ازايىپتى. مۇنداي كورسەتكىشتى باعىندىرۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى ايەلدەردىڭ جوعارى مامانداندىرىلعان مەديتسينالىق كومەككە دەگەن قولجەتىمدىلىگىنىڭ ارقاسى بولسا كەرەك. تاياۋدا قالاداعى №5 ەمحانادا مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن جاقسارتىپ, ەمحاناداعى كەزەكتى قىسقارتۋ ماقساتىندا ەلەكتروندى كەزەك جۇيەسى قولدانىسقا ەنگىزىلدى. مۇندا 5 تىركەۋ تەرەزەسى جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ بىرەۋى – انىقتاما قىزمەتى, قالعان تورتەۋى ماماندار مەن دياگنوستيكالىق زەرتتەۋلەرگە جازىلۋعا ارنالعان.
بۇگىنگى تاڭدا جۇمىس ىستەپ تۇرعان 9 قالالىق ەمحانانىڭ جالپى كۇش-قۋاتى 300 مىڭ ادامعا قىزمەت كورسەتۋگە ەسەپتەلگەن. ال قالادا ءتىركەلمەگەن ازاماتتاردى ەسەپكە الماعاننىڭ وزىندە 800 مىڭ ادام تۇرىپ جاتىر. وسىنداي جاعدايعا قاراپ قالاداعى ەمحانالار ەكى ەسە جۇكتەمەمەن جۇمىس ىستەپ جاتقانىن ايتۋعا بولادى.
جۇكتەمەنى ازايتۋ ءۇشىن بۇگىندە تاعى دا ءۇش ەمحانانىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇدان وزگە 250 ورىندىق قالالىق بالالار جۇقپالى اۋرۋلار اۋرۋحاناسى, 250 ورىندىق ءدارىگەرلىك-ءالەۋمەتتىك وڭالتۋ ورتالىعى سالىنىپ جاتىر. تاياۋ ارادا تۋبەركۋلەزگە قارسى ديسپانسەر عيماراتىنىڭ قۇرىلىسى باستالماقشى.
جۇمىسسىزدىق جۇگەندەلدى
2009 جىلدان بەرى استانادا 60 مىڭنان استام جۇمىس ورنى اشىلىپتى. كوشى-قون كورسەتكىشتەرىنە جۇگىنە وتىرىپ, جىل سايىن ەلورداعا كەلەتىن 40 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ تورتتەن ءبىرى عانا ەڭبەككە جارامدى ەكەنىن ەسكەرسەك, وندا ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تۇراقتى تۇردە كەڭەيىپ وتىرعان استانالىق ەڭبەك نارىعىنان جۇمىس تابۋىنا ءمۇمكىندىگى بار دەۋىمىز تولىقتاي نەگىزدى.
جالپى, قالا تۇرعىندارى اراسىندا جۇمىسسىزدىق 5,6 پايىزدان اسپايدى, ونىڭ ءىشىندە جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق 9,2 پايىزعا تەڭ.
سوڭعى ءتورت جىلدان بەرى استاناداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ ءتومەنگى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
«بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلا باستاعالى جالپى سوماسى 33,8 ملرد تەڭگە بولاتىن 166 جوبا ماقۇلدانىپتى.
شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ ارقاسىندا جۇمىسپەن قامتىلعاندار سانى 9 پايىزعا ارتقان.
ماسەلەن, 2007 جىلى كاسىپكەرلىك سەكتورىندا 128 مىڭ ادام قىزمەت ەتسە, بۇگىندە ولاردىڭ سانى 165 مىڭ ادامدى قۇراپ وتىر. دەمەك, ءاربىر بەسىنشى استانالىق كاسىپكەرلىك سالادا ەڭبەك ەتەدى دەگەن ءسوز.
P.S. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىزدى قازاق ەجەلدەن جىل باسى سانايدى.
ەجەلدەن كەلە جاتقان كوكتەم مەزگىلىندە تويلاناتىن بۇل مەرەكە ىرىستىڭ, بەرەكە مەن مولشىلىقتىڭ, بىرلىكتىڭ, بەيبىتشىلىك پەن كوكتەمگى جاڭعىرۋدىڭ مەرەكەسى سانالادى. «ناۋرىز» ءسوزى پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «جاڭا كۇن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. قالانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىنە كوز جىبەرسەك, استانالىقتار جاڭا كۇندى تولايىم تابىستارمەن قارسى العالى وتىر.
شىنار دوسان
