قازاقتا ون ساۋساعىنان ونەر تامعان قولونەر شەبەرلەرى از بولماعان. دەگەنمەن, سولاردىڭ كوبى وزدەرى جاساعان باعا جەتپەس قۇندى دۇنيەلەرىن كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانۋمەن شەكتەلگەن. ال, م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىندا» اتالاتىن كيىزشى بيسەكەنىڭ ۇلى نۇرلان كيىز جابدىقتارىن فرانتسياعا دەيىن اپارسا, ونىڭ جۇبايى قاليمان ماسكەۋدە وتكەن ونكۇندىككە قاتىسىپ, قازاق ونەرىن كۇللى كەڭەستەر وداعىنا پاش ەتىپتى. ولاردىڭ ورتانشى قىزى جازۋشى زەيىن شاشكيننىڭ جارى ءماريام نۇرلانقىزى استانادا تۇرادى دەگەندى ەستىگەن سوڭ, «اپاما دا بارايىن» دەپ كونەكوزبەن كەزدەسۋگە اسىقتىق. سەكسەن بەستەگى قاريامەن جۇزدەسىپ, اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن ءبىراز جايعا قانىقتىق.
اجەيدىڭ اڭگىمەسى
«كيىزشى بيسەكە – مەنىڭ اتام. ءوزىم ول كىسىنى كورگەن جوقپىن. بىراق, اكە-شەشەمنەن ەستۋىمشە, اتامىز سەمەيدىڭ اتاقتى بايى بولعان كورىنەدى. ءوزى كيىزشىلىكپەن اينالىسىپ, كەيىن كيىزدەن جاسالعان بۇيىمدار شىعاراتىن زاۋىت اشىپ, ونىمدەرىن جەر-جەرگە اپارىپ, رەسەيگە دە وتكىزىپ جۇرەدى ەكەن. قازاقشا-ورىسشا ساۋاتتى اتامىزدىڭ ورىسشانى ۇيرەنۋىنە بەيتانىس ءبىر ايەلدىڭ ىقپال ەتكەنىن بىلەمىن. ورىس اۋىلىندا وسكەن الگى كەلىنشەك ورىسشاعا سۋداي, مۇلدە اكتسەنتسىز سويلەيتىن. اتامىز سول ايەلدى توقالدىققا الىپ, ءبىر جاعىنان اۋدارماشى رەتىندە قاسىنان تاستاماي, ساپارلارعا بارعاندا ۇنەمى وزىمەن بىرگە ەرتىپ جۇرەتىن بولعان. سول دا اسەر ەتكەن شىعار, اتامىزدىڭ ءىسى ورگە دومالاپ, ۋاقىت وتكەن سايىن بايلىعى ەسەلەنە تۇسەدى. بەيسەكە جايىندا بار بىلەتىنىم وسى عانا» دەپ ءبىر قايىردى اڭگىمەسىن ءماريام نۇرلانقىزى.
– اكەم نۇرلان دا وسال ادام بولماعان. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا سەمەيدە ساۋدا-ساتتىق ىسىمەن اينالىسقان باي ساۋداگەر, ءىرى فينانسيست, دوس-جارانى كوپ, قولى اشىق, بىراق, مىنەزى قاتتى, اسىرەسە, ەكى سويلەگەن ادامدى قايتىپ ماڭىنا جولاتپايتىن بولىپتى. انامىز قاليماننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, اكەمىز ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسا ءجۇرىپ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل ارالاعان سەكىلدى. «سەرى جىگىت» اتانعان ول, ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپتى. سەمەيدەگى ۇيگە ءانشى امىرە كەلىپ, تالاي توي-دۋمان وتكەن, يسا اقىن جەلدىرمە جىرلارىن وقىعان. «نۇرلاننىڭ ءار ساپارى ءبىر داستان ەدى عوي, شىركىن! بارىنەن بۇرىن فرانتسيادان ەرەكشە كوڭىل-كۇيمەن ورالدى. «قاليمان-اۋ, سونداي كەرەمەت, ءۇش ۇيىقتاساڭ دا, تۇسىڭە كىرمەيدى. نەتكەن سۇلۋ قالا!» دەپ پاريجدە بولعان كۇندەرىنەن العان اسەرىن ايتىپ تاۋىسا المايتىن». انام وسىلاي دەپ ايتىپ وتىراتىن. «سول زاماندا فرانتسياعا بارىپ جۇرگەن اكەم تەگىن ادام ەمەس قوي» دەپ ويلايمىن مەن دە.
بىراق, مەن ءوزىمدى «بايدىڭ قىزىمىن» دەپ ساناعانىم دا جوق, مەن بايلىقتى كورگەم دە جوق. كەرىسىنشە, اسا قيىن كەزەڭدەردى باسىمنان كەشكەن اداممىن. كامپەسكەنى كوردىم. اشارشىلىقتى باستان وتكەردىم, ول از دەسەڭ, سوعىس كەزىندە تىلدا جان اياماي ەڭبەك ەتتىم.
ون ەكى-ون ۇشتەگى كەزىمىز. وقىپ ءجۇرىپ مايدانعا شۇلىق, قولعاپ, ت.ب. توقيمىز. جاز شىعىسىمەن كولحوزعا الىپ كەتەدى. وندا قىرمانعا بارىپ جۇمىس ىستەيمىز. اۋىر-اۋىر قاپتاردى ارقامىزعا سالىپ بەرەدى, سونى اپارىپ باسقا ءبىر جەرگە تۇسىرەمىز, ودان قالسا ماساق تەرەمىز. قيىندىقتان ءبىر كوز اشپادىم. بالا بولىپ ەركەلەۋ, الاڭسىز اسىر سالىپ ويناۋ دەگەن ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا جازىلماعان. پالەنشەنىڭ قىزىمىن دەپ ايتۋعا قورىقتىق قوي. اۋزىمىزدى باعىپ سويلەدىك. تىم جاس بولدىم. كوپ نارسەنى تۇسىنبەدىم. كوشەدەگى بالالار «بايدىڭ قىزىنا – ءولىم!» دەپ, تاس اتقىلاپ, جۇرگىزبەيتىن. بەينەتتەنە ءجۇرىپ, قيىندىققا مويىماي, وقىپ, تىرىسىپ, قاتارىمىزدان قالماي, ايتەۋىر, ادام بولدىق قوي. – جانارىنان تامشىلاعان ءمولدىر مونشاقتار اجەيدىڭ ءاجىم باسقان ءجۇزىن جۋىپ جاتتى. ۇزاق ۇنسىزدىكتەن سوڭ, اجەي اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
سەمەيدە استىن كىرپىشتەن, ءۇستىن اعاشتان سالاتىن ۇيلەر ەرەكشە سانگە اينالىپتى ءبىر كەزدە. اجەيدىڭ ايتۋىنشا, ۇستىڭگى اعاشى جانىپ كەتىپ, استىڭعى قاباتى قالعان سول ءۇي ارادا ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە, وسى كۇنگە دەيىن بار ەكەن. وندا قازىر تۋىستارى تۇرادى. «اكەمىزدىڭ تانىمالدىعى سونشالىق, سول تۇستا بۇل كوشەدەن تيتتەي دە بولسىن ءىشىپ العان ادامنىڭ جۇرۋىنە رۇقسات ەتىلمەگەن ەكەن. ءتارتىپ سولاي بولعان» دەدى اجەي. – تالاي-تالاي اتپال ازاماتتار, قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى داستارقانىنان ءدام تاتقان اكەمىزدىڭ قاراشاڭىراعى – ەرتىس جاعالاۋىنداعى ەڭسەسى بيىك اق ءۇي. كىرگەن بەتتە سول جاقتاعى ەسىگى جابىق تۇرعان ەڭسەلى اعاش ساراي – اكەمنىڭ ۇستاعان دۇكەنى. قۇشاق-قۇشاق كەزدەمەلەردى قويىپ ساتقان اعاش سورەلەر, شاتىرلى كىلەت, تاقتايلى كىلەت دەگەندەر بەرتىنگە دەيىن بولعان. كەيىن ءبارى بۇزىلدى.
ون ساۋساعىنان ونەر تامعان
«شەشەم قاليمان ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ىسمەر ەدى. تاقىر كەدەي بولىپ قالعانىمىزدا, قولىنان ينە-ءجىبى مەن ويماعىن تاستاماي, جانىمىزدى ساقتاپ قالدى عوي. جيىرما التى جاسىندا شيەتتەي بەس قىزبەن جەسىر قالعان انامىز قيىنشىلىقتى كوپ كوردى. اشارشىلىق كەزىندە گولوششەكين ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالدىق. سول كەزدە مەنىڭ انام ەت كومبيناتىنىڭ اسحاناسىنا داياشى بولىپ كىرەدى. سوندا اش قۇرساق ادامدار اسحانادان شىققان جۋىندىنى قوپارىپ, سونىڭ ماڭايىنا قۇمىرسقاشا ۇيمەلەپ, جۋىندىنىڭ اراسىنان تىسكە باسار بىردەڭە ىزدەپ جۇرەدى ەكەن. مۇنى كورگەن انام كۇرەسىنگە لاپشا دەيسىز بە, كرۋپا دەيسىز بە, ايتەۋىر, اسقازانعا تالعاجاۋ بولار تاماقتاردى كوبىرەك ارالاستىرىپ توگەتىن بولعان. ءسويتىپ, اشارشىلىقتان اۋپىرىمدەپ امان قالدىق. سوعىس كەزىندە كورگەن قۇقايىمىز دا از بولمادى. باس كوتەرەر ەشكىم جوق. جالعىز ءوزى ەر ادامنىڭ ورنىنا ات اربامەن ءجۇرىپ, ءبىزدى جەتكىزدى. ايەل ادامنىڭ وسىنشالىقتى وجەتتىگىن ەشقاشان كورگەن دە, ەستىگەن دە ەمەسپىن…» دەدى ءماريام نۇرلانقىزى.
ارتىنشا اعاسىنىڭ بالاسىن الىپ, جەر جىرتىپ, تارى سەبەدى. ۇلكەن قارا قازانعا قۋىرىپ, سول تارىمەن سوعىستان شىققاندارىن, اباي اۋدانىنىڭ اۋەزوۆ سوۆحوزىندا اكۋشەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن ۇلكەن اپايىنىڭ دا كوپ كومەكتەسكەنىن اۋىر كۇرسىنە وتىرىپ ەسىنە الدى. «ءبىر كەزدە ءبىز تۇراتىن اۋىلعا كوپ توقىما ءجىپ اكەلىپ توكتى. سول جىپتەردى الىپ, شەشەي ەر ادام دەمەي, قىز بالا بولسىن, ءبارىن قاتارىنان وتىرعىزىپ قويىپ, شۇلىق, شولكە, كۇرتەشە توقۋدى ۇيرەتتى. قيىندىقتى ءسويتىپ قاسقايىپ قارسى الىپ, تىنىم تاپپاي ەڭبەكتەنۋدىڭ ارقاسىندا جەڭدىك قوي, قالقام. كەيىن انام قاليمان الماتى قالسىنداعى مەملەكەتتىك مۋزەيدە جۇمىس ىستەدى. 1954 جىلى ماسكەۋدە قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ونكۇندىگى وتەتىن بولىپ, مۋزەيدىڭ جابدىقتارىن الىپ, وعان ءوزىنىڭ قولىنان شىققان دۇنيەلەردى قوسىپ, سول شاراعا قاتىسىپ قايتتى. سول جەردە كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ۇلكەن ادامدارمەن تۇسكەن سۋرەتتەرى دە بار».
قاجىمۇقاندى كوزىمەن كورگەن قاريا
وتكەن كۇننىڭ بەلگىسىندەي ەسكى البومدى پاراقتاي وتىرىپ, اجەي سارعايعان تاعى ءبىر سۋرەتتى قولىنا الدى. «مىناۋ نۇرلان مەن ابدوللا, – دەدى. – ەكەۋى دە بيسەكەنىڭ ۇلدارى. 1914 جىلى نيجني نوۆگورود قالاسىندا جارمەڭكە بولادى. باي بالالارى سول جەردە نەمىستىڭ پالۋانى شميدت دەگەن كەلىپ, قاجىمۇقانمەن كۇرەسكەلى جاتقانىن ەستيدى.
قاجىمۇقاندى كورگەن شميدت قايمىعىپ, قورقا باستايدى. تەك كۇشىنە سەنگەن بالۋاندى جەڭە الماسىن ءىشى سەزگەن سوڭ, قۋلىققا كوشەدى. ونىڭ كەدەي ەكەنىن ءبىلىپ العان شميدت: «ماعان ءدال قازىر 100 سوم بەرمەسەڭ, سەنىمەن كۇرەسۋگە شىقپايمىن» دەيدى.
نە ىستەرىن بىلمەگەن قاجىمۇقان ارەناعا جۇگىرىپ شىعىپ: «مۇسىلماندار, بارسىڭدار ما؟ كىم ماعان قازىر 100 سوم اقشا بەرەدى. شميدت ماعان سونداي شارت قويىپ تۇر» دەيدى. باي بالالارى ويلانباستان ەكى ءجۇز سومدى تاستاي سالادى.
قاجىمۇقان كۇرەستە ءسوزسىز, جەڭەدى. شىققان سوڭ, بالۋان الگى ەكى جىگىتتى تاۋىپ الىپ, سۋرەتكە تۇسەدى. سودان بەيسەكە بالالارىنىڭ كۇش اتاسىمەن جاقىن تۋىستاي قارىم-قاتىناستارى باستالادى. كەيىن سەمەيگە كەلگەن سايىن قاجىمۇقان ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇسىپ ءجۇردى. ۇلكەن ءۇيدىڭ كەڭ اۋلاسىندا بالۋاننىڭ ارباعا وتىز شاقتى ادامدى وتىرعىزىپ الىپ, تىسىمەن تىستەپ سۇيرەتكەنىن, حالىقتىڭ سۇراۋىمەن ەسىك الدىندا تالاي ونەر كورسەتكەنىن كوزىم كوردى.
ورنىندا بار وڭالار
ءماريام نۇرلانقىزى – اتاقتى جازۋشى زەيىن شاشكيننىڭ ءۇشىنشى ايەلى. ولار الماتىدا ءوزى «دۆوريانسكوە گنەزدو» دەپ اتايتىن اباي جانە بەيبىتشىلىك كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ۇيدە تۇردى. ءماريام شاشكينانىڭ ايتۋىنشا, زەيىن جۇنىسبەكۇلى وتە مادەنيەتتى, مىنەزى جۇمساق ادام بولعان, بىرەۋگە داۋىس كوتەرىپ, وكتەم سويلەپ كورگەن ادام ەمەس ەدى. «بارلىعىمەن دە ءتىل تابىساتىن. ورىسشا وتە جاتىق سويلەدى. توقاش بوكين تۋرالى «تاڭ الدىندا» (ناستۋپيلو ۋترو) اتتى رومانىن ورىس تىلىندە جازدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى جازۋدان باس المادى. ۋاقىتىنىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن بەينە ءبىر سەزگەندەي, ءار مينۋتىن ءتيىمدى پايدالاندى. مەنىمەن وتاسقان جىلدارى «سەنىم» رومانى, بىرنەشە اڭگىمەلەر, «اقىن جۇرەگى» دراماسى دۇنيەگە كەلدى. ول پەسا م.اۋەزوۆ اتىنداعى ۇلتتىق اكادەميالىق دراما تەاترىندا ساحنالاندى».
وكىنىشكە قاراي, ول ومىردەن ەرتە كەتتى. ارتىندا ءۇش ايلىق قىزى قالدى. اجەي قازىر سول قىزدارى گۇلسىمنىڭ قولىندا تۇرادى. «ءومىرىمنىڭ كۇزىندە شىققان گۇلىم» دەيتىن بالاپانىنىڭ بىلدىرلاپ سويلەگەنىن, ءتاي-ءتاي باسىپ جۇرگەنىن دە كورە الماعانى وزەكتى ورتەيدى, ارينە. دەگەنمەن, گۇلسىم زەيىنقىزى كىشكەنتايىنان وقۋعا زەرەك, بىلىمگە قۇشتار بولىپ ءوستى. اقىرى, اكە جولىن قۋىپ, عىلىمعا دەن قويدى.
بۇگىندە گ.شاشكينا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باقىلاۋ جونىندەگى كوميتەتىندە باس ساراپشى بولىپ قىزمەت اتقارادى. فيليولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى, دوتسەنت. ەكى قىزى ءوسىپ كەلەدى. «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن وسى دا.
گۇلبارشىن وكەشقىزى
