تەكتىنىڭ ءومىرى – وزگەنىكى,
ال ءولىمى عانا وزىنىكى.
ايتەكە بي
قولىمدا – «حايرەتدين بولعانباەۆ. شىعارمالارى. تاعىلىمى» (استانا, 2005 جىل) دەگەن كىتاپ. قۇراستىرىپ, تۇسىنىكتەرىن جازعان – قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى ديحان قامزابەكۇلى.
عالىم-ءىنىمىز: «… وسى جۇرت حايرەتدين بولعانباەۆتى بىلە مە ەكەن؟» دەپ سۇراقتى توتەسىنەن ءبىر-اق قويىپتى.
شىنىمدى ايتايىن, كەيدە ءوز-وزىڭنەن ۇيالاتىن ءبىر كەزدەر بولادى. انا ءبىر جىلدارى ۇلى باۋكەڭنىڭ ءتالىم-تاربيەسىن كورگەن, ۇزاق جىلدار قاسىندا بولعان مامىتبەك قالدىباي «اتاق پەن شاتاق» اتتى كىتابىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنادى. سوندا باتىر باۋكەڭنىڭ شەكسىز دە شەتسىز بىلىمىنە قايران قالىپ ەدىم! ءومىرىنىڭ 25 جىلىن اسكەري قىزمەتكە ارناعان قاھارمان قازاق قانشاما كىتاپ قوپارعان دەسەڭىزشى! ال «تاپ-تازا» فيلولوگ مىنا مەن باۋىرجان اعا وقىعاندارىنىڭ جۇزدەن ءبىرىن اشىپ كورىپپىن بە؟ ءاي, قايدام؟
ەندى مىنا كىتاپتى وقي وتىرىپ, الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى – حايرەتدين بولعانباەۆتىڭ ۇشان-تەڭىز ءبىلىمىنىڭ, جان-جاقتى كوزقاراسىنىڭ, جۋرناليستىك قارىمىنىڭ (شىنىمدى ايتايىن) كۋاسى بولىپ, تاڭ قالىپ وتىرمىن. ءارى بۇل كىسى جونىندە بۇرىن-سوڭدى وقىماعانىما وكىنىپ تە وتىرمىن.
قورعالجىننىڭ سابىندىسىندا – گۇلنار اپا بولعانباەۆا, ون ەكى شاقىرىم قاراەگىن اۋىلىندا مەن «تۇرىپ جانە تۋىپ دەگەندەي» … ول كىسىنى ءبىلۋشى ەدىم. قانشاما رەت اۋدان كولەمىندە وتەتىن ءارتۇرلى جيىنداردا, ءىس-شارالاردا اپايدىڭ اڭگىمەلەرىن تالاي مارتە تىڭداعانبىز. بويىنان ەرەكشە ءبىر پاراسات ەسىپ, بەكزات بولمىسى سەزىلىپ تۇرۋشى ەدى. تەكتىلىك ەكەن عوي! كىم بىلگەن, كىم تۇسىنگەن؟
وسى جۇرت حايرەتدين بولعانباەۆتى ءبىلدى مە, بىلمەدى مە؟ كىم ءبىلسىن!؟ ال مەن بىلمەپپىن-اۋ, بىلمەپپىن …
كىتاپتى ءبىر-اق دەمدە وقىپ شىقتىم. وقىپ شىقتىم دا قايىرا وقي باستادىم. الاش ارىسىنىڭ رۋحىمەن سىرلاسا باستادىم. قۇدايىم-اۋ! «تۇلا بويلارى قان ساسيدى» دەگەن ماقالاسىنان كەيىن قالايشا ءتىرى قالعان؟! قانداي باتىلدىق! رۋحاني ورلىك پەن ەرلىك! كەزىندە باسماشىلاردى ادام بەينەسىندەگى جىرتقىشتان ءبىر كەم كوردىك پە؟ ولار ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ەرلەرى ەكەنىن بىلدىرمەدى بىزگە, بىلدىرمەدى. جىرتقىشتار, ەكى اياقتى حايۋاندار انالار ەكەن عوي. مىنە, كەڭەستىك يمپەريانىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنىڭ پارمەندىلىگى.
ءجا, ماقالاعا ۇڭىلەيىك: «31-عينۋاردان 10-فەۆرالگە شەيىنگى كۇندەر تۇركىستان حالقىنىڭ ەسىنەن ءومىرى شىقپاس.
ول كۇندەر – تۇركىستان تاريحىندا سيامەن ەمەس, قانمەن جازىلاتىن كۇندەر.
… جۇگەنى سىپىرىلىپ, مەيىرىمى كەتكەن, اۋزى كوپىرىپ, كوزى قىزارعان ادام-حايۋان قوقاندىق كوشەلەرىندە قۇتىرعان قاسقىرداي كارىنى, جاستى, ەركەكتى, ايەلدى تالعاماي قىرعان كۇندەر – ول كۇندەر. …نەشە بۇگىن سۇيەگىنە قۇلدىق ءسىڭىپ, تامىرىنا ءىرىڭ تولسا دا بۇل كۇندەردى ۇمىتا قويماس»
وقي وتىرىپ بولشەۆيكتەردىڭ جاۋىزدىعىنا جانىڭ تۇرشىگەدى. تۇلا بويىڭ تىتىركەنەدى! وسى رەتتە ەسىمە ءتۇسىپ وتىرعان ءبىر ۋاقيعانى ساباقتاي كەتپەسەك بولماس.
بولاشاق گەنسەك, ال سول كەزدەگى پارتياداعى ەكىنشى ادام, كوكجوتەل ك.ۋ.چەرنەنكونىڭ بەت-پەردەسى سىپىرىلعان ءبىر قاندى سويقان تۋرالى بىلگەنىمىزدى ورتاعا سالۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. سول كەز دەپ وتىرعانىم – 1979 جىل. قىرىق توعىز جىلدان سوڭ قازاقستانعا ات باسىن بۇرعان ك.ۋ.چەرنەنكو «ءوزىنىڭ زاستاۆاسى حورگوسقا» وردەن تاپسىرۋعا كەلگەن. اسا بيىك دەڭگەيدەگى مۇنداي ادام قايداعى ءبىر قاتارداعى زاستاۆاعا قالايشا كەلگەن دەيسىڭ عوي, باياعى. سويتسە, ونىڭ وزىندىك تەرەڭ قۇپياسى بار بولىپ شىقتى.
پارتياعا وسى زاستاۆادا وتسە كەرەك. التى اي وتپەي جاتىپ, پارتياچەيكانىڭ حاتشىسى بولىپ شىعا كەلگەن. ياعني, پارتيالىق مانسابى قازاق جەرىندە باستاۋ العان كورىنەدى. سوندا قانداي «ەرەكشە ەڭبەگى» ءوتىپ كەتكەن دەسەڭىزشى!؟ ادام قىرعان. ءيا, پاناسىز قازاقتاردى. حايرەتدين اعا بولعانباەۆ ايتقانداي «تۇلا بويىن ساسىتا» وتىرىپ, ادام قىرعان. ءجۇز وتباسىدان ارتىق قازاقتار جان ساۋعالاپ, «ارعى جاققا وتپەك بولعاندا پۋلەمەتشى چەرنەنكو, بولاشاق گەنسەك چەرنەنكو, قۇتىرعان قانىشەر چەرنەنكو جارتى مىڭنان استام قازاقتى, بىرەۋىن دە ءتىرى قالدىرماي قىرىپ سالعان. وڭاي ما, «جارتى مىڭنان استام ءبانديتتى» قىرىپ سالۋ؟!
ماقالانى تۇپنۇسقادان سويلەتكەن ءجون شىعار. « … پۋلەمەتچيكوم ۆ توت دەن بىل مولودوي چەرنەنكو. … كونستانتين چەرنەنكو, ۋۆيدەۆ ورۋششيح بانديتوۆ – پەشيح ي كوننىح, – سرازۋ زابىل پرو ۆسە سۆوي ستراحي ي وتكرىل وگون. رۋچنوي پۋلەمەت, سلوۆنو جيۆوي, زابيلسيا ۆ ەگو رۋكاح. ديسك مگنوۆەننو وپۋستەل.
– داۆاي درۋگوي, سوۆوستيا! – كريكنۋل ون ۆتورومۋ نومەرۋ.
… چەرنەنكو پوۆەرنۋل ستۆول پۋلەمەتا ك رەكە, سرەزال كوروتكيمي وچەرەديامي پلىۆۋششيح. نيكومۋ نە ۋدالوس ۆىپلىت حوتيا بى نا سەرەدينۋ رەكي». مىسىقتىلەۋ قانىشەر «وگپۋ-داعى ەرەكشە ەڭبەگىن» بىرەۋلەر ەسىندە ۇستاپ قالعان جوق پا؟» دەگەن ۇرەيمەن كەلگەن.
وسى جازبالاردا تاريحشىلار نازار اۋداراتىن بىرنەشە ءجايتتىڭ بەتى اشىلعان. تۇپنۇسقاعا تاعى ءبىر ۇڭىلەيىك. « … ۆ ناچالە 30-ح گودوۆ, پري گولوششەكينە, ۆوزگلاۆياۆشەم كرايكوم پارتي, كازاحستان پوتەريال بولەە چەتىرەح ميلليونوۆ چەلوۆەك – پولوۆينۋ ۆسەگو ناسەلەنيا. تو بىل ستالينسكو-گولوششەكينسكي گەنوتسيد». نانبايسىز با؟ نانباساڭىز «سەكرەتنىي ۆيزيت» يز جيتيا كونستانتينا چەرنەنكو» دەگەن ماقالانى وقىڭىز. اۆتورى – كادىمگى ۆلاديسلاۆ ۆلاديميروۆ («پروستور» جۋرنالى, №9, 1990 جىل, 162-164 بەتتەر).
ال ۆ.ءۆلاديميروۆتىڭ كىم ەكەنىن كوزى قاراقتى وقىرمان بىلە جاتار. كەزىندە ديماش اعا قوناەۆتىڭ كوپ جىل كومەكشىسى بولعان ادام.
ابدەن «جاۋىر بولعان» ۇلت زيالىسى كىم دەگەن سۇراققا حايرەتدين بولعانباەۆتار دەر ەدىم. شىعارمالارىن وقي وتىرىپ, وسىعان كوزىم ابدەن جەتتى.
«بولەك قازاق» اسقار سۇلەيمەنوۆ ايتقانداي, «ينتەلليگەنتسيا حالىقتىڭ بەلىنەن تامعان زاداسى (اسىلى) بولسا, ول دا, ارينە,بەل – بەسىك, تاس – تۇعىر, جايالىق – جايلاۋىنان الدەبىر بولىمسىز «ناق – ناقتاردى» الماي تۇرا المايدى. الايدا, الۋ بار دا, سول شەڭبەردىڭ ىشىندە قالىپ قويۋ بار. حاس ينتەلليگەنتسيا – ۇزەدى. كوسەۋلىكتى تاستاپ, كوسەمدىككە بارادى».
الاش ارىستارى ۇلت زيالىلارىنىڭ وزىق ۇلگىسى بولا ءبىلدى. كوسەمدىككە باردى. جاتسا دا, تۇرسا دا جاندارىنا مازا بەرمەيتىن ۇلت تاعدىرى قاتتى قينايتىن.
شىعارمالارىن وقي تۇسەيىك.
« … ىشكى وردا – بوكەيلىك اراسىندا دا قازاقتار «كوميسسارلار شىعىپ, ورىس توۆاريششتاردىڭ» سوڭىنان قالماي قيمىل جاساپ جاتقان حابارلار بار» (80-بەت.)
كەزىندە «قىزىل يمپەريانىڭ سويىلىن سوعىپ, «جارىق كۇن , اشىق اسپان, تاڭ راۋانى. قولىندا بەيبىت كۇننىڭ بالعا – وراعى. كوتەرگەن زامان جۇگىن – پارتيا, وتان, جىرىمىز بۇگىن ساعان ارنالادى» دەپ سايراعان «جاقسى مەنەن جايساڭدار» بۇگىندەرى كەۋدەلەرى «قارس ايىرىلا» وتىرىپ, كەشەگى كورگەن قورلىقتارىن كوزدەرىنە جاس الىپ, مۇڭ شاعاتىندارىن قايتەرسىڭ.
كىتاپتى وقي وتىرىپ, حايرەتدين اعامەن سىرلاسا تۇسەسىڭ. نوعاي احمەد بايدىڭ, حاسەنيەنىڭ يەسىنىڭ قايىرىمدىلىعى مەن قامقورلىعىنا ءتانتى بولاسىڭ. بولاسىڭ دا كەزىندە عىلىم-ءبىلىم ىزدەپ, ارىپ-اشىپ جۇرگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆقا اعايىندارى, سۇيىندىكتىڭ جۋاندارى, قول ۇشىن بەرۋگە جاراماعاندارىنا قارنىڭ اشيدى.
«مەدرەسە حاسەنيەدە قازاق بالالارىنىڭ سانى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلەدى» دەپ قۋانا جازادى شاكىرت-ءجاسوسپىرىم حايرەتدين بولعانباەۆ.
«جەر جالداۋ» دەگەن ماقالاسىنا نازار اۋدارايىق. «اقتوبە ۋەزى ءبىرىنشى بورتە بولىسى ءۇشىنشى اۋىل وتىرىقشى بولعانىنا ەكى جىل بولماي-اق دوسىلناي جەرلەرىن جالداي باستادى. … بىلتىر وسى اۋىلدان اتقامىنەر وتباسىلارى مەن ءبىرسىپىرا ىلكەمدى جاستارى مەشىت سالۋعا جاراتام دەپ 300 دەسياتينا جەردى ءبىر ورىسقا ارەنداعا بەرگەن ەدى. بىراق ونان بەرى ءبىر زامان ءوتتى, نە اقشا, نە مەشىتتىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلگەن كىسى جوق».
الداۋعا ءتۇسىپ قالعان قازاقتاردىڭ جاعدايىنا قاتتى الاڭداۋلى. وسى ماقالادا وسىدان ءبىر عاسىرداي بۇرىن جازىلعان ەمەس, كۇنى كەشە جازىلعانداي اسەردە قالاسىز.
«ونىسى ءالى تۇرا تۇرسىن, مىنا بيىل ساتقان جەردىڭ ءبىر شەتى اۋىلدىڭ ىرگەسىنە ءتيىپ تۇر. جۇرتتىڭ وسى كۇنى از دا بولسا, قارا-قۇراسى بار. بۇگىنگە شەيىن سول از مالدارىن وسى ساتقان جەرلەرىنە جايىپ وتىراتىن ەدى. ەندى مۇنان سوڭ قوزى-لاعىنا شەيىن ارقانداپ باقپاسا, قالاي باعادى؟»
قۇددى ءبىر انا جىلدارى قازاق جەرىنىڭ تاعدىرىن ءبىرىنشى وقىلىمدا-اق شەشىپ تاستاعان حالىق قالاۋلارىنا ارناپ جازعانداي.
تاڭدانا وتىرىپ, ارى قاراي وقي تۇسەمىن. قازاققا جان اشۋ – وسىنداي-اق بولار!
«ورىنبوردا بيىل وتكەن جالپىقازاق سەزى (وسىنى ەسكەرىپ) … باستاۋىش مەكتەپتەر انا تىلىندە وقىتىلسىن جانە دە «قازاق» (گازەتتى ايتادى – ت.ى.) ەملەسى قولدانىلسىن دەپ قاۋلى شىعاردى»
شىركىن-اي! ءبىلىم سالاسىنداعى شەنەۋنىكتەر ءبىر ءسات نازار اۋدارسا عوي, وسى جازبالارعا تەك انا ءسۇتىن ەمىزە وتىرىپ وقىتايىق دەپ وتىرعان جوق پا, قايران حايرەتدين اعالار!!
ال ءبىز شە؟ ءبىز بالالاردىڭ ميىن سىناق الاڭىنا اينالدىردىق. تىقپالاپ جاتىرمىز-اۋ, تىقپالاپ. اعىلشىنشا بىلمەسەڭ, قاراڭ قالاسىڭ. نە دەگەن پارىقسىزدىق؟! كەڭەس كەزىندە ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ, اشتان ولەسىڭ دەۋشى حايرەتدين بولعانباەۆ اعالاردان العان تاعىلىم قايسى, كانە؟
تاعىلىم دەمەكشى, ءوزىم بىلەتىن, كوزىن كورگەن, اڭگىمەلەرىن ەستىگەن, «سارىارقانىڭ ابىزى» اتانعان جايىق بەكتۇروۆتىڭ «ۇلى حاننىڭ ۇرپاقتارى» دەگەن ماقالاسىن وقىپ وتىرمىن.
كەزىندە ورىس اقىنىنىڭ «رۋسسكيە جەنششينى» دەگەن پوەماسىن وقىعان ەدىك. دەكابريستەر ايەلدەرىنىڭ تىرشىلىگىنە ريزا بولاتىنسىڭ. سويتسەك, ناعىز ەرلىك پەن ورلىكتىڭ مىسالى راحيما انالارىمىزدا جاتىر ەكەن عوي!
ءاي, بۇل تەكتىلىك دەگەندى قوي. تەكتىنىڭ تۇياعى بولماسا, راحيما شەشەمىز بالا-شاعاسىن ەرتىپ, ەرىنىڭ شاراسىز تاعدىرىن بولىسۋگە, جەر اياعى قيان ارحانگەلسكىگە بارا ما؟
راحيما اپانىڭ ءۇرىم-بۇتاق, جاۋ جۇرەگىن ادەمىلەپ تارقاتىپ-اق بەرگەن جايىق اقساقالدىڭ تاعدىرى دا وڭاي بولماعان. ءسىبىر ورماندارىندا قانشاما جىل اعاش قۇلاتىپ, قايعى-قاسىرەت شەگىپ, بەينەت كورگەن. ءوزىنىڭ ولەڭمەن جازعان «تايبۋرىلدىڭ ءولىمى» اتتى رومانىندا:
«ارپالىس, جانتالاستا سۇردىك ءومىر, كيىم نە, ادامعا دا بولىپ جەبىر. جاتاتىن ورىن بولماي, ىشەر اس جوق, كارى-جاس شۇبىرعان ءبىر, تاڭداي كەبىر. قۇرىسىن ءبۇيتىپ كورگەن قورلىق ءومىر, قابىل بوپ قارا قارعىس, كۇلكىڭ كومىر, كوزدەلىپ ماڭدايدان اق, نە جەلكەدەن. بوسقان كوپ, وكشەسىنە كىرىپ شوگىر» دەگەن بولاتىن شەرلى قارت, شەجىرە-قالامگەر.
مەن قاراعاندىداعى ءوز وقۋىمدى (قارمۋ) اياقتاپ, ەلگە كەلدىم. سابىندىدا گۇلنار اپايعا كەزىكتىم. جاعدايىمدى ەستىپ, ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ ەدى. بالاسىمەن قىزمەتتەس بولدىق دەسە بولادى. ءتىپتى, گۇلنار اپاي ايتىپ وتىرعان «ءومىر داڭعىل ەمەس, 1959 جىلى ءبىر ازاماتقا ورىن كەرەك بولدى دا, تۇياق (ەرى) سەبەپسىز قىزمەتتەن بوسادى» دەپ جولداسىنىڭ ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولعانىنا رەنجي جازىپ ەدى. سول «ءبىر ازاماتتى» دا جاقسى ءبىلۋشى ەدىم.
ال ەندى ءبىر ماسەلەنىڭ باسى انىق اشىق. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت, نۇرى تاسسىن» دەگەندى وسىندايدا ايتۋ كەرەك شىعار. بۇكىل قازاق ەلى تۇگىل, قورعالجىندىق اقىن مۇقان ساعىمبەكۇلى ايتقانداي, «قىرانداي جەلگە قارسى ۇشقان», ءوز قورعالجىنى انىق بىلە بىلمەگەن ەسىمدى ەل ەسىنە جەتكىزگەن عالىم-ءىنىمىز ديحان قامزابەكۇلىنا دەگەن العىسىمىز شەكسىز.
كوردىك بىزدەر نەبىر قارا بەتتەردى,
كەۋدەمىزدى كەرەمەت ءبىر كەك كەردى.
زامانداستىڭ ءبارى ءيىلدى زامانعا,
ءبىز تىك تۇردىق.
ءبىزدى ول سونسوڭ جەك كوردى, –
دەگەن اقىن سەرىك اڭسۇڭقارۇلىنىڭ ولەڭ جولدارىمەن «ءتامام-ءتامام» دەمەكپىن.
تىلەۋبەك ىسقاقوۆ,
قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى
