روزا مۇقانوۆا: جازۋشى دەرتىنىڭ ءبىر ەمى – جازۋدىڭ كۇڭى بولۋ

«مەدەيا» بولا المادىم…

– روزا اپاي, پروزا جازاتىن قازاق ايەلدەرى وتە از. نەگە؟

– پروزا  جانر رەتىندە – كۇردەلى. پروزا قىسقا قايىرىمعا كەلمەيدى. پوۆەست پەن روماندى ايتپاعاندا, پروزانىڭ قىسقا ءتۇرى اڭگىمە بولسا, ونىڭ ءوزى ون-جيىرما بەتكە بارىپ جىعىلادى. پروزا تاڭداعان تاقىرىپتى زەرتتەپ, زەردەلەپ, كەيىپكەرىن تانىپ, ونىڭ وبرازىن كەمەلىنە كەلتىرىپ بارىپ جارىققا شىعادى. بۇل – ۇزاق پروتسەسس. پروزا پوەزياداعىداي سەزىمگە عانا قۇرىلمايدى. ءداۋىر كەلبەتى, ۇلت قاسىرەتى, جەڭىس, جەڭىلىس, قيانات, اۆتورلىق وي – ءبارى جىمداسىپ كەلىپ, كۇردەلى كومپوزيتسيا جاسايدى. دەمەك, سۋرەتكەر ساز بالشىققا بەلۋاردان باتقانداي جانتالاسادى. نە شىعارماڭمەن جەڭىسكە جەتەسىڭ, نە جەڭىلىس كۇتىپ تۇر. سوندىقتان دا بولار, قىزدار پروزادان گورى پوەزياعا قۇشتار. پروزانىڭ جۇگى اۋىر.

– كۇلاش احمەتوۆا «اقىندىق – ايەل ءۇشىن ەرەك سىناق» دەيدى. جازۋشىلىق تاعدىر, قالامگەرلىك سىناق سىزگە اۋىر ءتيىپ جۇرگەن جوق پا؟ سىناقتان قالاي مۇدىرمەي ءوتىپ كەلە جاتىرسىز؟

– اقىندىق قانا ەمەس شىعار. جالپى, تاعدىردىڭ ءوزى سىناق پا دەيمىن. ايەل جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا قامىت ەتىپ كيەدى. بىراق قامىت كيىپ ءجۇرمىن دەمەيدى, القا تاعىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايدى. ونىڭ ۇستىنە ول ايەل نە اقىن, نە جازۋشى بولسا, ءتىپتى كۇردەلىرەك شىعار. اقىن سارانىڭ بىرجانعا: «ءبىرجان-اۋ, كۇنى قۇرسىن ۇرعاشىنىڭ» دەپ نالۋى دا بويىندا ءسوز ونەرىنىڭ قۋات-كۇشى بار ايەلگە اۋىر ەكەنىنىڭ دالەلى عوي.

– جاتتاندى ەستىلەتىن شىعار, دەسە دە, جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق, كوز الدىنداعىنى عانا كورىپ, قولمەن ۇستالاتىن دۇنيەنى عانا جاراتاتىن باسقا ماماندىق يەلەرىنە قىزىعاتىن, «مەن دە سونداي بولعانىمدا عوي» دەپ وكىنەتىن ساتتەرىڭىز بولماي ما؟ 

– جوق. مەن ءوزىمدى جازۋسىز ەلەستەتە المايمىن.  ازابىنان گورى ءلاززاتى كۇشتىرەك. كوكتەن كۇيىلىپ تۇسكەن ءسوز وزگەنى ەمەس, مەنى تاڭدايدى. ماعان عانا قۇيىلادى – باقىت قوي. ول ءسوزدى مەن سويلەمگە جۇك ەتىپ, ويعا قاماپ, كوپكە قايتارام.

– روزا اپاي, «ادەبيەت جىنىسقا بولىنبەيدى» دەپ ماقالا جازعان ەدىڭىز كەزىندە. ايتسە دە, «ەر ادام بولعانىمدا كوبىرەك جازار ەدىم» دەپ ويلامايسىز با؟

– اللا مەنى ايەلدىكتەن ارتىق ەتىپ جاراتپاسا داۋ ايتۋعا بولا ما؟ مەنىڭ ەر  ادام بولعاننان گورى ايەل بولىپ جاراتىلعانىم الدەقايدا تيىمدىرەك شىعار. ارينە, مەنەن گورى ەر ادام باقىتتىراق. سەبەبى, جازۋ – ولار ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە. ايەل ءۇشىن جازۋ – ەكىنشى كەزەكتە. وسى ەكىنشى كەزەكتەگىسى جازۋشى ايەلدى ومىرباقي تۇنشىقتىرادى. ەگەر جازۋدى  ءبىرىنشى كەزەككە قويا السا, ول ايەل – ناعىز سۋرەتكەر.

– «ءسىز قانداي سۋرەتكەرسىز؟» دەپ وزىڭىزدەن سۇراماي-اق قويايىن. بىراق ءسىز ءۇشىن جازۋ ءبىرىنشى كەزەكتى بولا الدى ما؟

– ولتىرەتىن بولدىڭ عوي. ايامايمىسىڭ…  جازۋ – ەكىنشى كەزەكتە. جازۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قوياتىن بولسام, وتباسىم قۇرباندىق بولار ەدى. مەن – «مەدەيا» بولا المادىم.

وقىرماندى ءومىر سۇرۋگە ىنتىقتىرعىم كەلەدى

– ءسىزدىڭ شىعارما­شىلىعىڭىزدى ءبىر سوزبەن «ادام تاعدىرى», «جان ازابى» دەپ سيپاتتاپتى الدەبىر جاس عالىم. كەلىسەسىز بە؟

وسىنداي اۋىر تاقىرىپتاردى جازۋ قيىن ەمەس پە؟

– مەنىڭشە, ادام تاعدىرى دا, جان ازابى دا تەك سۋرەتكەرگە ءتان سيپات. بۇل سيپات بولماسا شىعارما تۋىلمايدى عوي. مەن اۋىر تاقىرىپتان ءلاززات ىزدەيمىن. وقىرماندى جىلاتىپ قانا قويعىم كەلمەيدى. جىلاتۋ ارقىلى جان-دۇنيەسىن تازارتىپ العىم كەلەدى. ءومىر سۇرۋگە ىنتىقتىرعىم كەلەدى. قانداي كەيىپكەردىڭ وبرازىن جاساسام دا, وقىرمانىم سونىڭ ىعىندا, سونىڭ جاعىندا بولىپ شىعا كەلەدى. ماعان كەرەگى دە سول.

– ءسىز ون ەكى جاسىڭىزدان باستاپ كوركەم شىعارما جازا باستاعان ەكەنسىز. العاشقى تىرناقالدى اڭگىمەلەرىڭىز «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنە دە جارىق كورىپ ءجۇرىپتى. مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ نەگە جۋرناليستيكاعا ءتۇستىڭىز؟

– مارقۇم تەمىربەك قوجەكەەۆ دەگەن دەكانىمىز «جازۋشى نە اقىن بولامىن دەسەڭدەر, فيلولوگياعا بارىڭدار» دەيتىن ەدى. فيلولوگيا بارلىق ينستيتۋتتاردا بولدى. ال جۋرناليستيكا جالعىز قازمۋ-دا ەدى. اتاعى دا, ايبارى دا كۇشتى. مىقتىلاردىڭ ءبارى  جۋرناليس­تيكانى وقىپ بىتىرگەن سىڭايلى. سودان ارمانداپ ءجۇرىپ, قولىم جەتكەن ماماندىعىم عوي.

– «جۋرناليستيكا قالامگەردىڭ ءتىلىن جۇتاتادى. جۋرناليستيكاداعى تۇلعادان جاقسى جازۋشى شىقپايدى» دەيدى كاسىبي جازۋشىلار. كەلىسەسىز بە؟

– جۋرناليستيكانى ءبىتىردىم دەگەنىم بولماسا, بۇل سالادا كوپ ەڭبەكتەنگەنىم جوق. بالكىم, سول دۇرىس بولعان شىعار. ويتكەنى,  جۋرناليستيكانى كاسىپ ەتىپ مەڭگەرگەن ادامنىڭ ادەبيەتكە ءسىڭۋى قيىن. ونىڭ نە سىرى بارىن ءدوپ باسىپ ايتا الماسپىن. سۋرەتكەرلىك مۇلدە باسقا سالا, باسقا تالعام. ءبىرى – ادەبيەت, ءبىرى – اقپارات. اقپاراتقا كوركەم ادەبيەتتىڭ سالماعى – جۇك, كوتەرە المايدى. ەكەۋى ەكى دۇنيە. جازۋشى ادامعا ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن وزگەدەن الدەقايدا  تەرەڭ بىلگەنى ابزال.

– سوڭعى جىلدارى باسپاسوزدەن كوپ كورىنبەي كەتتىڭىز. از جازىپ ءجۇرسىز بە؟

– دۇرىس ايتاسىز. جاستاۋ كەزىڭدە, جارىققا شىعارمالارىڭ شىقسا, ءبىر بەلەسكە كوتەرىلگەندەي بولاسىڭ. تانىلاسىڭ, باعالانا باستايسىڭ. ەسەيە كەلە جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيەدى. ءوزىڭ تالپىنىپ شىققان بيىكتەن قۇلاۋعا بولمايدى. كەڭ, اۋقىمدى تاقىرىپتارمەن سۋرەتكەر رەتىندەگى كۇش-قۋاتىڭدى كورسەتۋىڭ كەرەك. جاۋاپكەرشىلىك دەگەن – وسى. جاس كەزىڭدە ۇلكەندەر كەشىرىممەن قارايدى. ەسەيگەن ادامنىڭ كەمشىلىگى كوزگە ۇرادى, اسىرەسە, شىعارماشىلىقتا. ءبىزدىڭ اعالارىمىزدىڭ قولعا قالام الماي قوياتىندارىنىڭ ءبىر سىرى وسى بولسا كەرەك. سەبەبى, كەيبىرىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ وتىرعاندا, بۇرىنعىسىنان كوپ تومەندەگەنى بايقالادى. ارينە, بارلىعى دەرلىك سولاي دەگەننەن اۋلاقپىن.

– راسىندا, «ادەبيەت – مۇحيت. تەرەڭدەگەن سايىن قاۋىپ–قاتەرى دە كۇشتى» دەگەن ەدىڭىز ءبىر جازباڭىزدا. كۇشەيگەن قاۋىپ–قاتەر سول جۇگى اۋىرلاي تۇسكەن جاۋاپكەرشىلىك قوي?

– ءيا. جازۋ جاۋاپكەرشىلىكتەن تۇرادى.

تاريحي كەزەڭدى كوركەم دۇنيە رەتىندە حالىققا جەتكىزۋ – مىندەت

– تاعى ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «وزىمە كوڭىلىم تولماۋ دەرتى ۇلعايدى» دەيسىز. ول دەرتتىڭ, سىزدىڭشە, ەمى قانداي?

– جازۋ… جازۋمەن عانا قاۋىشۋ. جازۋدى عانا ماقسات ەتۋ, جازۋدىڭ كۇڭى بولۋ, جازۋدان عانا قىزىق ىزدەۋ…

– ال قالامگەرگە جازۋدىڭ كۇڭىنە اينالۋىنا نە كەدەرگى بولۋى مۇمكىن؟

– تۇرمىس.

– قاتەلەسپەسەم, قازىر ءسىز ۇستازدىق ەتىپ, شاكىرت باۋلىپ ءجۇرسىز. سىزدىڭشە, جاستارعا ۇيرەتىپ, شاكىرتتەردىڭ جەتىستىگىن كورۋدىڭ قۋانىشى قايىرلى ما, تازا شىعارماشىلىقتىڭ قۋانىشى قايىرلى ما؟ قايسىسىنان ءلاززات الار ەدىڭىز؟

– شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋدان.

– جيىرما جىل بۇرىن العاشقى كىتابىڭىز جارىق كورگەن ەكەن. ياعني, 1994 جىلى. ودان بەرگى جيىرما جىل ءسىزدى قانداي شىعارماشىلىق باقىتقا جەتكىزدى؟ جيىرما جىل بۇرىن ويلاعانىڭىز كوپ پە ەدى جانە سولاردىڭ بارىنە جەتە الدىڭىز با؟

– ءيا, العاشقى كىتابىم 1994 جىلى جارىق كوردى. 1996 جىلى م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردا «ماڭگىلىك بالا بەينە» شىقتى. ون سەگىز جىل بويى تەاتر­دا انشلاگپەن ءجۇردى. 1997 جىلى ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى تەاتردا م.اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋ» اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىمەن پەسام قويىلدى. 2000 جىلى ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا «قىزجىلاعان» كوركەمفيلمى دۇنيەگە كەلدى. بۇل فيلم دۇنيە ءجۇزىن ارالادى. 2005 جىلى «مىسىقتار پاتشالىعى» تاۋەلسىز دراماتۋرگيا نوميناتسياسىن جەڭىپ الدى. 2010 جىلى «شاتىر استىنداعى مەن» اتتى دراماتۋرگيالىق شىعارمام مەملەكەتتىك گرانتتى يەلەندى. جاس رەجيسسەرلەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعان وسى شىعارمالاردى اتاۋعا بولادى. بىراق بىتىرمەگەنىم, جازباعانىم كوپ. ويىمدا سان ءتۇرلى تاقىرىپ بار. بىرىنە دايىنمىن, بىرىنە دايىن ەمەسپىن.

– ال قازىرگى شىعارماشىلىق جوسپارىڭىز قانداي?

– شىعارماشىلىق جوسپار بار, بىراق, ونىمدى جاسىرا تۇرايىن, جارىققا شىققاندا ءبارىمىز بىرگە تاماشالايىق.

– ءسىز 1989 جىلى شىڭعىسحان تۋرالى «قۇدىرەت-كيە», 1992 جىلى «پاتشا قاتىن ۋ», سول سەكىلدى 1993 جىلى ورالماندار تۋرالى «شەرمەندە» اتتى كوركەم شىعارمالار جازدىڭىز. بەرتىندە «ساياسي تاقىرىپتار قىزىقتىرىپ ءجۇر» دەپ ەدىڭىز. سىزدىڭشە, ساياسات پەن تاريحتىڭ اراجىگى قانداي?

– ساياسي تاقىرىپتار كوركەمدىك كورىنىستە قىزىقتىراتىنى راس. قازاق ۇلتىنىڭ «مەملەكەت» دەگەن ۇعىمدى ءوز دەڭگەيىندە تۇسىنە الماۋى قاۋىپتى. بۇگىنگى وقىرمان مەن كورەرمەننىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن كۇشەيتەتىن, ۇلت سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىراتىن تۋىندىلار كەرەك دەپ ويلايمىن. قازاق حالقىنىڭ تاريحي-ساياسي كەزەڭىن كورسەتەتىن كوركەم تۋىندى كەرەك. بىراق  ءبىز بۇل تاقىرىپتى  ۇرانشىلدىققا ۇرىندىرىپ, تىم يدەالدى كەزەڭ جاساپ, جارامساقتانۋعا اپارىپ, تومەندەتىپ الدىق. شىن مانىندەگى تاريحي كەزەڭدى كوركەم دۇنيە رەتىندە حالىققا جەتكىزۋ مىندەت.

– ءوزىڭىز وسى تاقىرىپقا قالام تەربەپ, تاريحي كوركەم تۋىندىلارعا سۋساعان وقىرماننىڭ ءبىر جوعىن تۇگەندەۋگە ۇلەس قوسا الار ما ەدىڭىز؟

– قوسار ەدىم, ەڭبەكتى باعالايتىن قالاماقى بولسا.

– دەمەك, تاپسىرىس بولسا جازاسىز عوي? 

– ول تاپسىرىس مەنى ۇستازدىقتان قۇتقارىپ, ەكى-ءۇش جىل اقىمدى تولەي السا, نەگە جازباسقا؟!

ءتىلىمدى ەشكىم تۇسىنبەسە دە, ءوز تىلىمدە جازا بەرەتىن بولارمىن

– الەمدەگى تىلدەردىڭ  جىل سايىن ون شاقتىسى جويىلىپ وتىرادى ەكەن. قازاق ءتىلىنىڭ دە بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىق باسىم… ءسىز ءوز شىعارماشىلىعىڭىزدىڭ ءتىلى مەن ونىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ويلايسىز؟

– اكىم تارازي اعاڭنىڭ  ازىلدەپ ايتاتىنى بار ەدى: «ورىس تىلىنە اۋدارىلماي وڭبايسىڭ» دەپ. اۋدارما جازۋشىنىڭ اۋقىمىن, اۋديتورياسىن كەڭەيتەدى, وقىرمانى كوبەيەدى. ادەبيەت – بىرەۋ. ادەبيەت – ونەر. ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق. ال ادەبيەتكە قۇبىلىس بولىپ ەنگەن تۇلعا – سول ۇلتتىڭ بايلىعى. ارىدەن – شەكسپيردى, تولستويدى الەم ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى دەپ الاسىز. بىراق ول الدىمەن اعىلشىننىڭ, ورىس ۇلتىنىڭ بايلىعى بولىپ تابىلماي ما؟

جاسىراتىنى جوق, قازاقتىڭ مايەكتى ءتىلى جۇتاڭدانىپ بارادى. ونى بۇگىنگى ءوز شاكىرتتەرىمنىڭ كەلبەتىنەن بايقايمىن. كوركەم ءسوزدىڭ ءتاسىلىن شەشە الماي , تۇسىنبەي وتىرىپ قالاتىندارى بار. ءتىپتى, قاراپايىم سويلەمنىڭ ءوزىن تۇسىنە الماي, تىكسىنىپ وتىراتىندار تابىلادى. ول دەگەنىڭىز, بۇگىنگى ۇرپاق كىتاپ وقۋدان وقشاۋلانىپ قالعانىن بىلدىرەدى. كوركەم ادەبيەتتى وقىماي كەلگەن, كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى ادەبيەتتەن بەيحابار ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسكەندە دەمىمدى ىشىمە جۇتىپ, قورقىپ قالامىن. ادەبيەت – رۋحاني ازىق. ادەبيەت ء–بىلىم, مادەنيەت, اقىل-وي. بۇدان ماحرۇم ادام توپاستانادى, قىلمىسكەر, ەز, قوعامعا جات, قاۋىپتى بولادى. الاڭداتاتىنى – وسى.

– قازاق ءتىلىنىڭ ماڭگىلىك ەلدىڭ ءتىلى بولىپ قالاتىنىنا سەنەسىز بە؟ ال ەگەر سەنبەسەڭىز, ايتقان جەردەن اۋلاق, ءتىلىڭىزدىڭ بولاشاعىنان ءۇمىتسىز بولساڭىز, وندا دا وسى تىلدە كوركەم شىعارما جازۋدى  جالعاستىرار ما ەدىڭىز؟

– جازا بەرەتىن بولارمىن, مەنىڭ ءتىلىمدى ەشكىم تۇسىنبەسە دە. اراب ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ, سول تىلدە ناماز وقيتىنىم سياقتى.

– ءسىز جالپى كىم ءۇشىن جازاسىز؟

– قىزىق سۇراق ەكەن. ءانشى «ءانىمدى تىڭداسا ەكەن» دەيدى. سۋرەتشى «سۋرەتىمدى تاماشالاسا ەكەن» دەيدى. مەن كورەرمەن مەن وقىرمان شىعارمالارىمدى قابىلداسا دەيمىن.

اڭگىمەلەسكەن:

ءنازيرا بايىربەك