الەمدەگى ەكونوميكالىق قاتىناستار بارعان سايىن قيىنداپ كەلەدى. مۇنى بۇرناعى كۇنى «استانا كلۋبىنىڭ» وتىرىسىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا ايرىقشا اتاپ ءوتتى. ول قازىرگى تاڭدا ورىن الىپ وتىرعان قىتاي مەن اقش اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ دۇنيە ءجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە كەرى اسەر ەتەتىنىنە توقتالدى. «ەكونوميكالىق قايشىلىقتار تالاي جۇرت اشىقتان-اشىق ساۋدا سوعىسى دەپ باعالايتىنداي دارەجەگە دەيىن شيەلەنىسىپ كەتتى. سولاردىڭ ءبىرى الەم ەكونوميكاسىنىڭ 1/3 بولىگىن, جاھاندىق ەكسپورتتىڭ 20 پايىزىن, الەمدىك ينۆەستيتسيانىڭ 1/3 كولەمىن قۇرايتىن اقش پەن قىتايدىڭ اراسىندا ءوربىپ جاتىر». مۇنداي قارىم-قاتىناستىڭ سوڭى, ءسوز جوق, جاھاندا جاڭا داعدارىستىڭ جاپپاي ەتەك الۋىنا اپارىپ سوقتىرادى. ونىڭ ىقپالى, اسىرەسە, دامۋشى ەلدەرگە قاتتىراق بىلىنەر ەدى.
ەكى ەلدىڭ شيەلەنىسى جالپى الەمدىك ساۋدا اينالىمىنىڭ 2,5 پايىزىن قامتيدى. جانە بۇل ازىرگە تەكەتىرەستىڭ باسى عانا سياقتى. سەبەبى قازىر ەكى جاقتىڭ العان بەتتەرىنەن قايتار تۇرلەرى بايقالمايدى. كەرىسىنشە, ول بارعان سايىن ۋشىعا تۇسۋدە. اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ 18 قىركۇيەكتە مۇنى تاعى ايعاقتاپ, قىتايدىڭ قۇنى $200 ملرد تۇراتىن يمپورتتىق تاۋارلارىنا 10 پايىزدىق باج سالىعىن ەندىردى. ەگەر قىتاي بۇعان وسىنداي دارەجەدە قارسى جاۋاپ قايتارار بولسا, قۇراما شتاتتار سالىق سالۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە كوشىپ, جالپى قۇندى $267 ملرد-قا دەيىن جەتكىزگەلى وتىر. سول كەزدە سانكتسيا قىتايدىڭ بارلىق دەرلىك تاۋارلارىن قامتيتىن بولادى.
شىندىعىندا دا, اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى وسى ەلدىڭ عانا مۇددەلەرىنە سوققى بەرىپ قانا قويمايدى, سونىمەن قاتار الەمدەگى ساۋداعا ءوزىنىڭ قاتتى كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىنشە, ەكونوميكالىق جاعىنان قۋاتتى ەكى دەرجاۆا اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلىپ, ولاردىڭ وزدەرىن تۇرالاتىپ تاستاۋى, سونداي-اق الەم ساۋداسىن ءبىراز تىعىرىققا تىرەۋى مۇمكىن. ماكروەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا, ەكى جاقتىڭ ءبىر-بىرلەرىنە ساۋدا باج سالىقتارىن سالۋلارى اقش پەن قىتاي ەكونوميكالارى وسىمىنە شامامەن 0,1-0,2 پايىزدىق پۋنكتتە تەجەۋ سالادى. بۇل تسيفرلار ونشالىقتى كوپ ەمەس, الايدا اقش پەن قىتاي سەكىلدى ەكونوميكالارى زور ەلدەرگە وسىنىڭ ءوزى ايتارلىقتاي شىعىن بولىپ كەلەدى. بۇدان بولەك, بىرتە-بىرتە ءوسىپ كەلە جاتقان بەلگىسىزدىك پەن تاۋەكەلشىلدىك بيزنەس پەن ينۆەستيتسياعا دەگەن سەنىمنىڭ ازايىپ كەتۋىنە تىكەلەي اسەر ەتپەك. جوعارىدا ايتىلعان ارەكەتتەر جاھان جۇزىندەگى ءوندىرىس پەن باعا تىزبەگىنە كەڭ كولەمدە ايتارلىقتاي جويقىن سوققى بەرەدى. ماكروەكونوميكا تۇرعىسىنان كەلگەندە, اقش-تىڭ قىتاي تاۋارلارىنا جاڭا باج سالىقتارىن ەنگىزۋىنەن قۇراما شتاتتارعا تاۋار ەكسپورتتايتىن قىتاي كاسىپورىندارى عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە قىتايدا جۇمىس ىستەيتىن امەريكالىق كومپانيالار دا ەلەۋلى زيان شەگەدى.
قىسقا مەرزىمدىك پەرسپەكتيۆادا بۇل ساۋدا سوعىسى قىتاي ەكونوميكاسى كۇرت وسە ءتۇسۋى مەن ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالدىڭ تۇراقتانۋىنا ەلەۋلى ءدۇمپۋ بەرەدى. بىراق ۋاقىت ۇزاعان سايىن ونىڭ اسەرى ازايىپ, اۋقىمى تارىلا بەرەدى. دەگەنمەن ساۋدا سوعىسىنىڭ نەگىزگى قيىندىقتارىن اقش نەمەسە قىتاي ەمەس, باعانىڭ وراسان زور تىزبەگىنە تاۋەلدى الەم ەكونوميكاسى تاپ بولادى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىنشە, بۇل ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا تەكەتىرەسىنىڭ كەلەشەكتەگى زارداپتارىنا اقش پەن قىتاي عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە كۇللى الەمنىڭ كەڭ اۋقىمدى ەكونوميكاسى دا ۇشىرايدى.
رەسەي ەكونوميكا مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى ناتاليا ۆولچكوۆا اقش پەن قىتاي اراسىنداعى بۇل كەلىسپەۋشىلىكتىڭ قىر-سىرى مەن تەتىگىنە ۇڭىلە وتىرىپ, ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى مەن زارداپتارىنا توقتالادى. بۇل سوعىستى بيىلعى قاڭتار ايىندا دونالد ترامپتىڭ اكىمشىلىگى باستادى. ول كۇننەن قۋات الاتىن باتارەيالاردىڭ يمپورتتىق ءتاريفىن 30 پايىزعا دەيىن كوتەرىپ جىبەرۋدەن ءوربىدى. ال ولاردى نەگىزگى جەتكىزۋشى قىتاي ەدى. بۇعان بەيجىڭ جاۋاپ رەتىندە 2 ساۋىردە اقش-قا قاتىستى 128 تاۋار پوزيتسياسىنىڭ باج سالىعىن ەداۋىر ءوسىردى. بۇدان كەيىن ۆاشينگتون قىتايدىڭ جالپى قۇنى $34 ملرد بولاتىن تاۋارلارىنا يمپورتتىق باج سالىعىن 25 پۋنكتكە جوعارىلاتتى. البەتتە, قىتاي دا بۇدان قالىسپادى, وسىنشا كولەمدەگى تاۋارلاردىڭ سالىعىن شىعانداتىپ قويدى. سوسىن قۇراما شتاتتار تامىزدا قۇنى $16 ملرد تۇراتىن تاعى بىرقاتار تاۋارلاردىڭ تاريفتەرىنە ءوسىم بەردى. قىتاي بۇعان دا ىلە-شالا جاۋاپ قايتاردى. بۇدان ءارى قىركۇيەكتە اقش $200 ملرد, قىتاي $60 ملرد سومالارى مولشەرىندە سالىقتى ۇزارتتى. وسى ەسكالاتسيا تولقىنىنىڭ اربىرىنەن كەيىن بەيجىڭ بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا ۆاشينگتوننىڭ ۇستىنەن شاعىم ءتۇسىرىپ وتىردى. بۇدان بولەك, ەكى ەلدىڭ رەسمي وكىلدەرى بىرنەشە رەت كەزدەستى. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسىنان دا پالەندەي وڭ ناتيجە بولعان جوق.
سوندا الەمدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان شيەلەنىستىڭ قانات جايۋىنا نە سەبەپكەرلىك ەتتى؟ الەم ساراپشىلارىنىڭ ويلارىنشا, مۇنىڭ ءبىر عانا ناقتى سەبەبى بار. سوڭعى جىلدارى اقش پەن قىتايدىڭ ەكونوميكاسى قاتتى قارقىنمەن دامىپ, جاھانداعى باسقا ەلدەردىڭ ءبارىن كوپ ارتتا قالدىرىپ كەتتى. ەكى ەلدىڭ تاۋار اينالىمدارى باسقالاردان كوش ىلگەرى وزىق. بىراق ساۋدا تاسقىنىندا ۇلكەن ديسبالانس بار. ماسەلەن, 2017 جىلى اقش قىتايعا جالپى سوماسى $526 ملرد تۇراتىن تاۋارلار جونەلتسە, قىتاي ءوز كەزەگىندە بۇل ەلگە $154 ملرد شاماسىنداعى يمپورتتىق بۇيىمدارىن اپاردى. بۇعان قوسا, بەيجىڭ ارا-تۇرا قىزمەت كورسەتۋ تۇرلەرىمەن جاعدايدى تۇزەتۋگە تىرىستى. الايدا مۇنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكسىز بولىپ شىقتى: سول جىلدىڭ ىشىندە اقش قىتايعا $57 ملرد-تىڭ قىزمەتىن جاساسا, ءوزى قىتايدان نەبارى $17 ملرد سومانى قۇرايتىن قىزمەتكە قول جەتكىزدى.
ساراپشىلار قازىر بۇل ديسبالانسقا ءارتۇرلى كوزقاراسپەن قاراپ وتىر. ءبىر جاعىنان, بۇل الەم ەكونوميكاسىنىڭ كەيىن داعدارىس شاقىراتىن ەڭ وسال تۇستارىنىڭ ءبىرى رەتىندە باعالانۋدا. سوندىقتان ساۋداداعى بۇل جەتىمسىزدىك مولشەرىن شۇعىل قىسقارتۋ قاجەت. ەكىنشى جاعىنان, وسى تەپە-تەڭدىكسىز احۋال امەريكا ەكونوميكاسى مەن ونىڭ اكتيۆتەرى بۇكىل الەمنىڭ ينۆەستورلارى, سونىڭ ىشىندە قىتاي ءۇشىن بارىنشا ءتيىمدى ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ساۋدا مەن قىزمەت تۇرلەرىندەگى تاپشىلىقتىڭ ورنىن جابۋ ءۇشىن اقش-قا قاراي باعىتتالاتىن كاپيتالدىڭ وزىندىك ءبىر وتەماقىسى بولۋىن تالاپ ەتەدى. ال الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ينۆەستور بولىپ تابىلاتىن قىتاي مەملەكەتى سىرتقى ساۋدانى ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن جىلدار بويى ايىرباس باعامىن تومەندەتۋ ساياساتىن جۇرگىزە وتىرىپ, امەريكانىڭ قۇندى قاعاز تۇرىندەگى ۆاليۋتا رەزەرۆىن كوپتەپ قۇراپ الدى. ول 2018 جىلدىڭ قاڭتارىندا اقش-قا باستى مەملەكەتتىك قارىز بەرۋشىگە اينالىپ, ونىڭ قۇنى $1,17 ترلن تۇراتىن وبليگاتسيالارىنا يەلىك ەتتى.
ايتا كەتۋ كەرەك, ەكى ەلدىڭ جالپى تاۋارلارىنداعى تەپە-تەڭدىكتى كورسەتەتىن تسيفرلاردىڭ ءوزى ولاردىڭ اراسىنداعى پروبلەمالاردىڭ اۋقىمىن دا بايقاتىپ بەرەدى. قىتاي سونداي-اق قازىر اقش-قا كەلەتىن تاۋارلاردىڭ قوسىمشا قۇن سالىعى تىزبەگىندەگى ەڭ ماڭىزدى بۋىنعا اينالىپ تۇر. مۇنى ول امەريكاعا جەتكىزىلەتىن يمپورتتىق تاۋارلاردىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن باسقا ەلدىڭ تەرريتورياسىندا جاساپ الىپ, سوسىن ونى ءوز ەلىندە وڭدەۋدەن وتكىزۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. وسىلايشا, مىسالى, قىتاي 2009 جىلى اقش-قا قۇنى $1,9 ملرد تۇراتىن ايفونداردى ەكسپورتتاپ اكەلگەن ەكەن. ال ەگەر وسى تەلەفوندارعا قىتايدىڭ قوسقان كومپونەنتتەرى قۇنىن الىپ تاستاسا, ولاردىڭ سوماسى نەبارى $73 ملن بولىپ شىعادى. سوندا بەيجىڭ تەك وسىدان عانا $1,8 ملرد كولەمىندە تابىس تاپقان.
سوندىقتان وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى باستالىپ كەتكەن شەتىن شايقاستىڭ سوڭى جاقىن ارادا كورىنە قويمايتىنى ءبىر جاعى زاڭدى سياقتى. ەكى جاق ديالوگى ارقىلى مامىلەگە كەلۋ دەڭگەيىنەن كەتىپ قالعانعا ۇقسايدى. مۇنىڭ ورنىنا ۆاشينگتوننىڭ ارەكەتىنە بەيجىڭ قولما-قول جاۋاپ قايتارىپ, ونى بۇرىنعىدان بەتەر ىزالاندىرا تۇسۋدە. «ءبىز اقش پەن قىتاي اراسىنداعى بۇل ساۋدا سوعىسىنىڭ سوڭىن ەكى ايدان, ءتىپتى ەكى جىلدان كەيىن دە كورمەيمىز, – دەيدى قىتايدىڭ «Alibaba Group» كومپانياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دجەك ما. – مەن قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايدى تىم جاقسى ەمەس دەپ ويلايمىن. مۇنىڭ جانە ۇزاققا سوزىلاتىن ءتۇرى بار. ءبىز كۇتكەننەن دە ۇزاققا بارادى. سوندىقتان بىزگە بارلىق نارسەگە دايىن بولۋعا تۋرا كەلەدى».
ال بۇعان دونالد ترامپتىڭ جاۋابى مىناداي. «ءبىز بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ءبىر نارسە ىستەۋگە ءتيىس بولدىق. ءبىز الەمنىڭ اقشا جينايتىن قاپشىعى سەكىلدى ەلمىز. سوسىن ءبىزدى قىتاي دا تونايدى, ەۋرووداق تا تونايدى – ءبىزدى ءبارى تونايدى. بىراق مەن ەندى امەريكالىق جۇمىسشىلاردى, فەرمەرلەردى, كومپانيالاردى بۇدان قورعاۋىم كەرەك. بۇدان بىلاي ءبىزدى ەشكىم تونامايتىن بولادى. تاياۋ ارادا سىزدەردىڭ بارلىقتارىڭىز وسىنى كورەتىن بولاسىزدار». تەگىندە, دونالد ترامپتىڭ اشىنۋى مەن العان بەتىنەن قايتپاي وتىرۋى بەكەر ەمەس. ال بۇل تەكەتىرەس تىم ۇزاققا سوزىلا بەرسە, ەندى دامىپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ تارتاتىن زارداپتارى مەن شىعىندارى تۇك تە ەمەس, ەڭ باستى سوققىنى ءبارىبىر قىتاي الاتىن بولادى.
ءبىز الەمنىڭ اقشا جينايتىن قاپشىعى سەكىلدى ەلمىز. سوسىن ءبىزدى قىتاي دا تونايدى, ەۋرووداق تا تونايدى – ءبىزدى ءبارى تونايدى. بىراق مەن ەندى امەريكالىق جۇمىسشىلاردى, فەرمەرلەردى, كومپانيالاردى بۇدان قورعاۋىم كەرەك. بۇدان بىلاي ءبىزدى ەشكىم تونامايتىن بولادى. تاياۋ ارادا سىزدەردىڭ بارلىقتارىڭىز وسىنى كورەتىن بولاسىزدار
مەن قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايدى تىم جاقسى ەمەس دەپ ويلايمىن. مۇنىڭ جانە ۇزاققا سوزىلاتىن ءتۇرى بار. ءبىز كۇتكەننەن دە ۇزاققا بارادى. سوندىقتان بىزگە بارلىق نارسەگە دايىن بولۋعا تۋرا كەلەدى
