بيىل 200 جىلدىعىن اتاپ وتكەلى وتىرعان شورتانباي قانايۇلى شىعارماشىلىعى تۋرالى اكادەميك ىسمەت كەڭەسباەۆ: «اباي ورىستىڭ پۋشكينىن كورسە, شورتانباي پاتشانىڭ پۋشكاسىن كوردى» دەگەن ءسوزى جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ءدال باعاسىن بەرەدى. جاقىندا حالقىنىڭ بولاشاعىنا قايعىرىپ, زاماننىڭ زارىن جەتكىزگەن اقىننىڭ قولتاڭباسى قولىمىزعا تيگەنىن ايتقىمىز كەلەدى. قاستەرلى تۇمار-دۇعانى ساقتاپ كەلگەن استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى, بەلگىلى قوعام قايراتكەرى قابىلسايات ابىشەۆ رەداكتسيامىزعا كەلىپ, جادىگەردىڭ جايىن اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى.
شورتانباي قانايۇلىنىڭ دۇنيەدەن وتەرىندە ەل-جۇرتىمەن قايىرلاسقان جىرىندا ءبىزدىڭ ەل تۋرالى «تاعى دا سالەم ايتايىن, قالىڭ جاتقان سارىمعا» دەپ قايىرادى. ەگەر ناقتىراق ايتقاندا, بۇل جادىگەر سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋەزى التەكە سارىم بولىسىنىڭ بەلگىلى تۇلعاسى وتەمىس توقسارىدان تارايتىن تاڭىرقۇل اتاسىنىڭ اقساقالى قىستاۋباي نەمەرەسى جانىباي بالاسى جۇماننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. اۋلەتتە ايتىلىپ جۇرگەن اڭىز بويىنشا 1870 جىلى كۇز ايىندا دوسى شورتانباي قانايۇلى كەلىپ قونادى. سول كۇنى تاڭ اتا جۇماننىڭ ايەلى بوسانىپ, ۇل تۋادى. شاڭىراق يەسى دۇنيە ەسىگىن اشىپ, قۋانىشقا شاتتانعان جۇمان شورتانبايعا: «اتىن قويىڭىز» دەپ قولقا سالادى. شورتەكەڭ يبراھيم دەپ ءسابيدىڭ اتىن قويعان ەكەن. بىراق وسكەن سوڭ يبراھيم اتى اتالماي, «ىبىش», «ىبىراي» دەپ اتالىپ كەتەدى. سول جولى سابيگە وسى دۇعانى جازىپ قالدىرىپ, ونىڭ اقىسىنا كوك قوشقار بەرگەن ەكەن دەگەن دە ءسوز بار.
– ودان بەرى دە تالاي جىل ءوتتى. دۇعا كىمنىڭ قولىندا, قالاي ساقتالىپ كەلگەن؟
– شورتەكەڭ جازعان دۇعا جۇماننىڭ ۇيىندە ءيبراھيمنىڭ بەسىگىنە بايلاۋلى تۇرعان. بالا وسكەن سوڭ تولعاق قىسقان جۇكتى ايەلدەردىڭ تولعاعىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن جانە سابيلەر ناۋقاستانعاندا وسى دۇعامەن ۇشىقتايتىن بولعان. «كەيدە ات شاپتىرىپ الىس جەردەن اعايىندار دۇعانى العىزۋشى ەدى» دەپ وتىراتىن مەنىڭ انام شايزا. مەنىڭ شەشەم شايزا – وسى ءيبراھيمنىڭ تۋعان قىزى, 2000 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. ال دۇعا اكەدەن بالاعا ءوتىپ, يبراھيم (ىبىراي-ىبىش) شاڭىراعىندا, ونىڭ ۇلى مۇساقاننىڭ قولىندا 1993 جىلعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى.
1993 جىلدىڭ قاراشاسىندا قاراتالدا زەينوللا قۇداشباەۆ ەكەۋمىز مۇسەكەڭە سالەم بەرىپ بارا قالدىق. ناعاشىم كەلىنى ايتكۇلگە: «الگى دۇعانى اكەلشى» دەپ الدىردى دا: «ەندى سەن ساقتا, قادىرىن بىلەسىڭ عوي, ىبىشتىڭ ۇرپاعىسىڭ, شورتەكەڭنىڭ دۇعاسى شاڭىراعىمىزدىڭ قاسيەتتى زاتى ەدى» دەپ تابىستادى. مەنىڭ انامنىڭ تۋعان اعاسى مۇسەكەڭ وسىدان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ, 1994 جىلى 93 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. سودان بەرى بۇل دۇعا مەندە.
– شورتانبايدىڭ اتىنا قاتىستى جادىگەر رەتىندە زەرتتەۋشىلەرگە كورسەتۋ ويىڭىزدا بولمادى ما؟
– مارقۇم اقسەلەۋ سلانۇلى ەكەۋمىز 1994 جىلى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولىپ ءجۇرگەنىمىزدە, ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىنا ارنايى اپارىپ, بەلگىلى كونە جازۋ تانۋشى ماقسۇت شاپيعوۆقا وقىتتىق. ول كىسى: «ەسكى قاديممەن جازىلعان كلاسسيكالىق دۇعا» دەدى. «قولجازبا قورىنا تاپسىرمايسىڭ با؟» دەپ اقاڭ قولقا سالدى, كونبەدىم. مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەي ۇيىنە تۇرسىن جۇرتباەۆقا 1996 جىلى ادەمى جاسالعان كسەروكوپياسىنا تۇسىنىك جازىپ بەردىم. وسىعان دەيىن قالىڭ بۇقاراعا جەتكىزبەگەنىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى بار. العاش رەت ماقسۇت شاپيعوۆ دۇعانى وقىپ شىعىپ «مۇندا شورتانباي دەگەن ءسوز جوق» دەگەن پىكىرى دە اسەر ەتتى مە, دۇعانى ءوز وتباسىمنىڭ قىمباتتى ءجادىگەرى رەتىندە ساقتاپ, زەيىنىمىز باسقا نارسەگە اۋعانداي بولدى.
– ەگەر دۇعادا شورتانباي اتى جازىلماسا, وندا قالايشا اقىننىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇرسىزدەر؟
– بەرتىن كەلە ونىڭ ءبىر جاۋابى ماتىندە شىعار دەگەن ويمەن وتكەن جىلى ايدارجان قاسەنوۆكە اۋدارۋعا بەردىم. «ءۇشبۋ (تۇمار) دۇعا جۇمانعا مۇباراك بولسىن. دۇعامىزدى اللا قابىل قىلسىن. بۇل ءدۇنيادا امان قىلسىن, احيرەتتە يمان ءۇشىن. مۇنى جازعۋشى – عالي قوجا. وقىعانداردان يمان دۇعا ءۇشىن. شىن اتىم موللا عالي مۇحاممەد» دەپ جازىلعان. وسى جولداردان تاعى ءبىر جاڭالىق تاۋىپ وتىرمىن. دەمەك, ءىلىمدى قوجالار دۇعا جازعاندا لاقاپ اتىمەن ەمەس, شىن اتىن جازادى. دەمەك, «شورتانباي» – اقىننىڭ لاقاپ اتى.
– شىنىمەن دە, قۇپياسىن ىشىنە بۇككەن تۇمار! نەلىكتەن موللا عالي مۇحاممەد اتى ۇمىتىلىپ, شورتانباي اتالدى ەكەن؟
– بۇل سۇراق مەنى دە مازالادى. ماعان انىعى, دۇعانىڭ شورتانباي اقىننىڭ جازعانى. ەلدەگى بەلگىلى قوجالاردان سۇراستىرا ءجۇرىپ, مىنا ءبىر نارسەگە قانىقتىم. ولار ەگەر ادامنىڭ ءدىن ىسىمەن ەمەس, ءدۇنياۋي تىرلىكپەن اتى شىعىپ جاتسا, وندا مۇحاممەد اتى اۋىر بولادى دەپ باسقاشا اتايدى ەكەن. بۇل, بالكىم, پايعامبارىمىزدىڭ ەسىمىن قۇرمەتتەگەننەن شىققان بولار. سودان شورتانباي اقىننىڭ مۇراسىن جيناقتاپ جۇرگەن جازۋشى كامەل جۇنىستەگىمەن حابارلاستىم. ول كىسى دە اقىننىڭ شىن اتىنان حاباردار ەكەن. «اكەم شورتانبايدىڭ شىن اتى عالي دەۋشى ەدى. بىراق قولىمدا دالەل بولماعان سوڭ تەك ءوزىم عانا ءبىلىپ ءجۇرىپ ەدىم» دەپ اقىننىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا تابىلعان جاڭا دەرەككە قۋانىپ قالدى. سودان تاعى ءبىر جايت ەسىمە ءتۇسىپ, دوسىم عالىم قوجاحمەتۇلىنا تەلەفون شالدىم. ويتكەنى توقسانىنشى جىلدارى اكەسىنىڭ: «بالاما شورتانبايدىڭ اتىن بەرىپ ەدىم» دەپ ايتقان ءسوزى ەسىمدە قالىپتى. كەزىندە شورتانباي قايدا, عالىم قايدا دەپ ءمان بەرمەسەم كەرەك. وتكەندە تاعى دا عالىممەن حابارلاسىپ, انىقتاپ الدىم. ول دا «عالي» اتى اقىننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن, كەيىن تۋ تۋرالى كۋالىك العاندا «م» ءارپىن قوسىپ جازىپ جىبەرىپ, عالىم اتاندىرعانىن راستادى. مىنە, وسى دەرەكتەر شورتانبايدىڭ شىن اتىن انىقتاپ تۇر.
نە بولعاندا دا, بۇل – شورتانباي مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن توسىن جاڭالىق. مۇمكىن بۇگىنگى جاس تولقىن عالىمدار اراسىنان ىزدەنۋشىلەر تابىلىپ, تاعى دا زار زامان جىراۋىنىڭ بەيمالىم قۇپيالارى اشىلا جاتار.
سۇحباتتاسقان
ايگۇل ۋايسوۆا
اقىننىڭ وتباسىلىق سۋتەتى
«مىنا زامان قاي زامان؟
ازۋلىعا بار زامان,
ازۋسىزعا تار زامان» دەپ جىرلاعان شورتانباي قانايۇلىنىڭ جىر-تولعاۋلارى مەن ايتىستارىنان باسقا, زەرتتەۋشى-عالىمداردىڭ جىراۋ مۇراسىنا ارنالعان سىن-زەرتتەۋلەرى جيناقتالعان «قاي زامان؟» كىتابى 2011 جىلى استانا قالاسىندا «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كوردى. ءبىزدى ەلەڭ ەتكىزگەن نارسە شورتانباي جىراۋدىڭ وتباسىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى ەدى. سۇراستىرا كەلە سۋرەتتىڭ ءىزى ومبىداعى كازاچي ارحيۆىنان شىقتى.
ول تۋرالى بەلگىلى عالىم-زەرتتەۋشى مارات ابسەمەتوۆتەن مىناداي جاۋاپ كەلدى: «شورتانبايدىڭ سۋرەتى ومبىداعى كازاچي ارحيۆتەن الىندى. ونى مەن «استانا – مىڭجىلدىق تاريحى بار قالا» اتتى كىتابىما ەنگىزگەن ەدىم. شورتانباي زامانىندا شۇبىرتپالى اعىباي باستاعان رۋدىڭ قوجاسى, مولداسى بولعان. شۋ بويىندا كەرەگەتاس دەگەن جەردە مەدرەسە اشقان (شۇبىرتپالى-جالايىر بولىسىندا). ۇرپاقتارى بالقاش, شۋ جاعىندا بولعان».
«قاي زامان؟» جيناعىنىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە وسى تومدىقتى تىرنەكتەپ قۇراستىرعان جازۋشى كامەل ءجۇنىستەگى ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپتى.
سۋرەتتە: ورتادا سالدە وراعان اقساقال – شورتانباي اقىن وتباسى مۇشەلەرىمەن بىرگە. سۋرەتتى تۇسىرگەن ا.انتونوۆ دەپ كورسەتىلگەن.
