مىناۋ كەجەگەسى كەرى تارتقان قوعامدا ادىلدىك, شىندىق, راقىم ىزدەۋشىلەر سانى جەتىپ ارتىلادى. ارينە, كۇلدىرىپ تۇرىپ جىلاتاتىن, كوتەرىپ تۇرىپ قۇلاتاتىن ءومىر جولىندا باسىن تاۋعا دا, تاسقا دا سوققان سان قيلى تاعدىر يەسى بار ەكەنى راس. كەزدەيسوق تاۋقىمەت تارتىپ, تاۋى شاعىلىپ, شاقشاداي باسى شاراداي بولعان پەندە ادىلدىك ىزدەپ سوتقا جۇگىنىپ جاتادى. ءباز ومىردە وت باسىپ اۋزى كۇيگەندەر, باسقا دا سەبەپپەن قىلمىستىڭ تورىنا ىلىككەندەر تاعدىرى سوت تارازىسىنا ءتۇسىپ جاتادى.
الاش ارداقتىسى ءا.بوكەيحانۇلىنىڭ «ءبيدى كىم بولسا سودان قورىقپايتىنداي, بىرەۋدىڭ بەتىنىڭ قىزىلىنا نەمەسە بىرەۋدىڭ جاقسى جاعاسىنا قارامايتىنداي جاعدايعا قويۋ شارت» دەگەن ءتامسىلى ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. ۋاقىت ءوتىپ, كۇن ەڭكەيگەن سايىن سوت جۇيەسىن جانداندىرۋ, جاقسارتۋ جولىندا دايەكتى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنىپ جاتقانىمىز دا راس.
پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ سايلاۋالدى تۇعىرناماسىندا «مەنىڭ قاعيدالارىم: ساباقتاستىق. ادىلدىك. ورلەۋ. ادىلدىك – مادەنيەتىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى جانە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قۇندىلىعىمىز. ۇلتىنا, ءدىني نانىمىنا, مۇلىكتىك جاعدايىنا قاراماستان بارلىق ازاماتتاردىڭ قۇقىعىنىڭ تەڭدىگى تۋرالى كونستيتۋتسيا قاعيداسى – مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ باستى باعدارى. مەنىڭ مىندەتىم – ءار وتانداسىمىزدىڭ جەكە تابىسقا جەتۋىنە جانە ءوزىنىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋىنە جاڭا مۇمكىندىكتەر تۋعىزۋ» دەگەن بولاتىن.
راس, ساپالى سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ – ۇلكەن كاسىبي جاۋاپكەرشىلىك. قر جوعارعى سوتى سۋديالاردىڭ وندىرىسىندەگى ارتىق ىستەردى الىپ تاستاۋ, جۇكتەمەسىن ازايتۋ جانە سوت تورەلىگىن ساپالى جۇزەگە اسىرۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا ناقتى شارالار جاساپ جاتىر. وسى باعىتتا ەداۋىر جۇمىستار جۇرگىزىلدى, زاڭدارعا وزگەرىستەر دە ەنگىزىلدى. سونىڭ ءبىر دالەلى داۋلى ماسەلە كوتەرمەيتىن ىستەردى قاراۋ سوتتاردىڭ قۇزىرەتىنەن الىپ تاستالىندى. ناتيجەسىندە ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتاردىڭ يىعىنان ءبىراز جۇك ءتۇسىپ, ساپالى جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى. ونى ءبىز ەلوردامىزدىڭ قالالىق سوتىنىڭ جۇمىسىنان-اق كورىپ وتىرمىز. نۇر-سۇلتان قالالىق سوتىنىڭ توراعاسى تىلەكتەس بارپىباەۆ العاشقى جارتى جىلدىقتى قورىتىندىلاۋعا بايلانىستى وتكىزىلگەن كەڭەيتىلگەن ماجىلىستە ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتارعا التى ايدىڭ ىشىندە 61728 ءىس جانە 298023 ماتەريال كەلىپ تۇسكەنىن تىلگە تيەك ەتتى. ونىڭ ىشىندە ازاماتتىق – 42925, قىلمىستىق – 1399, اكىمشىلىك – 17538 ءىس. ازاماتتىق ىستەردىڭ 78 پايىزى, قىلمىستىق ىستەردىڭ 11 پايىزى ەلەكتروندىق ادىسپەن قارالعان كورىنەدى. ازاماتتىق سوت القاسى ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا 4098 ءىستى وندىرىسكە ەنگىزگەن, بۇل بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا 900 ىسكە كوپ ەكەن. ال ينۆەستيتسيالىق داۋلارعا قاتىستى 134 ءىس قارالىپ, ونىڭ 32,8 پايىزى (44 ءىس) بويىنشا شەشىم شىعارىلسا, ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋ بويىنشا تۇسكەن ارىز-شاعىمدار وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 8,2 پايىز (3607 ىسكە) ازايعان ەكەن.
سوتتار قىزمەتىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ءبىراز يگىلىكتى ءىس قولعا الىندى. ايتالىق, بۇزىلعان سوت اكتىلەرى ءبىرىنشى ساتىعا قايتا قاراۋعا تەك زاڭدا كوزدەلگەن نەگىزدەرمەن جانە اپەللياتسيالىق ساتىدا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتى تۇزەتۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا عانا جولدانسا, باسقا جاعدايدا ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتاردىڭ جىبەرگەن قاتەلەرى اپەللياتسيالىق ساتىدا جويىلاتىن بولىپ شەشىلدى. جانە دە ازاماتتىق ىستەر قارايتىن اۋداندىق سوتتاردىڭ سانىنا قاراي سوت اكتىلەرىن دايىنداۋ ساپاسىن تالداۋ جونىندەگى توپتار قۇرىلىپ, ولار اپتا سايىن اۋداندىق سوتتاردا شىعارىلعان بۇكىل سوت اكتىلەرىنە مونيتورينگ جۇرگىزىپ, تالداۋ جاساپ, ناتيجەسى بويىنشا شارا قولدانۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايتىن بولىپ كەلىسىلدى. كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەستە كۇردەلى ىستەر مەن سوت پراكتيكاسىنان تىس داۋلى سۇراقتار تالقىلانىپ, اۋداندىق سوتتارعا ۇسىنىمدىق نەگىزدە باعىت-باعدار بەرىلەدى. جۇمىس بارىسىندا قولدانۋ ءۇشىن كەڭەستىڭ حاتتاماسى اۋداندىق سوتتارعا جولدانىپ وتىرادى.
اپەللياتسيالىق القا سۋديالارىنىڭ اراسىنان اۋداندىق سوتتارعا كۋراتورلار تاعايىندالىپ, سوت ىسىندە قيىندىق تۋعىزاتىن جانە بىركەلكى سوت تاجىريبەسىن قالىپتاستىرۋعا بايلانىستى ماسەلەلەر اپتا سايىن تالقىلانسا, بۇزىلعان جانە وزگەرتىلگەن سوت اكتىلەرىنىڭ سەبەپتەرى اپەللياتسيالىق سوت القاسىنىڭ جەدەل جينالىسىندا ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتاردىڭ قاتىسۋىمەن ۇنەمى تالقىعا سالىنادى.
جاقىندا 19 سۋديانىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى مەن قاتەلىكتەرى تالقىلانۋى – وسىعان ايعاق. توراعانىڭ وكىمىنە سايكەس كۇشى جويىلعان ىستەردى سوت توراعالارى قاراپ, بۇل ماسەلە توراعانىڭ تىكەلەي قاداعالاۋىنا الىنعان.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك وزەكتى تۇسى – سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرۋعا وتستاۆكاداعى سۋديالار تارتىلىپ, سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا كورسەتكىشتەرى تومەن سۋديالارعا بىلىكتىلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن قوسىمشا ءدارىس بەرىلەدى. ورەسكەل زاڭ بۇزۋشىلىققا جول بەرگەن سۋديالار ماسەلەسى القا جينالىسىندا تالقىعا سالىنىپ, ءتيىستى شارالار قولدانىلادى.
سونىمەن قاتار اي سايىن سوت القاسىندا سوت پراكتيكاسى بويىنشا تالداۋ, شولۋ جۇرگىزىلىپ, قورىتىندىسى جينالىستا تالقىلانعاننان كەيىن, اۋداندىق سوتتىڭ سۋديالارىنا جىبەرىلەدى. ودان قالدى 10 اۋداندىق سوتتىڭ سۋدياسى بىلىكتىلىگىن, ءبىلىمىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قالالىق سوتتا تاجىريبەلى سۋديالاردا تاعىلىمدامادان ءوتتى. مىنە, وسىنداي اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي كەلەلى شارالار قولعا الىنعان.
نەگىزى, كەمەل مەملەكەت قۇرۋدىڭ باستى فاكتورىنىڭ ءبىرى – سوت تورەلىگىنىڭ ادىلدىگى مەن جەدەل ءارى تولىق ورىندالۋى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى سوت جۇيەسىنىڭ دامۋى توقتاپ قالاتىن قۇبىلىس ەمەس, ۇزدىكسىز جەتىلدىرىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ سوتى بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى تولاسسىز جالعاستىرۋدى مۇرات تۇتقان. ماسەلەن, سۋديالار جۇمىسىن جەڭىلدەتۋ, داۋلاردى سوتقا دەيىن شەشۋ, تاتۋلاستىرۋ ينستيتۋتىن دامىتۋ ماقساتىندا مىناداي قاناتقاقتى جوبالار ومىرگە كەلىپ, ءتيىستى ناتيجەسىن دە بەرۋدە.
«تاتۋلاستىرۋشى-سۋديا» جوباسىمەن ازاماتتىق ءىستىڭ – 60%-ى, قىلمىستىق ءىستىڭ 55%-ى تاتۋلاسۋمەن اياقتالدى. بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەگە كوپ.
«فرونت-وفيس» جوباسى اياسىندا بارلىق قاجەتتىمەن جابدىقتالعان 7 اۋداندىق سوتى فرونت-وفيسپەن قامتاماسىز ەتىلدى. ەگەر قارجى ماسەلەسى شەشىلگەن جاعدايدا تاعى دا ءۇش سوتتى فرونت-وفيسپەن قامتاماسىز ەتۋ جوسپاردا تۇر.
«تۇنگى سوت» جوباسى وتكەن جىلدىڭ 4 ماۋسىمىنان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بيىلعى اكىمشىلىك ىستەردىڭ 19 پايىزى – «تۇنگى سوت» ەنشىسىندە. مۇندا 6748 ادامعا قاتىستى 3074 اكىمشىلىك ماتەريال قارالدى.
جوبا ويداعىداي ىسكە اسۋىنىڭ ارقاسىندا ادامداردىڭ ءارى-بەرى سابىلىپ, اۋرە-سارساڭعا ءتۇسۋى جويىلدى, ساقتاندىرۋ تولەمدەرى دە جەدەل تولەنەتىن بولدى.
«وتباسىلىق سوت» جوباسى الماتى اۋداندىق, يۋۆەنالدىق جانە اكىمشىلىك سوتتاردا جۇزەگە اسىرىلىپ, 40%-ى وڭ ناتيجە بەرگەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
دەسەك تە, وسى جوبا اياسىندا نەكەنى بۇزۋشىلىق سانى ازايۋدىڭ ورنىنا, 18%-عا ارتقانى الاڭداتۋشىلىق تۋدىرۋدا. ماسەلەنىڭ بۇلاي كۇردەلەنە ءتۇسۋىنىڭ ءبىر ۇشىعى استاناداعى حالىق سانىنىڭ ءوسۋى, ايەلدەردىڭ جاردەماقى الۋعا, ءارى تۇرعىن ۇيگە مۇقتاج رەتىندە تىركەلۋ ءۇشىن ارەكەت جاساۋلارىنا بايلانىستى دەگەن تۇجىرىمعا سايادى.
ەلوردالىق سۋديالار باس قوسقان القا ماجىلىسىندە قر جوعارعى سوتى «ازاماتتىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ» توراعاسى مەيرامبەك تايمەردەنۇلى ەلوردا سوتتارى وزگە ارىپتەستەرىنە ۇلگى بولۋى كەرەكتىگىن, ءاربىر سۋديا ءوزىن كاسىبي جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتۋىن, جانە شىعارىلعان شەشىم ءۇشىن جەكە جاۋاپكەرشىلىك الىپ جۇرەتىنىن جادىدا ۇستاۋىن اتاپ ءوتتى.
بەيبىت وسپان
