ءدال قازىر وسىنداي ساۋال جاھانتورداعى سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردى كەزىپ ءجۇر. اۋىزەكى تىلدە «پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ كەڭەسى» دەپ اتالعان جاڭا قۇرىلىم جونىندەگى ەل-جۇرتتىڭ وي-پىكىرى دە سان الۋان. ءبىر تاراپ بۇل كەڭەستى ەل ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعا دەپ باعالاسا, ەكىنشى ءبىر تاراپ بۇل بيلىكتىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن ازاماتتاردى توپتاستىرعان جاي جيىن دەگەن پىكىر ايتۋدا. سونىمەن, ءبىز جاھانتورداعى سايتتاردا جاريالانعان ساراپشىلار مەن الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ ورامدى ويلارىنا شولۋ جاساعاندى ءجون كوردىك.
كەڭەستىڭ قۇرامى اركەلكى
شىنىن ايتساق, الەۋمەتتىك جەلىلەردە ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ قۇرامى ءالى كۇنگە دەيىن قىزۋ تالقىلانۋدا. ءبىر قىزىعى, ءالى جۇمىسى باستالماعان جاڭا قۇرىلىمنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ادامدارعا كوڭىلى تولماعاندار دا جەتەرلىك. قۇقىق قورعاۋشى, ادۆوكات جوحار وتەبەكوۆ كەڭەسكە مۇشە بولعان 41 ادامنىڭ جارتىسىنا ءوزىنىڭ شابادانىن دا سەنىپ تاپسىرا المايتىنىن ايتىپ, مىسقىلداپ جازدى. «مىسالى, ءمادينا مۋسينا وسى كەڭەسكە ادامداردى بەت-الپەتىنىڭ سۇلۋلىعىنا قاراپ تاڭداۋدى ۇسىندى. شىنىندا دا, مۇنداي قاعىتپانىڭ ءجونى بار. سەبەبى كوشەدەن كەزدەسكەن ادامدار لايىقتى بولار ەدى. ادۆوكات رەتىندە دالەلىمدى كەلتىرسەم, قازاقستانداعى القا بيلەر سوتى (بۇل كەزدەيسوق تاڭدالعان 10 ادامنان تۇرادى) كاسىبي سۋديادان گورى وبەكتيۆتى جانە ءادىل ۇكىم شىعارادى» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى ج.وتەبەكوۆ.
ال الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جۇرتتىڭ پەسسيميستىك پىكىرىنە جاۋاپ جازعاندار دا بار. سولاردىڭ ءبىرى ساياساتتانۋشى اندرەي چەبوتارەۆ ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ساياسي جۇيەنى دەپەرسوناليزاتسيالاۋ جولىنا تۇسكەنىن ايتادى. «وتكەن جىلى بيلىكتىڭ ءترانزيتى, ن.نازارباەۆتىڭ پرەزيدەنتتىكتەن كەتەتىنى جونىندە دە ەرىنبەگەندەردىڭ ءبارى وي ايتتى. ال بۇل جولى ەكىنشى پرەزيدەنتىمىز ق.توقاەۆ ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ قولداۋىمەن بيلىك پەن بۇقارانىڭ ديالوگىن باستاۋعا قادام جاسادى. قالاي بولعاندا دا, ەلىمىزدە ناقتى وزگەرىستەردىڭ بولاتىنى ايدان انىق» دەيدى ول.
قاراعاندىلىق عالىم ءلاززات قوجاحمەت تە اتالعان قۇرىلىمدا كوپبالالى انالاردىڭ مايەكتى ماسەلەلەرىن اشىق, باتىل كوتەرىپ جۇرگەن ازاماتتىڭ بولماعانىنا نارازىلىق ءبىلدىردى. «قوعامداعى ەڭ وزەكتى ماسەلە نازاردان تىس قالعان با؟» دەپ جازدى ول فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا. تاعى ءبىر الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشى مارات وتەۋباەۆ كەڭەستە تۇرمىسى تومەن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ, اتاپ ايتقاندا, مۇعالىم, دارىگەر, ۇلەسكەر, كوپبالالى انالار, عالىمدار, اۋىلداعى قاراپايىم جۇمىسشىلاردىڭ جوقتىعىنا قارسىلىق تانىتتى.
جۇرتشىلىق ساۋالى جەتە مە؟
ساياساتتانۋشى تالعات قاليەۆ ۇلتتىق كەڭەستىڭ قۇرامىنا كاسىبي دەڭگەيى جوعارى, قوعامعا تانىمال ازاماتتار كىرگەنىن, سول سەبەپتەن پىكىرتالاستار دا قىزۋ تارتىسقا تولى بولاتىنىن بولجايدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا, ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى – جاڭا فورمات. ياعني ونداعى احۋال حالىقتان كەلىپ تۇسەتىن ساۋالدار مەن ۇسىنىستاردىڭ نەگىزىندە قۇرىلادى. «مەنىڭ ويىمشا, بۇل ديالوگ ناقتى ساياسي رەفورمالاردى ىسكە اسىرىپ, ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق شەشىمدەردى ىزدەۋدەن باستاۋ الادى. ەڭ باستىسى, ەسكىرگەن ۇستانىم, مەحانيزم, قۇرالداردى مۇلدەم قولدانباۋىمىز قاجەت. ءاربىر ماسەلە وتە تەرەڭ تالدانىپ, بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەلىپ, ابدەن شەشىمى تابىلعاندا عانا جاريالانۋى ءتيىس» دەيدى ت.قاليەۆ.
ەكولوگ ازاماتحان ءامىرتاي مەملەكەتتىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ تيىمدىلىگى ەكەنىن ايتادى. «بۇگىندە بيلىك ەشەلونىندا جۇرگەندەردىڭ كوبى ءوز ورىندارىنا لايىق پا؟ مەنىڭشە, جوق! جالپى, مەملەكەتتىك قىزمەتكەر قانداي بولۋى كەرەك؟ «مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ كوكەيىندە جەكە باستىڭ مۇددەسى ەمەس, مەملەكەتتىڭ مۇددەسى تۇرۋى كەرەك. ال ونداي ويدان ادا ادام ەل تۇتقاسىنا اينالا المايدى. حالىقتى سوڭىنان ەرتە المايدى» دەگەن ەكەن كەزىندە فرانتسيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى شارل دە گولل. بىزدەگى شەنەۋنىكتەر دە گولل ايتقان تالاپتان تابىلىپ جاتىر ما؟ ارينە, بارىنە بىردەي كۇيە جاعۋعا بولماس. اراسىندا بيلىك دالىزىندەگى كەزەڭدەرى ۇزاق ەمەس ەكەندەرىن سەزىنىپ, جەكە باستىڭ, قارا قارىننىڭ قامىن ويلاپ, وپىرىپ جەپ, جاعدايىن جاساپ قالۋعا تىرىسىپ جاتاتىندار كەزىگەدى. ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ 80 پايىزىن بوساتىپ, قىزمەتكە جاڭاشا ويلاي الاتىنداردى الۋ كەرەك. بىرەۋدىڭ كوزى جاقسى, بىرەۋدىڭ ءسوزى جاقسى, بىرەۋدىڭ جاعرافياسى جاقسى دەپ ەمەس, ەڭ الدىمەن ادامنىڭ بىلىكتىلىگى, بىلىمدىلىگى, ىسكەرلىگى, مەملەكەتشىلدىگى ەسكەرىلۋى ءتيىس. ۇلتتىق كەڭەستە اشىق قارالاتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى – وسى» دەيدى ول.
ساياساتتانۋشى ەرلان سايروۆتىڭ پىكىرىنشە, اتالعان جيىندا ەڭ الدىمەن تالقىلانۋى ءتيىس تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ەلىمىزدەگى ساياساتتى دەتسەنتراليزاتسيالاۋ. «بۇگىنگى تاڭدا قازاقستانداعى ساياسات وتە ورتالىقتاندىرىلىپ كەتكەن. ەكىنشىدەن, بىزدەگى «سايلاۋ تۋرالى», «ساياسي پارتيالار تۋرالى», «باق تۋرالى», «بەيبىت شەرۋلەر تۋرالى» زاڭدار حالىقارالىق تالاپتارعا سايكەس كەلمەيدى. سول زاڭداردى اتا زاڭىمىزدىڭ اياسىنا الىپ كەلىپ, قايتا قاراپ, تۇزەتۋ ەنگىزسەك قۇبا-قۇپ بولار ەدى» دەيدى ساراپشى.
ۇلتتىق كەڭەستەن ءۇمىت كوپ
ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنەن كۇتەرىمىز مول. كەڭەستىڭ ماقساتى – بيلىك پەن بۇقارا اراسىندا قارىم-قاتىناس پەن ديالوگ ورناتۋ. نەگىزى, بۇل پارلامەنتتىڭ مىندەتى ەدى. شىنى كەرەك, پارلامەنت ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە ازۋ كورسەتىپ, ۇكىمەتتەن كوپ نارسە تالاپ ەتە المادى. وسى تۇرعىدان العاندا, كەڭەس ساباقتاستىقتىڭ ءجىبىن ۇزبەي, وتپەلى كەزەڭدە ۇلكەن جۇكتى ارقالايدى دەپ ويلايمىن.
ۇلتتىق كەڭەس بۇگىنگى قوعامدا قوردالانعان وزەكتى ماسەلەلەردى وتكىر تالداپ, تالقىلاپ, پرەزيدەنتكە ۇسىنۋلارى كەرەك. مەنىڭ كۇتەرىم – ۇلتتىق كەڭەس ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋى شارت. كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز دامۋىندا ۇلت مۇددەسىن بيىك قويۋ كەرەك. «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىندا كورسەتىلگەن ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋعا كۇش سالۋ قاجەت. اتالعان باعدارلامادا ۇلتتىق بىرەگەيلىك – ۇلتتىق كود پەن ءتىل ەكەندىگى انىق جازىلعان.
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بۇگىنگى سىن كوتەرمەس جاعدايىن جالتاقتاماي ايتۋ كەرەك. ءبىلىم مەن تاربيە سالاسىنا باسا نازار اۋداراتىن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر جەتەرلىك. ءبىلىم بەرۋ ءىسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ماسەلەسى ەكەنىن تۇسىنەتىن كەز جەتتى. ءبىلىمدى ۇرپاق – مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ەكەندىگى اكسيوما. ءبىلىمدى بالا – بىلىكتى مۇعالىمنىڭ الدىنان شىعادى. قانشا جەردەن «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلداعانمەن جالاقى كوتەرىلمەي, مۇعالىمنىڭ مارتەبەسى كوتەرىلمەيدى. سەبەبى جالاقىسى از مۇعالىم ماماندىعىنا مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن وقۋشى بارمايدى. بار ماسەلە – وسى جەردە. سابيلەردىڭ ءتىلى ورىسشا شىعىپ, ورىس تىلىندە ويلايتىن جاعداي ءالى وزگەرگەن جوق. ءتىلىڭ كىمگە بەيىم بولسا, ءدىلىڭ دە سوعان جاقىن بولارى انىق. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن دەپۋتاتتارعا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتەپ, «سۋدى باسىنان تۇندىراتىن» كەز جەتتى.
ەربول ىرگەباي,
نۇر-سۇلتان قالاسى
وقۋشىلار سارايىنىڭ ديرەكتورى
اشىقتىق پەن ادىلدىك كۇتەمىن
ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ قۇرىلۋى ەڭ الدىمەن ۋاقىت تالابى دەپ ويلايمىن. بۇل – بيلىك پەن ازاماتتىق قوعام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جاقسى قۇرالى, ول قازاقستانداعى الەۋمەتتىك-ساياسي احۋالدىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن اشىق كورسەتە الادى. بۇل ءوز كەزەگىندە جاھاندانۋ جاعدايىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتىپ, نىعايتا تۇسەدى. ءوز باسىم كەڭەستەن نە كۇتەمىن؟ ەڭ الدىمەن ادىلدىكتى, اشىقتىقتى جانە كەڭەستىڭ ءتيىمدى جۇمىسىن كۇتەمىن. ول بيلىكتىڭ اتى بار, زاتى جوق باستامالارىنىڭ ءبىرى بولماۋى ءتيىس. كەڭەس كوشباسشىلارىنىڭ قاتاڭ ساياساتى مەن جاۋاپكەرشىلىگى قوعامدا ۇلكەن بەدەلگە يە بولۋى ءتيىس.
ۇلتتىق سەنىم كەڭەسىنىڭ اتىنان ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ماماندارى نە كۇتەدى؟ سۇراق وتە كۇردەلى ءارى وزەكتى. بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءالى دە ناقتى وڭ ناتيجە بەرمەيتىن رەفورمالارمەن بىرگە ءوستى. جوو جۇيەسىندە جۇمىس ىستەي وتىرىپ, مۇندا شەشىمىن تاپپاعان پروبلەمالار جەتەرلىك دەپ ايتا الامىن. بالكىم, ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ولاردىڭ ءتيىمدى شەشۋ جولدارىن كورسەتەتىن بولار. ۇستازدار تۋرالى زاڭ كەڭەس ارقىلى ادامي كاپيتالدى, جوعارى بىلىكتى ماماننىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جەتىلدىرۋدە ءتيىمدى مەحانيزم بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. بۇل ءجيى وزگەرەتىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلەرىنىڭ كەلىپ-كەتۋىنە بايلانىستى بولماۋى ءتيىس.
روزا نۇرتازينا,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى,
ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
