پەرىشتە بورىلەر

جەتپىسىنشى جىلداردىڭ اياعى. جازدىڭ باسى. كانيكۋل. كۇن اشىق. اكەم سماعۇل جاڭا عانا پوشتاشى اكەلگەن گازەت-جۋرنالداردى ەسىك الدىنداعى اعاش ورىندىقتا قاراپ وتىر. مەن كورشى قۇرداس قاسبولاتپەن بىرگە ۆەلوسيپەدىمنىڭ مايىسقان دوڭگەلەگىن تۇزەپ اۋرەمىن. جانعالي (جاقاي) اعام سارى ماشينەسىن ادەتتەگىدەي ءۇي مەن قورانىڭ اراسىنا اكەلىپ توقتاتىپ, گازىن ءۇش رەت قاتتىراق باسىپ موتورىن ءوشىردى. كەزەكتەگى مال ەمدەۋ مەن اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءىسساپارىنان كەلدى. جازعى دەمالىستا ويىننىڭ قىزىعىنا باتقان ماعان اعامنىڭ ۇيگە كەلگەنى ويىنعا كەدەرگى. مال ورىستە بولعانمەن «قورا تازا ما, قويلار قۇرتتاپ كەتكەن جوق پا؟» دەگەن سياقتى اۋىلدىڭ كۇيبىڭ تىرشىلىگىنىڭ «دەجۋرنىي» سۇراقتارىن قويىپ تەكسەرە باستايدى. مالعا شورقاقتىق اكەمىزدەن جۇققان بولۋى كەرەك, كەشكە كەزەكپەن باعىلاتىن ورىستەن كەلگەن قوي-ەشكى مەن قوزى-لاقتى شارباققا قاماي سالىپ, ءارى قاراي فۋتبولدى جالعاستىرۋدى ويلايمىن. مال باسى تۇگەل بولسا بولدى, قۇرتتاعانىن «كونترول» جاساۋعا قۇلىق جوق. سول ءۇشىن سان رەت ءسوز ەستىپ, تاياق تا جەدىك.

…اعام ماشينەدەن ءتۇستى. كوڭىلدى. «ءبىر قىزىق كورسەتەيىن بە؟» دەيدى بارىمىزبەن امانداسقاننان كەيىن. اندا-ساندا ءبىر ۇساق مال الا كەلەتىنى بار-تىن, «قوي ما؟» دەيمىن قارسى سۇراق قويىپ. «جوق, قازىر كورەسىڭ» دەيدى, جۇمباقتاي كۇلىپ. سودان «دۋكتىڭ» ارتقى كابيناسىن اشىپ ءيتتىڭ كۇشىگىن الىپ شىقتى. ەسىمىز شىعىپ, ءماز بولىپ جاتىرمىز. بىراق ءبىز كورىپ جۇرگەن كۇشىكتەردەي ەمەس, وزگەشەلەۋ. باسىنان سيپايىن دەسەك ىرىلداپ, ءتىسىن اقسيتىپ, ايبات شەگەدى. «تازى ەمەس, توبەت ەمەس, بۇل نە يت؟» دەيدى قاسبولات. «بۇل بولتىرىك» دەيدى اعام, «ماسساعان, قاسقىردىڭ كۇشىگى مە؟». «ءيا». ودان سايىن ەسىم شىقتى, اۋىلداعى ەڭ مىقتى يت سەندە بولسا قايتەسىڭ. سوزگە قولىنداعى گازەتىن جيىپ الىپ اكەم ارالاستى. ءتۇسى سۋىق, داۋىسى قاتال شىقتى. «قايدان الدىڭ مىنانى؟» «كەنەلىدەگى دايىر تورەنىڭ ۇرپاعى سەيىتجان بەردى» دەيدى اعام. «قاي اپاننان الدىڭدار, سوندا اپارىپ تاستاڭدار». ءۋاج ايتىپ كورىپ ەدىم, اكەم ىزعارمەن ماعان «سەن قىسقارت» دەدى. اعام شەشەمنىڭ ءبىر شايىن ءىشتى دە, قايتا كەتتى كەنەلىگە… بولتىرىكتى الا كەتتى. اكەمنىڭ كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى-اۋ دەگەندە بارىپ, نەگە بولتىرىكتى قايتارىپ جىبەرگەنىن سۇرادىم. «بالام, ول ءتۇز تاعىسى, قولدا ۇستاپ اسىراعانعا كونبەيدى». «وۆچاركالار قاسقىردىڭ تۇقىمى دەيدى عوي» دەيمىن مەن. «ولار بۋدان, تازا قاسقىر ءبارىبىر كونبەيدى, سوسىن..» دەپ كوزى جاساۋراپ ۇندەمەي قالدى, قازبالاۋعا ءداتىم بارمادى, ول كىسى دە ءسوزىن جالعامادى.
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسى قازاققا ىزعارلى بولعانمەن, اياعى جايماشۋاققا ۇلاستى. اقتاڭداقتاردىڭ بەتى اشىلىپ, ارىستار اقتالدى. ءاليحان, احمەت, مۇستافا, ماعجان, جۇسىپبەك, شاكارىم… كىتاپتارى شىعا باستادى. بۇل ەسىمدەردى اكەم ودان دا ىلگەرىدە بىزگە جاسىرىن ايتىپ وتىراتىن. ماعجاننىڭ ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەردى جاتقا ايتاتىن. باسپاسوزدە 1932 جىلعى اشتىق جايىندا دا كوپ جازىلدى سول جىلدارى. الماتىدان وسى ارىس­تاردىڭ باسپادان جاڭا شىققان كىتاپتارىن ارقالاپ تاعى ءبىر جازعى كانيكۋلعا اۋىلعا كەلگەنىمدە, كوپ سىر اشپايتىن اكەم كىتاپتاردى قاراپ وتىرىپ, ءبىراز اڭگىمە ايتتى.
…1932 جىل. جاسىم ونداردا. اشتىقتان كۇنكورىسپەن جاعالاپ كەلىپ قالعان سەمەي قالاسىندا تۇرامىز. تاڭەرتەڭ شەشەم نۇرجىبەك ءبىر تانىستارعا سۇتكە جىبەرەدى. ونىڭ وزىندە ونى تەرى تورسىققا قۇيىپ, ىشىمە بايلاپ الامىن. دالاعا شىققاندا كوشەدە سامساپ سۇلاپ جاتقان ولىكتەردىڭ ۇستىنەن اتتاپ وتەمىن. ءولىپ جاتقاننىڭ ءبارى – قازاق. ءبىر قىزىعى, ولگەن ادامنىڭ قولىندا قاتىپ قالعان نانى بولادى, جانىم ءۇزىلىپ بارا جاتقاندا جەيمىن دەپ ساقتاپ, سوڭىنان جەۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي جارىق دۇنيەدەن اتتانىپ كەتە باراتىن بولۋى كەرەك, شاماسى. ءتۇس­تەن كەيىن ات-وگىز اربا شىعىپ ايىر­مەنەن ولىكتەردى تيەپ جاتادى. تاعى ءبىر ەسىمدە قالعانى, ءبىر مەشىتتىڭ كۇمبەزىن ارقانمەن قۇرساۋلاپ قۇلاتىپ جاتقانىن كورگەنىم.
ءبارىبىر سول كەزدەگى كەيبىر كىتاپتاردىڭ ىشىندە ءماتىن جولدارىنىڭ ورتاسىندا «دولوي سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست!» دەگەن ۇراندار ءجيى كەزدەسەتىن. سەمەيدە دە احۋالىمىز بولماعان سوڭ, ۇزىنقۇلاق رەسەيدە جاعداي جاقسى دەگەن سوڭ ناعاشىم جولشىبەكپەن بىرگە سول كەزدەگى ءنوۆوسىبىر وبلىسى, الەيسك ستانساسىنا كوشتىك, قازىرگى التاي ولكەسىندەگى الەيسك قالاسى. ءبىر ايتا كەتەتىن جايت, بۇل ستانسادا شاكارىم قاجىنىڭ بالالارى, ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءىنىسى سماحان تورە سول جىلدارى جان ساقتاعان. شىنىمەن, ول جەردە قارنىمىز توق بولدى. بىراق, اشتىقتان بوسىعان قازاق اۋرۋ تاراتتى دەگەن جەلەۋمەن, سول كەزدەگى ۇكىمەت قاۋلى شىعارىپ, قىس ورتاسىندا ەلگە قايتا كوشۋگە ماجبۇرلەدى. ناعاشىم اقىجان (مارقۇم سوعىستا حابارسىز كەتتى) الاكول كولىندە, بالىق وندىرىسىندە باسشىلىق قىزمەتتە بولىپ, بۇكىل اعايىن قىستىڭ ءىشى بولسا دا سول كىسىنى ساعالاماققا بەل بۋعان. ول كەزدە قازاق دالاسىندا وتاربا-پويىزدان جاقسى قارا حالىققا كولىك جوق. ونىڭ ءوزى اشتىقتان بوسقان حالىققا تولى, جاتپاق تۇگىلى وتىرۋعا ورىن جوق. ءبىز كەلىپ تۇسەتىن بورىلىتوبە (قازىرگى اقتوعاي) ستانساسىن جۇقپالى اۋرۋدان كارانتين دەپ جاۋىپ تاستاعان. سودان پويىز بۇل جەرگە توقتاماي كەلەسى لەپسى ستانساسىنا ءبىر-اق توقتادى. ءبىر جاقسىسى, بورىلىتوبەدە ۆاگون تەرەزەسىنەن ايعايلاپ اقىجان ناعاشىمىزبەن سويلەسىپ ۇلگەردىك, ول كىسى لەپسىگە پويىزدىڭ ارتىنان ىلە-شالا ات-شانا جىبەرەتىن بولدى.
لەپسىگە كەلىپ پويىزدان تۇستىك. قىستىڭ قىسقا كۇنى ەڭكەيىپ, كەش قارايدى. جولدان شارشاعان, ءارى اشىققان ءبىز ۋاقىت ۇتۋ ءۇشىن جول سۇراپ, ات-شانانىڭ الدىنان شىعۋدى ۇيعاردىق. اعايىننىڭ جارتىسى لەپسىدە كۇتە تۇرۋدى ۇيعاردى. ەكى ارا ءجۇز شاقىرىمدىق جەر. كۇن اقپان ايى, ازداپ بوراپ تۇر. مەنى كۇنجان اجەم قولىمنان ۇستاپ العان, ءبىر توپ ادام يەن دالادا كەلە جاتىرمىز. بوران ۇدەي تۇسكەن. ابدەن قالجىراپ, اش كەلە جاتقان جۇرت ءبىر-بىرىنەن قالا باستادى. ءتۇن اۋا اياز كوتەرىلدى دە جەلمەن كۇشەيىپ, بوران دا اقتۇتەكتەندى. قارسىدان سوعىپ كوز اشتىرىپ جۇرگىزبەيدى. ات-شانا ءالى كورىنبەيدى. اجەم «جولدان اۋىتقىعان جوقپىز با؟» دەپ سۇراپ قويادى. تەمىر جول مەن ماشينە, اربا جولى قاتار بولعانىمەن, كەي تۇستا ءبىر-بىرىنەن تىم الىس­تاپ كەتەدى. ءبىر بەي-جايلاپ قاراعاندا اجەم ەكەۋمىز عانا كەلە جاتىر ەكەنبىز. دەنەمدى قورقىنىش بيلەدى. قالعاندارى وزدى ما, كەيىن قالدى ما, يا اداستى ما بەلگىسىز. جولدىڭ سۇرلەۋىن جوعالتىپ العانىمىزدى سەزىپ كەلەمىن. بەتىم ءۇسىپ, باقايلارىم تىزىلداپ, قولىمنىڭ ساۋساقتارى ساقيىپ قالعان. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن اجەم سىرتقى شاپانىن شەشىپ جولدا قالدىردى. «نەگە شەشتىڭ, ءۇسيسىڭ عوي» دەپ ەدىم, «ىستىقتاپ كەتتىم» دەدى. ءبىرازدان كەيىن كامزولىن شەشىپ تاستادى. «ويباي, اجە مۇنىڭ نە؟» دەپ قۇشاقتاي السام, دەنەسى مۇز… ادامنىڭ ميى توڭازىسا, سەزىم مۇشەلەرى قاتەلەسەدى ەكەن. بويىمدى ودان سايىن قورقىنىش بيلەدى, كامزولىن كيگىزىپ جاتىرمىن, «قۇلىنىم-اۋ, ىستىقتاپ كەلەمىن دەدىم عوي» دەيدى تاعى. ەندى كىشكەنەدەن كەيىن تىزەسى بۇگىلىپ قۇلاپ ءتۇستى, تۇرعىزايىن دەپ تىرمىسىپ جاتىرمىن. «مەنى قوزعاما» دەدى, اجەم. «مەن ءبىتتىم, ءوزىڭ جۇرە بەر, جارىعىم, تەك توقتاما». جىلاپ جاتىرمىن. «جىلاما, السىرەپ قالاسىڭ, ءبىر اللاعا تاپسىردىم, ءوزى جار بولسىن, توقتاماي ءجۇر» دەپ, اجەم ءوزى سۇلق قالدى… كىشكەنە ايالداپ, تۇرسام مەن دە اجەمنىڭ كەبىن كيە­تىنىمدى ءتۇسىنىپ, باعىت-باعدارسىز, جولسىز جەردە, الاساپىران بوراندا ايتەۋىر جۇرە بەردىم. قانشا جۇرگەنىم بەلگىسىز, ءسۇرىنىپ جىعىلعانىم ەسىمدە, تۇرۋعا قاۋ­قارىم بولمادى. ايعايلاعان بولامىن, داۋىسىمدى بوراننىڭ ىزىڭى باسىپ كەتىپ جاتىر. ۇيقىم كەلىپ, كوزىم جۇمىلا بەرەدى. ۇيىقتاسام ويانبايتىنىمدى ءىشىم سەزەدى, بىراق دارمەن جوق…
…ويانىپ كوزىمدى اشسام, تاڭ اتقان ەكەن. قار ۇيتقىپ دەنەمدى باسىپ قالىپتى, اياعىم عانا قارايىپ شىعىپ جاتىر, قوزعاپ كورىپ ەدىم, جانسىز. بوران باسىلعان. ايقايلاعان ادامنىڭ داۋىسىن ەستىگەندەي بولىپ, كوڭىلىمدە ءۇمىت وتى جارق ەتە قالدى. وڭ جاعىما قاراسام, قىزىق, ماعان قاراپ ەكى سۇر يت وتىر. ادامنىڭ داۋىسى قاتتىراق ەستىلدى, باسىمدى كوتەرىپ قاراپ ەدىم, قولىندا سويىلى بار ءبىر اتتىلى ادام ايعايلاپ كەلە جاتىر ەكەن. الگى ەكى يت جىلىستاپ كەتىپ قالدى. ءالى كورەر جارىق كۇندەرىم بار ەكەنىن ءبىلىپ, شۇكىرشىلىك ەتتىم. جاڭاعى تۇيە باعىپ جۇرگەن ادام بولىپ شىقتى. ەكى ءيتىم – ەكى قاسقىر ەكەن. ايدالادا ەكى قاسقىردى كورىپ, بۇلار نەگە ءبىر جەردە تاپجىلماي وتىر دەپ جاقىنداعاندا قارايعان مەنى كورىپ, مال ما, جان با دەپ بىلۋگە كەلگەن ەكەن تۇيەشى. اقىجان ناعاشىمىز سول كەزدە جاسى ون سەگىزدە بولسا دا, بەدەلدى ادام ەدى, تانيدى ەكەن. دەرەۋ اتىنا مىنگەستىرىپ الدى دا, ناعاشىما حابارلاسىپ, اۋرۋحانادان ءبىر-اق شىقتىم, باقايلارىم ءۇسىپ كەتىپتى, كەسىپ تاستادى. قالعان دەنەمدى قار باسىپ ۇسىكتەن امان قالسام كەرەك. وسى جاسىما دەيىن تاڭمىن, جاڭاعى ەكى قاسقىر شىن قاسقىرلار بولسا نەگە ماعان تيىسپەدى, الدە جاڭاعى تۇيەشىگە كورسەتۋگە قاسقىر كەيپىندە كەلگەن پەرىشتە مە دەپ… ارينە, بۇل مەنىڭ باسىمنان عانا وتكەنى, قولدان جاسالعان بۇل اشتىقتا بار قازاقتىڭ جارتىسى قىرىلىپ قالدى…
وسى اڭگىمە اياقتالا بەرگەندە, اكەمنەن وسىدان ءبىراز جىل بۇرىنعى اعام اكەلگەن بولتىرىكتى قايتارىپ جىبەرگەنى وسى وقيعاعا بايلانىسى بار ما دەپ سۇراعاندا, ۇندەمەي باسىن يزەگەن. ادام تۇگىلى كوكجال ءبورىنىڭ ءبىر جاقسىلىعىن جارتى عاسىردان كەيىن باسقا ءبىر بولتىرىككە جاقسىلىقپەن قايتارعان اكەمە ىشتەي ريزا بولدىم…

سۇلتان ىبىراي,
استانا قالاسى