سۇلتان ورازالى, جازۋشى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى: حالىقتى ساقتايتىن – ۇلتتىق رۋح

سۇڭعىلا ءسوزدىڭ سۇلتانى اتانعان اعامىز تۋرالى شىڭعىس ايتماتوۆ: «مەن الەمدىك تەلەديداردىڭ قۇدىرەتىن بىلەمىن. سونداي ونەردىڭ  تۇتقاسىن ۇستاپ, بيىك مادەنيەتپەن ءىس تىندىرىپ جۇرگەن وزىڭدەي جىگىتتەر كوپ ەمەس» دەپ ايتقان ەكەن. قارت شىڭعىستاۋدىڭ باۋرايىندا تۋىپ, اق باس الاتاۋدىڭ ەتەگىندە ارمان ساپارىن باستاعان قالامگەرلىگى مەن قايراتكەرلىگى قاتار اتالاتىن كورنەكتى تۇلعانىڭ ءومىر جولى دا ونەگەگە تولى. ارعى-بەرگى يگى جاقسىلارمەن جاقىن ارالاسىپ, سىيلاس بولعان ارداقتى ازاماتتىڭ ايتارى دا مول. اشىق اڭگىمەدەن وربىگەن تومەندەگى سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

اكەم ومىردەن وزعان كۇنى مەن ونىڭ  وتىن تۇتاتتىم
– تاياۋدا عانا حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىن الدىڭىز. قۇتتى بولسىن, اعا!
– راحمەت, اينالايىن!

– ادام جاسى ۇلعايعان سايىن تۋعان اۋىلىن, اتا-اناسىن, بالالىق شاعىن ساعىنا ەسكە الادى. سوناۋ قىر استىندا ساعىمداي بۇلدىراپ قالعان كۇندەردى ءجيى ويلايسىز با؟
– ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدى سۇراپىل سوعىس ۇرلادى. مەن ونى «اكەنى اڭساۋ» دەگەن ءومىر­باياندىق ەسسەدە كەڭىرەك جازدىم. اكەم 1943 جىلى اسكەرگە الىنادى. مەنىڭ ءۇش جاسقا دا تولماعان كەزىم. اكەمنىڭ بەينەسى ەمىس-ەمىس ەسىمدە بار. بىراق ءومىر بويى سول كىسىنى ارمانداپ, ويلاپ ءجۇردىم. ول مايداندا 37 جاسىندا قازا تاپتى. انام شيەتتەي بەس بالامەن جەسىر قالدى. سول كەزدە ۇلكەن اپام ونعا ەندى تولعان, كىشى قارىنداسىم ءبىر جارىم جاستا ەدى. سوعىس ءورتى قاۋلاپ تۇرعان شاق. ۇيدە باس كوتەرەر ادام جوق. سونىڭ بارلىعى شەشەمىزگە وڭاي تيمەدى. قيىندىقتىڭ قارا سۋىن ءىشىپ, جەتىمدىكتىڭ دە ازابىن تارتتىق. ول كىسى ناۋقاستىعىنا قاراماستان ىرگەدەگى ەت كومبيناتىنا جۇمىسقا تۇردى. كۇنى بويى تىنىم تاپپاي ەڭبەك ەتتى. ءبىزدى امان ساقتاپ, ەشكىمنەن كەم قىلماي وسىرگىسى كەلدى. بىراق ەلدىڭ ءىشى بولعاندىقتان, سونشالىقتى تارىلعان جوقپىز. ول كەزدە اتام ورازالىنىڭ كوزى ءتىرى. ونىڭ بەس ۇلى بىردەي سوعىسقا بارعان. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ اكەم عانا مايداندا كوز جۇمدى دا, قالعان ءتورت باۋىرى ەلگە امان ورالدى. «جەتىمدەرىمىزدى دالاعا تاستامايمىز» دەگەن قازاقتىڭ ەجەلگى داستۇرىمەن شەشەمدى امەڭگەرلىك جولمەن نەمەرە اعايىنىمىز ساحارياعا قوستى. بالا كەزىندە ول دا جەتىم قالىپ, ورازالىنىڭ باۋىرىندا بولعان, اكەم شارىپپەن ءبىر كورپەنى جامىلىپ وسكەن. تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن زەرگەر, قولى شەبەر, ۇستا كىسى ەدى. ستالينگراد مايدانىنان ءتىرى ورالعان, ارتىق ءسوزى جوق, ورنىقتى, مەيىربان ادام. ءبىزدى قاناتتىعا قاقتىرماي, تۇمسىقتىعا شوق­تىرماي, بەتىمىزدەن قاقپاي قام­قور بولىپ, اسىرادى. ءتار­بيە­لەدى, وقۋعا, ادام بولۋعا جەتەلەدى. ول كىسىنى جۇرت «دارحان» دەپ اتايتىن. اۋىرتپالىق كەزدە اۋىلدىڭ كەسەسىنە دەيىن شەگەندەپ, قازانىنىڭ تەسىگىنە دەيىن بۇتىندەپ بەردى. قارا دۇكەنى بولدى. سونىڭ الدىنان اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى كولدەڭەن وتپەيتىن. ءومىر بويى ماعان سول كىسىنىڭ ازاماتتىعى, ادامشىلىعى ۇلگى بولدى. كەيىنىرەك جاسى ۇلعايىپ, اۋىرىپ قالعاندا الماتىعا اپارىپ, دارىگەرلەرگە قاراتتىم. وپەراتسيا جاسادى. بىراق تا ايىقپاس دەرت ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن سول كەزدەگى باسشىلارعا كىرىپ, سولاردىڭ كومەگىمەن ەلگە الىپ كەلدىم. ول كىسىگە بار جاساعان جاقسىلىعىم سول. ورتا مەكتەپتى تامامداعاننان كەيىن الماتىعا بارىپ, جوعارى ءبىلىم الۋىما دا ساقان اكەمنىڭ ىقپالى زور بولدى. جۇرتتان قارىز اقشا الىپ: «وسى اقشا جولىڭا جەتىپ قالار, – دەدى, – ۇلكەن قالانىڭ ىقپىل-جىقپالى كوپ بولادى, بايقاپ ءجۇر, بالام. نە ىستەسەڭ دە ءوز اقىلىڭمەن ىستە, بىرەۋلەردىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتپە» دەپ اقىلىن ايتتى. وسى ءسوزدى ەشقاشان ويىمنان شىعارعان ەمەسپىن. ەندى ءبىر تۋعان اكەمە بايلانىستى قىزىق دەتال بار. مەن ونىڭ دەرەگىن ەس بىلگەننەن كوپ ىزدەدىم. جان-جاققا سۇراۋ سالدىم. اقىرى ەلۋ جىلدان كەيىن عانا ءومىر بويى ىزدەپ جۇرگەن جوعىمدى تاپتىم. ول كىسى 1944 جىلدىڭ باسىندا قاندى ۇرىس ءجۇرىپ جاتقان بەلارۋس مايدانىنىڭ العى شەبىنە جونەلتىلەدى. ۆيتەبسك قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى اسكەري ماڭىزى زور بەكىنىستى الۋعا قاتىناسادى. ءدال 28 ناۋرىز كۇنى, تاڭعا جاقىن شابۋىل باستالعاندا وققا ۇشقان. دەنەسى ءوزى قازا تاپقان جەرگە قويىلادى. كەيىننەن ون ەكى مىڭ جاۋىنگەر جاتقان قورىمعا قايتا جەرلەنگەن. ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز. بىردە رىمعالي نۇرعالي دوسىم تەلەفون شالادى. ول «بوزداقتار» اتتى سوعىستا قازا تاپقان سەمەيلىكتەر تۋرالى كىتاپ شىعارىپ جاتقان. «مەنىڭ قولىمداعى قۇجاتتا اكەڭ 1944 جىلى 28 ناۋرىزدا وققا ۇشىپتى. سەن تۋرا جيىرما جىلدان كەيىن 1964 جىلدىڭ 28 ناۋرىزىندا ۇيلەندىڭ. وسىنى ءبىلىپ ىستەدىڭ بە؟» دەيدى. مەن وعان اكەم تۋرالى دەرەكتى ەندى تاپقانىمدى ايتىپ, ءبىر جاعىنان سونداي سايكەستىك بولعانىنا ءوزىم دە قاتتى تاڭعالدىم. ءسويتىپ, تۋرا جيىرما جىلدان سوڭ, اكەم ومىردەن وزعان كۇنى مەن ونىڭ وتىن قايتا تۇتاتتىم.

اۋەزوۆپەن كەزدەسكەنىم تاعدىرىمدى شەشتى
– ءسىز ۇلى اباي تۋعان ءول­كەدە دۇنيەگە كەلدىڭىز. جاس­تا­يىڭىزدان ۇلىلاردىڭ رۋحاني الەمىمەن سۋسىنداپ ءوستىڭىز. جالپى, ءسوز ونەرىنە كەلۋىڭىزگە سونىڭ اسەرى بولدى ما؟
– وعان ءسوز جوق. بالا كۇنىمنەن, كوزىمدى تىرناپ اشقاننان ەس­تىگەنىم – اباي. حات تانىپ, ءارىپتى ەجىكتەپ بىلگەننەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى مەن اڭگىمەلەرىن ءسۇيسىنىپ وقىدىم. كوزبەن كورگەنىم دە حاكىم اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى ەدى. بالالىق شاعىمدا ورازالى اتامنىڭ باۋىرىندا, جازۋشى كامەن اعامنىڭ ۇيىندە ءوستىم. اتام 1953 جىلى دۇنيەدەن وزدى. ول كىسى اباي ۇرپاقتارىنىڭ بارىمەن قاتار ءجۇرىپ, جاقىن سىيلاسقان. ايگىلى ابەن بولىس بولعاندا, ورازالى ونىڭ ستارشىنى اتانعان. داۋلەتتى تۇلعانىڭ قىتايمەن ەكى ورتاداعى ساۋدا كەرۋەنىن جۇرگىزگەن. جاس شاعىندا اباي مەن ابەننىڭ اراسىنداعى وقيعالاردى كوزىمەن كورگەن. مۇحاڭ اتاقتى رومانىن جازىپ جۇرگەندە, ياعني 1942 جىلى ءبىزدىڭ اۋىلدا بىرنەشە كۇن قونا جاتىپ, اتامنىڭ اۋزىنان سول وقيعالاردىڭ بارلىعىن قاعازعا تۇسىرگەن.

– بيىلعى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «اۋەزوۆتى كورگەن التى ءسات» اتتى ويلى دۇنيەڭىز باسىلدى. زاڭعار جازۋشىنى العاش كورگەندە قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟
– الىپ تۇلعانى العاش كور­گەندە ارينە, تاڭعالدىم. بالا جاسىمنان زاڭعار جازۋشى تۋرالى اڭگىمەنى اۋىل اقساقالدارىنان كوپ ەستىدىم. سودان جۇرتتىڭ اۋەزوۆ تۋرالى ايتقان سوزدەرى قانىما سىڭگەن. بەسىنشى سىنىپتا جۇرگەندە قاريالاردىڭ الدىندا قالامگەردىڭ اتاقتى رومانىن داۋىستاپ وقيمىن. وعان قارتتار ءدان ريزا بولىپ, باتاسىن بەرەدى. 1957 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ۇلى جازۋشى ءوزىنىڭ الپىس جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتۋگە سەمەيگە جول تارتىپ بارا جاتىپ, اياگوزگە ايالدادى. ءيىن تىرەسكەن حالىق. ءبارى دە ارداقتى ازاماتتى كورگىسى كەلەدى. ءبىز وقيتىن تەمىرجول مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى جازۋشىنى قارسى الۋعا مۇقيات دايىندالدى. قولىمىزدا گۇل شوعىمىز بار. ىڭعايى كەلسە, سۋرەتكەرگە سىيلاعىمىز كەلەدى. اسىعا كۇتكەن پويىز دا كەلدى. جۇرتشىلىق تىنىشسىزدانىپ كەتتى. ارتىنشا ۆاگوننان جالاڭباس مۇحاڭ كورىندى. كوپشىلىك دۋىلداتا قول سوعىپ, «مۇحتار اعا, جاساسىن!» دەگەن سوزدەردى ايتىپ جاتتى. سول جەردە اۋدان باسشىلارى جازۋشىنى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتادى. بىرنەشە ازاماتتار سويلەدى. سودان كەيىن الىپ تۇلعانىڭ ءوزى جۇرتشىلىققا ىزگى لەبىزىن ءبىلدىردى. سول ءبىر ۇمىتىلماس سيرەك كۇننىڭ بەلگىسىندەي قۇندى سۋرەت قالدى. وسى مۇحاڭمەن العاشقى كەزدەسۋ مەنىڭ تاعدىرىمدى شەشتى. جازۋشىلىقتان اسقان قاسيەتتى دۇنيە جوق دەپ, الماتىداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ فيلولوگيا فا­كۋل­تەتىنە وقۋعا ءتۇستىم.

سانالى عۇمىرىنىڭ قىزىقتى شاعى تەلەارنادا ءوتتى
– تۋعان اعاڭىز كامەن ورازالين دە حالقىمىزعا بەلگىلى جازۋشى. ءومىر بويى اۋىلدا تۇرسا دا, قازاق ادەبيەتىنە سوقتالى شىعارمالار بەردى. قازىر سول كىسىنىڭ ەسىمى نەگە كوپ اتالمايدى؟
– بايقاساڭىز, قازىر قازاق ادەبيەتىندە مەنىڭ كامەن اعام عانا ەمەس, ادەبيەتتى شىرقاۋ بيىككە كوتەرگەن ۇلىلاردىڭ دا ەسىمدەرى كوپ ايتىلمايدى. ءبىر كەزدە قازاقستان جازۋشىلار وداعى مادەني, ادەبي شارالاردىڭ قازانداي قايناعان ورتاسى ەدى. ۇلىلاردى دارىپتەۋگە, كورنەكتى قالامگەرلەردى قۇرمەتتەۋگە باعىتتاپ, باعدارلاپ وتىراتىن. سونىڭ بارلىعى ۇمىتىلىپ بارادى. كامەن اعام قايتىس بولعالى دا جەتى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ول كىسى ومىرىندە تازا شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ, 15 شاقتى كىتاپ جازدى. «ابايدان سوڭ» دەپ اتالاتىن ءتورت رومانى جارىققا شىقتى. «ابايدان سوڭعى اسىلدار» اتتى ءۇش تومدىق ەپوپەياسى باسىلدى. وسىنىڭ بارلىعى – قارىمدى قالامگەردىڭ ادەبيەتكە سىڭىرگەن ۇلكەن ەڭبەگى. سونىمەن بىرگە حاكىم تۋعان ەلدىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن كوركەم شىعارماداي كەلىستى شەبەرلىكپەن جازعان «اباي اۋى­لىنا ساياحات» دەگەن كىتابى جارىق كوردى. ونى ابايتانۋ سالاسىنا قوسىلعان سۇبەلى دۇنيە دەپ باعالايمىن. اعام مۇحاڭمەن وتە جاقسى سىيلاستى. ونىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتىستى ادام ەسىمدەرى, وقيعالار مەن جەر اتاۋلارى تۋرالى مالىمەتتەردى جيناقتاپ بەرىپ وتىردى. تۋعان ەلدىڭ تاريحىن جەتىك بىلەتىن, كەۋدەسى التىن ساندىق, شەجىرە كىسى ەدى. ءومىر بويى مەكتەپتە ۇستاز بولىپ, شاكىرت تاربيەلەدى. ونىڭ كىتاپتارى تۋرالى عابيدەن مۇستافين جىلى پىكىر ءبىلدىردى. كورنەكتى عالىم زەينوللا قابدولوۆ جوعارى باعالادى. ءابۋ سارسەنباەۆ پەن عابدول سلانوۆ توگىلتىپ ماقالا جازدى. عالىم سەرىك قيراباەۆ اعامىز: «ءبىز كەزىندە كامەندى باعالاي المادىق. قادىرىن, قاسيەتىن بىلمەدىك» دەپ ايتقانى بار. اۋەزوۆتى ىزدەگەن ادام كامەن ءورازاليننىڭ شى­عارمالارىنا ات باسىن بۇرماي وتە المايدى.

– قارشادايىڭىزدان قازاق تەلەارناسىندا قىزمەت ىستەدىڭىز. ۇلتتىق قۇندىلىققا باي باعدارلامالاردى دۇنيەگە اكەلدىڭىز. وسى يدەيا قايدان كەلدى. ونى جۇرتشىلىق قالاي قابىلدادى. وسى ءىستىڭ باسىندا قانداي ادامدار تۇردى؟
– شىندىعىندا, تەلەارناعا كەزدەيسوق كەلدىم. ويتكەنى مەنىمەن بىرگە وقىعان دوستارىم باسقا سالانىڭ كورىگىن قىزدىرۋعا كەتتى. مەنىڭ تالانىما بۇيىرعان قىزمەت وسى بولدى. كەيىن ول مەنىڭ ۇلكەن ءومىر دەگەن مۇحيتقا شىعۋىما جول اشتى. تاعدىرىمنىڭ تاماشا بەلەستەرىنە اينالدى. تاۋ تۇرپاتتاس تۇلعالارمەن ارالاسۋى­ما ىقپال جاسادى. تەلەارنانىڭ قىزىعىنا سۋعا باتقان تاستاي ءتۇسىپ كەتتىم. سودان جيىرما جىل شىعا المادىم. سانالى عۇمىرىمنىڭ ەڭ ءبىر قىزۋلى دا قىزىقتى شاعى وسىندا ءوتتى. جالىنداپ تۇرعان جاس جىگىتپىن. الدىمدا ەشقانداي ۇلگى جوق. جاڭا دۇنيە جاساعىم كەلەدى. شەتەلدەگى ارىپتەستەرىمىز نە ىستەپ جاتقانىن بىلمەيمىز. ورىستاردىڭ دا جاعدايى بەي­مالىم. ماسكەۋدەن كەلەتىن تەلەۆيدەنيە تۋرالى جارىققا شىققان كىتاپتار مەن جۋرنالدى جۇلىعىنا دەيىن قالدىرماي وقيمىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تەلەارنا 1958 جىلى اشىلدى. مەن وعان 1964 جىلى كەلدىم. اينالاسى 5-6 جىلدىڭ شاماسى بولعان كەز. قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ دەنى – بۇرىن گازەت-جۋرنالدا ىستەپ كەلگەندەر. كوك جاشىكتىڭ كوپ سىرىن بىلە بەرمەيدى. مەن وقۋدى ەندى عانا بىتىرگەن جاس مامانمىن. ويىم تازا, ەش بۇلىنبەگەن. سوندىقتان جاڭا جوبالار جاساۋ كەرەك بولدى. اسىرەسە, ماعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قازاق تەاترىن قالاي قۇرۋ كەرەك تۋرالى ايتقان ويلارى قاتتى اسەر ەتتى. وندا زاڭعار جازۋشى «ونەردىڭ بولاشاعى ءوزىنىڭ تابيعي ورتاسىنان دامۋ كەرەك. كەلەشەكتە قازاق تەاترىن قۇراتىن بولساق, ونى ءوز تامىرىنان, ۇلتتىق بوياۋىنان الۋ كەرەك» دەپ جازعانىن شىعارماشىلىعىما مۇرات ەتتىم. جۇرت سەكىلدى انانى-مىنانى جاسايتىن بولساق, شاشىلىپ كەتەمىز دەپ ويلادىم. جەتپىسىنشى جىلدارى تەلەديداردا ءوزىمىزدىڭ ءتول تۋىندىنى جاساعىمىز كەلدى. وسى كەزدە تەلەدراماتۋرگيانى ورىستەتۋ, شاعىن ەكراننىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي قويىلىمدار ازىرلەۋ, ۇلتتىق ءداستۇردى, ونەردى, ادەپ-عۇرىپتى ناسيحاتتاۋ جاعىنا ايرىقشا كوڭىل بولدىك. سونىڭ ناتيجەسىندە «قىمىزحانا», «ايتىس», «حا­لىق قازىناسى», «تاماشانى» ومىرگە اكەلدىك. جۇرتشىلىق اتالعان باعدارلامالاردى وتە جىلى قابىلدادى. سودان كەيىن تەلەۆيدەنيەدە جازۋشىلاردىڭ بەينەسىن جاساعىمىز كەلدى. ۇلى مۇحاڭ مەن سابەڭە ۇلگەرە المادىم. ەكى عابەڭنىڭ كوزى ءتىرى كەزى. ارمانىم سول كىسىلەرمەن ەركىن وتىرىپ, بارلىق سىرلارىن اقتارىپ, كەڭىرەك اڭگىمەلەسكىم كەلەدى. ارينە, ول دارا تۇلعا­لاردىڭ مىنەزدەرى كۇردەلى. ماڭايىنا جۇرگىزبەيدى. عابيدەن مۇستافين تۋرالى ءتۇسىرۋ ءۇشىن ساپارعالي بەگالين اقساقالعا سالماق سالدىم. سول كىسى عابيدەنگە تەلەفون شالىپ, كەلىسىمىن الىپ بەردى. جازۋشىنىڭ بارلىق شىعارمالارىن جەتىك بىلەمىن. قالامگەرمەن سويلەسىپ وتىرعاندا ءوزى ۇمىتىپ قالعان دۇنيەلەرىن ايتسام, ماعان تاڭقالادى. ريزا بولىپ وتىرادى. عابيت اعامىزبەن دە سولاي بولدى. ءىلياس ەسەنبەرلين تۋرالى تۇسىردىك. تاحاۋي احتانوۆ اعامىزدىڭ جارقىن بەينەسى ەسىمدە قالدى. ءتىپتى, عابيدەن مۇستافين, عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى ادەبي تەلەحابارىم ماسكەۋدىڭ ءبىرىنشى ارناسى ارقىلى بۇكىل كەڭەس وداعىنا كورسەتىلدى. ول كەزدە وسىنداي فورماداعى
حابار وداق كولەمىندە بولعان جوق. «سۇحبات» سەرياسى ءبىر­نەشە جىل بويى قازاق تەلەۆي­دەنيا­سىنىڭ ماڭداي الدىندا تۇردى.

ۇلىلاردان ۇلىلىقتى ۇيرەندىم
– قازىر سول بەينەلەردىڭ بارلىعى تاريحقا اينالدى. سول تۇلعالاردان قانداي ونەگە الدىڭىز؟
– ول ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى ماعان سۇحبات بەرمەي تۇرىپ تا ونەگە بولاتىن. ءالى كۇنگە دەيىن ولاردى ونەگە كورىپ, قۇرمەت تۇتامىن. ۇلىلاردان ۇلىلىقتى ۇيرەندىم. ولاردىڭ ادامگەرشىلىگى مەن ادالدىعىن, ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى, تاريحقا, قوعامعا كوزقاراسى بۇگىنگى كۇنگە قاراعاندا ون ەسە, ءتىپتى ءجۇز ەسە شىنشىل دەپ ايتار ەدىم. ارينە, ول كىسىلەر دە جۇمىرباستى پەندە بولدى. ادەبيەت مايدانىندا ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ, تارتىستى. بىراق, سونىڭ بارلىعى مادەنيەتتىلىكتىڭ شەكاراسىنان اسقان جوق. اسىرەسە, مەنى عابيدەن اعانىڭ بولمىسى قاتتى قىزىقتىردى. ساليقالى, سابىرلى كىسى ەدى. ال عابەڭ وتە تەرەڭ, جۇمباق, مىنەزى اۋىر ادام. سوندا دا ماعان ونىڭ ىقىلاسى ەرەكشە اۋدى.

– ومىرىڭىزدە مۇستاي كارىم, قايسىن قۇليەۆ, شىڭعىس ايتماتوۆتارمەن جاقىن سىيلاسىپسىز. ولارمەن قايدان تانىس بولدىڭىز؟
– كورنەكتى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆپەن ەرتەدەن تانىس ەدىم. ارامىزدا جىلى سىيلاستىق قالىپتاستى. ءبىر جاعىنان مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اۋىلىنان بولعانىم دا وعان اسەرى ءتيدى. مۇحاڭنىڭ جەرلەسى ەكەنسىز دەپ ارقامنان تالاي قاقتى. قارىمدى قالامگەرمەن تەلەارنادا 4-5 حابار جاسادىم. جازۋشىنىڭ ەلۋ جىلدىعىندا «سۇحبات» دەپ اتالاتىن ءبىر ساعاتتىق باعدارلاما ءتۇسىردىم. مۇستاي اعامەن دە سىپايى سىيلاستىم. ابايدىڭ ءجۇز ەلۋ جىلدىق تويىندا شىڭعىستاۋعا بىرگە بارىپ, ارالادىق. وسى ءۇش الىپ تۋرالى ەسىمنەن كەتپەيتىن ءبىر وقيعا بار. تاشكەنت قالاسىندا ازيا جانە افريكا جازۋشىلارىنىڭ كونفەرەنتسياسى ءوتتى. وعان بىزدە باردىق. جيىن جوعارعى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى. ءۇش ارداقتى ازاماتپەن سوندا تاعى كەزدەستىم. اڭگىمەلەرىن جازىپ العىم كەلدى. ءسويتىپ ول كىسىلەرگە ءبىر يدەيا ايتتىم. ءبارىمىز دە تۇرىك تىلىندە, ياعني ءوز انا تىلىمىزدە سويلەپ, تەلەارناعا تۇسەيىك. يدەيا ولارعا دا قاتتى ۇنادى. ۇشەۋى دە ءوز تىلدەرىندە توگىلىپ سويلەدى. حابار تىكەلەي ەفيردە جازىلدى. كەيدە شىعارما وسىنداي توسىننان تۋادى. عابيت پەن عابيدەن, ءىلياس ەسەنبەرليندى ۇزاق ويلانىپ ىستەدىم.

ۇلتتىق قۇندىلىقتى دارىپتەۋ كەرەك
– اعا, ءسىز ەگەمەندىك العان كەزدە العاش قۇرىلعان ءتىل كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى­ڭىز. سول شاقتا ءتىل تۋرالى تايتالاستىڭ قىزىپ تۇرعان كەزى. الدىمەن جۇمىستى نەدەن باستادىڭىزدار؟
– مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن 1993 جىلدىڭ 5 ساۋىرىندە ءتىل كوميتەتى قۇ­رىلدى. ونىڭ قۇزىرەتى مينيستر­لىكتەردەن جوعارى بولدى. ءبىز كەز كەلگەن مينيسترلىكتەگى ءتىل ماسەلەسىن القا جينالىسىندا قارايتىن بولدىق. ءتىل كوميتەتىنە سونداي قۇقىق بەرىلگەن. جۇمىس باستالدى. باستى ماقساتىمىز قازاق ءتىلىن قورعاۋ بولاتىن. ول كەزدەگى تەلەارناداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دەڭگەيى 7-8 پايىزدان اسپايدى. قالعاندارىنىڭ ءبارى ورىسشا. ءتورت-بەس باسىلىم قازاقشا جارىق كورگەنىمەن, جۇزدەگەن گازەت ورىسشا شىعادى. راديوستانتسيالاردىڭ دەنى دە سولاي. ءتىل كوميتەتى پسيحولوگيالىق وسىنداي اۋىر اتموسفەرادا قۇرىلدى. ءبارىن تاقىردان باس­تاۋعا تۋرا كەلدى. الدىمەن سترا­تەگيالىق باعىتىمىزدى انىق­تاپ الدىق. ۇكىمەتتىڭ قاۋ­لى­سىمەن بەكىتىلگەن ءتىل كومي­تەتىنىڭ العاشقى ەرەجەسىن جاز­دىق. كادر ماسەلەسىن شەشۋگە تۋرا كەلدى. كوميتەتتىڭ ورتالىق اپپاراتىنا 70 ادام قىزمەتكە قابىلداندى. ءۇش جۇزدەن اسا ءتىل كوميتەتىنىڭ وبلىستاعى باسقارمالارى مەن اۋدانداعى بولىمشەلەرى قۇرىلدى. وبلىستىق ءتىل باسقارمالارىنىڭ باسشىلارىن وبلىس اكىمىنىڭ ۇسىنىسىمەن ءتىل كوميتەتى تاعايىندادى. وسىعان كەلگەندە ءبىراز تالاس-تارتىس تۋدى. اسقىنعان ماسەلە­لەردىڭ بارلىعىن اقىلمەن, سابىرمەن شەشۋ كەرەك. ارينە, ول وڭاي بولعان جوق.
بىردە جازۋشى تاحاۋي احتانوۆ حابارلاستى. «قاراعىم, قاتتى قۋانىپ تۇرمىن. پرەزيدەنتىمىزدىڭ بۇل جارلىعى وتە يگىلىكتى ءىس بولدى. ال سەنى قويعانىنا, ءتىپتى, ريزامىن. ەلگە, تىلگە جانى اشيتىن ازاماتسىڭ. ەندى ايانبا! قولداۋ, قورعاۋ كەرەك بولسا بارمىز عوي. ءتىل ءۇشىن كۇرەسكەن بابالارىمىزدىڭ امان قالعانى جوق ەدى, بىراق سەنىڭ زامانىڭ باسقا. دوسىڭ دا, دۇشپانىڭ دا كوبەيەر, تەك ساق بول باۋىرىم» دەپ باتاسىن بەرىپ ەدى.

– قايراتكەر عانا ەمەس, قا­رىمدى قالامگەرسىز. بىرقاتار درامالىق شىعارمالارىڭىز بەن اۋدارمالارىڭىز بار.
ءىرى كولەمدى دۇنيە جازۋ ويى­ڭىزدا جوق پا؟
– بۇعان دەيىن ءۇش باعىتتى قامتىعان ءۇش تومدىعىم جارىق كوردى. قازىر «ستالين ولگەن جىل» دەگەن دەرەكتى حيكاياتتى اياقتادىم.

– اعا, ءسىز بۇگىن اقساقالدىق جاسقا جەتتىڭىز. قوعامدا ءسىزدى قانداي ويلار مازالايدى. نەنى ۋايىمدايسىز, نەدەن قورقاسىز؟
– اباي اتام قىرىققا كەلگەندە, «قارتايدىق, قايعى ويلادىق, ۇيقى سەرگەك» دەپ جازىپتى. حالقىمىزدىڭ تاعدىرى قاشاندا سانالى ادامدى ويلانتادى. ماعان جاسىمنان الاش كوسەمدەرىنىڭ اسقاق يدەيالارى جاقىن بولدى. سول ۇلتتىق مۇرات 1960 جىلدارى قازاق جاستارى اراسىندا كەڭىنەن ورىستەدى. سونىڭ اراسىندا ءوزىم دە ءجۇردىم. تىڭ كوتەرۋ ناۋقانىنا قارسىلىق رەتىندە سول جىلدارى كازگۋ ستۋدەنتتەرىنىڭ ۆينوگرادوۆ كوشەسىندەگى جاتاقحاناسىندا جازۋشى دۇكەنباي دوسجان ەكەۋمىز ءۇن پاراق تاراتتىق. سودان سوڭىمىزعا ءۇش ءارىپتىڭ قىزمەتكەرلەرى ءتۇستى. ايتەۋىر, مەكتەپتى ۇزدىك وقىعاندىعىم مەن اكەمنىڭ سوعىستا قازا تاپقاندىعى مەنى امان الىپ قالدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ جازۋشىلىق پەن جۋرناليستيكانىڭ نەگىزگى ماق­ساتى دا ەلدىڭ قامىن ويلاپ, سونى شىعارماشىلىققا ارقاۋ ەتۋ عوي. اقساقالدىق جاسقا كەلگەندە مازالايتىن ويلار كوپ. قانشاما بوس وتكەن ۋاقىتىما وكىنەمىن. اتقارماعان ءىسىم كوپ ەكەندىگىن بايقايمىن.

بۇگىندە قازاق قوعامىنا ەكجۇزدىلىك, ەكىسوزدىلىك, ءپاتۋا­سىزدىق قاتتى سوققى بولىپ ءتيىپ تۇر. ول بىزگە سوناۋ پاتشا زامانىنان بويىمىزعا ءسىڭدى. كەشەگى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزگەن زالىم ساياساتى دا سول ەدى. ءبىز سودان ءالى ارىلا المادىق. جاڭا ارنالى باعىتقا ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىر فورماتسيادان ەكىنشى فورماتسياعا وتكەندە قوعام تازارۋ كەرەك. حالقىمىز تىرلىكتەگى ءوزىنىڭ نەگىزگى دۇنيەسىن ءالى ۇعىنا الماي كەلەدى. ۇلتتى ساقتاپ قالاتىن رۋح. يمام ءشامىل تەگىن ايتپاعان. «كىشكەنە حالىقتىڭ ۇلكەن قانجارى بولۋ كەرەك» دەپ. ءبىزدىڭ قانجارىمىز – ۇلتتىق رۋح پەن بەرىك ءتوزىم. ول دا بىردەن بولا قويمايتىن شىعار. بىرتىندەپ وعان دا كەلەرمىز. حالقىمىز ءوزىن تەرەڭىرەك تانۋ ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىگىمىزگە دە شيرەك عاسىر تولدى. وسى ارالىقتا قانشاما يگى ىستەر اتقارىلدى. سارىارقانىڭ توسىنە استانا بوي كوتەردى. ەلدىڭ دامۋى دا ءبىر بەلەسكە كوتەرىلدى. سونىڭ بارلىعى بەرەكە-بىرلىكتىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن!
– اعا, ءالى دە ايتارىڭىز دا, جازارىڭىز دا تاۋسىلماي, ۇزاق عۇمىر كەشىڭىز!

سۇحباتتاسقان:
ازامات ەسەنجول