نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اكىمدىگى مەن قالالىق تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ, نۇر-سۇلتان قالاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەلورداداعى دوستىق ۇيىندە «تاريحتان تاعىلىم – وتكەنگە تاعزىم» تاقىرىبىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. شاراعا مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى, مۇراعاتشىلار, عالىمدار, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك جانە نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا وڭىرلىك كوميسسيا مۇشەلەرى, سونداي-اق, مادەني, قوعامدىق, مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ, ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قاتىستى.
دوڭگەلەك ۇستەل مودەراتورى, پروفەسسور تىلەۋعالي قىشقاشباەۆ «قاسىرەتكە تولى وتكەن عاسىرداعى الاش زيالىلارىن قۋعىنداۋ جانە 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق قازاق ەلىنە ورنى تولماس شىعىن اكەلدى. حالىقتى زيالىلارىنان, دىنىنەن, داستۇرىنەن, تاريحي جادىنان ايىرۋ ارقىلى تەمىر قۇرساۋدا ۇستاۋ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ زۇلىم ساياساتىنىڭ ءبىرى بولدى. اقتاڭداقتاردى اشۋعا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسىندا عانا قول جەتتى, بۇل وتىرىس – سونىڭ ايعاعى» دەي كەلە, قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ ءۇشىن ءبىر مينۋت ۇنسىزدىك جاريالادى. العاشقى ءسوز كەزەگى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى, استانا مەملەكەتتىك قىزمەت حابى باسقارۋشى كوميتەت توراعاسى اليحان بايمەنوۆكە بەرىلدى.
ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى بولمىسىن قالىپتاستىرۋعا قانداي تاريحي كەزەڭدەر قالاي اسەر ەتتى دەگەن ساۋالدىڭ قاشاندا وزەكتى بولىپ قالا بەرەتىنىن ايتا كەلە, اليحان بايمەنوۆ حح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى ناۋبەتكە جەتكىلىكتى ءمان بەرۋدىڭ قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتتى.
«وسى جىلدارى حالقىمىز ءوزىنىڭ تابيعي دامۋ ۇدەرىسىنەن اۋىتقىپ, قاندى دا قاتىگەز ەكسپەريمەنتتىڭ قۇربانى بولدى. بۇگىنگى تاريحي زەرتتەۋلەردە ناقتىلانعان فاكتىلەردى ۇسىنۋمەن عانا شەكتەلمەي, ولاردىڭ ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىنا, دامۋىمىزدىڭ تراەكتورياسىنا, قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا قالاي اسەر ەتكەنى دە تەرەڭىرەك ايتىلۋى قاجەت. ايتىلعان كەزەڭدەگى كەڭەستىك ساياسات گەنوتسيدكە پارا-پار. باس-اياعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە الىپپەمىزدىڭ ەكى مارتە اۋىسۋى جانە قولدان جاسالعان اشارشىلىق ۇرپاق ساباقتاستىعىن ءۇزىپ, ۇلتتىڭ بولمىسىنا تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلدى, ەگەر ىشكى جارانى ۇمىتتىراتىن سىرتقى جاۋمەن سوعىس بولماعاندا ءبىز قانداي كۇيگە ۇشىرايتىن ەدىك؟ قازىرگى كۇندە ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان مىندەتتەردىڭ باستىسى – توتاليتارلىق جۇيەنىڭ تابيعاتىن تولىق اشۋ. سونداي-اق ءبىزدىڭ وقۋلىقتارىمىزدا ءالى كۇنگە جالتاقتىق بار, اشارشىلىق – جۇيەنىڭ تۋىندىسى, ونىڭ اقيقاتىن ايتۋ نە ءۇشىن كورشى مەملەكەتتى ايىپتاۋ بولىپ سانالۋعا ءتيىس؟» دەپ ءسوزىن تۇجىرعان ا.بايمەنوۆ مۇستافا شوقايدىڭ باسشىلىعىمەن جارىق كورگەن «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ ماقالالارى توپتاستىرىلعان ون تومدىقتى نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىنە سىيعا تارتتى.
دوڭگەلەك ۇستەلدە ءسوز العان وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار اشارشىلىقتىڭ سەبەبى مەن سالدارى جانە ايتىلماعان اقيقاتتارى; ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ زاردابى; قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ; حالىقتاردى قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرۋ; توتاليتاريزم زۇلماتى جانە تاريحي جادى; اقمولا ءوڭىرى بويىنشا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن انىقتاۋ; تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ مەن جاڭعىرتۋ; قۇجاتتاردىڭ قولجەتىمدىگى; توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى حالىق كوتەرىلىستەرى, ت. ب. ماسەلەلەر بويىنشا وي-تولعامدارىمەن ءبولىسىپ, ادام تاعدىرىن ويىنشىق ەتكەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ جان تۇرشىگەرلىك قىلمىسىن ءار قىرىنان تالداپ, قازاقستان تاريحىنداعى قارا تۇنەك كەزەڭنىڭ اششى شىندىعىن زەرتتەۋگە بايلانىستى وتاندىق تاريحنامانىڭ وزەكتى پروبلەمالارىن ورتاعا سالدى.
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بۇركىت اياعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنعان ەكى جىلدان بەرى ءبىرسىپىرا شارۋا اتقارىلعانىنا توقتالدى.
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى كۇلپاش ءىلياسوۆا كەڭەستىك كەزەڭدەگى قوعامدىق-ساياسي ۇيىمداردىڭ بەلسەندى قىزمەتىنە باسا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن ايتا كەلە, 1920-1950 جىلدارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان اقمولا وبلىسى بويىنشا 6090 ادامنىڭ 429-ى; اقمولا قالاسى بويىنشا 6832 ادامنىڭ 616-سى ءالى كۇنگە اقتالماعانىن اتاپ كورسەتتى. تاريحشى سونداي-اق «ءۇش ءجۇز» پارتياسى مەن «جاس قازاق», «بىرلىك», «جاس ازامات», «دەموكراتيالىق وقۋشى جاستار كەڭەسى» سەكىلدى جاسىرىن ۇيىمدارعا قاتىستى قۇجاتتىق دەرەكتەردىڭ ومبى قالاسىندا جاتقانىن ەسكە سالدى.
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ارايلىم مۇساعاليەۆانىڭ كەلتىرگەن دەرەگى بويىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ زەرتتەۋلەرى 1929-1931 جىلدارداعى حالىق كوتەرىلىستەرىنىڭ سانى بۇرىنعى ايتىلىپ جۇرگەن 372-دەن ەكى ەسەگە كوپ ەكەنى انىقتالعان, ال كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار سانى 80 مىڭ ەمەس, 200 مىڭنان اسادى ەكەن.
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قۇرمانعالي داركەنوۆ ەت جانە استىق دايىنداۋدىڭ قازاقتى جاپپاي قىرىلۋعا ۇشىراتقان باستى سەبەپتىڭ ءبىرى بولعانىنا باسا نازار اۋدارىپ, «حالىقتى قولىنداعى بار داۋلەتىنەن ايىرۋ اۋىر كۇيزەلىس تۋدىردى, مىسالى, ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى ءان ارناعان اققۇم اۋىلىندا ءتىرى جان قالماي, ەلدى مەكەن تولىعىمەن جابىلدى. از ۋاقىت ىشىندە اشارشىلىقتان مالدىڭ 90 پايىزى, حالىقتىڭ جارتىسى قىرىلدى. زوبالاڭنىڭ قازاقتى باۋداي ءتۇسىرۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى گولوششەكين تۇلعاسى بولسا, ەكىنشى سەبەبى ونىڭ اينالاسىنداعى قازاق بولشەۆيكتەرى قولىنداعى مالىنان ايىرىلعان حالىقتىڭ اشارشىلىققا دۋشار بولاتىنىن الدىن الا بولجاي المادى. ۇشىنشىدەن, ماسكەۋدىڭ قىسىمى وتە كۇشتى بولدى. قازاقستانعا ەت جانە استىق دايىنداۋعا كەلگەن ورتالىق وكىلدەرى ءوز مىندەتىن قاتالدىقپەن ورىندادى» دەپ تۇجىردى.
قاندى تاريح جانە ۇلتتىق جادى ماسەلەسىنە ايرىقشا دەن قويعان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ماقسات الپىسبەس ارحيۆ قۇجاتتارى رەسمي تۇردە مەملەكەتتىڭ مۇلكى بولعانمەن, ونى ادامزاتتىڭ ورتاق مۇراسى رەتىندە قاراستىرۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
«كەڭەس وداعى باياعىدا كەلمەسكە كەتكەن, بىراق جەر بەتىندە جوق مەملەكەت قۇجاتتارىنىڭ قۇپيالىعىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قىزعىشتاي قورۋىنىڭ قانداي قۇقىقتىق نەگىزى بار؟ وسى ماسەلەنىڭ باسى اشىلماي كەلەدى. قۇقىقتىق تۇرعىدان باعالاعاندا, قىلمىس وزىنە لايىق جازاعا تارتىلماسا, قايتالانا بەرەدى. ستالينيزم سوتقا تارتىلماي, ادامزات بۇل پالەدەن قۇتىلا المايدى. ادامزاتقا قاسىرەت اكەلگەن جۇيەلەردى ايىپتاعاننىڭ ورنىنا ونى اقتاپ العىسى كەلەتىندەر دە بار. سوندىقتان اۋىر قىلمىستار جاساعان ءستالينيزمنىڭ زارداپتارىنا قۇقىقتىق باعا بەرىلۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. كەڭەستىك يدەولوگيا اياسىندا ميلليونداعان ادامعا الەۋمەتتىك ەكسپەريمەنت جاسالدى, ادامنىڭ تاعدىرى ويىنشىققا اينالدى. ءبىز ميلليون قۇجات تاپساق تا, سودان زارەدەي بولسا دا تاعىلىمدى وي تۇيمەسەك, نە قايىر؟! سوندىقتان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋمەن بىرگە, رەپاترياتسيانىڭ ءوز باسىنا تاريحي, قۇقىقتىق باعا بەرۋ اۋاداي قاجەت. شەجىرەلەردى زەرتتەۋ كەزىندە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىلمىستارى سالدارىنان قانشاما قازاق اۋلەتىنىڭ جويىلىپ كەتكەنىنە كۋا بولدىم. مىسالى, قازاقتىڭ بەكزات اۋلەتى ساناتىنداعى تورە تۇقىمىن سانالى تۇردە جويىپ وتىرعان. بۇل – ناعىز گەنوتسيد. بۇل ماسەلەگە باعا بەرۋدە تايسالماۋىمىز كەرەك» دەدى تاريحشى-عالىم.
شارا اياسىندا نۇر-سۇلتان قالاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ اسا قۇندى قۇجاتتار توپتاماسى نەگىزىندە ازىرلەنگەن «اقمولا ءوڭىرى ارحيۆ قۇجاتتارىندا. 1920-1930 جىلدار» اتتى تاريحي-قۇجاتتىق كورمە ءوتتى. كورمەگە قويىلعان قۇجات كوشىرمەلەرى حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن اۋىر زۇلماتتىڭ كورنەكى دالەلى رەتىندە وتكەننەن سىر شەرتىپ, كورەرمەندى تاريحتان تاعىلىم الۋعا شاقىرىپ تۇردى.
ەرلان مازان
