ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ قارساڭىندا ەلورداداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى, نۇر-سۇلتان قالاسى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ ءبىلىم بەرۋدى جاڭعىرتۋ ورتالىعى جانە الجير مەموريالدى مۇراجاي كەشەنىنىڭ باس بولۋىمەن «اقمولا وڭىرىندەگى قۋعىن-سۇرگىن قاسىرەتى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا جانە اقمولا وڭىرىندەگى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسۋ ءوتتى. عىلىمي-تاجىريبەلىك كەزدەسۋدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان يمامداردىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى كوپشىلىككە تانىستىرىلدى.
كونفەرەنتسيا جۇمىسى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك جۇيەنىڭ حالىققا قارسى جاساعان قىلمىسىنىڭ قۇربانى بولىپ, تارىداي شاشىلىپ كەتكەن سانسىز قازاق اۋلەتىنىڭ ءبىرىنىڭ 90-جىلدان كەيىن شۇرقىراسىپ تابىسۋىمەن باستالدى. 1931 جىلى «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىندالعان اقمولا وبلىسى استراحان اۋدانىنىڭ جاڭاقۇلان (قازىرگى كامىشەنكا) اۋىلىنىڭ تۋماسى, ۇستاز, يمام, اۋليە اتانعان ساعىندىق جايلاۋۇلىنىڭ سوڭىندا ساعادات پەن ساعىناي دەگەن ەكى ءىنىسى, قاديشا, بيكەن, ايناجان, دامەت دەگەن ءتورت قارىنداسى قان جۇتىپ قالا بەرەدى. ارادا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە, ساعىندىق يمامنىڭ تۇياقتارى مەن دامەت جايلاۋقىزىنىڭ ۇرپاقتارى قۋعىن-سۇرگىن تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدارىمىزدىڭ كومەگىمەن ءبىرىن-ءبىرى ءبىلىپ, جاقىن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. ناعاشى-جيەندەر ۇزاق جىل اقمولا ءوڭىرىن مەكەن ەتسە دە, جەر بەتىندە جاقىن تۋىستارىنىڭ بار ەكەنىنەن حابارسىز بولعان. بۇل دا بولسا ۇدەي سوققان داۋىلداي قازاق اۋىلدارىن جان-جاققا تەنتىرەتىپ, اعايىن-تۋىستى ءبىر-بىرىنە جات باۋىر ەتكەن, ادام تاعدىرىن ويىنشىق قىلىپ, ۇرپاق ساباقتاستىعى مەن حالىقتىڭ تاريحي جادىن وشىرگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ساناپ تاۋىسقىسىز قىلمىس-قياناتىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ارۋاقتارىنا قۇران باعىشتالعاننان كەيىن, قمدب نايب ءمۇفتيى سانسىزباي قاجى قۇربانۇلى ءسوز كەزەگىن الدى. ومىردەن وتكەن بابالار الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزدىڭ ءمان-ماڭىزىن اتاپ وتكەن قمدب وكىلى كەشەگى كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ قازاقتى تاۋ تۇلعالى قايراتكەرلەرىنەن, دىنىنەن, سالت-داستۇرىنەن, مال-مۇلكىنەن ايىرعان قىلمىستارىن ناقتى كورسەتە كەلە «حالقىمىز قانشاما اۋىرلىقتى باستان وتكەردى, بىراق, اللانىڭ راحىمى جاۋعان ەل ەكەنبىز, مىنەكي, ءوسىپ-ءونىپ كەلەمىز, ىنتىماق پەن بىرلىك – ءبىزدى ارقاشان العا جەتەلەيدى, ءار ازاماتتىڭ جۇرەگىندە جەرىنە, دىنىنە, تىلىنە, داستۇرىنە, تاريحىنا دەگەن ماحاببات بولسا, ول ەشقاشان ەلىن, جەرىن ساتپايدى» دەدى.
جۋرناليست, قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتورە ءجۇسىپ ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن قاسىرەت شەككەن اقمولا ءوڭىرىنىڭ تۋمالارى تۋرالى دەرەكتەردى كوپشىلىكپەن جۇزدەستىرىپ, تاعدىر تالكەگىمەن جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن ۇرپاقتاردىڭ باسىن قوسقان يگىلىكتى شاراعا رازىلىعىن ءبىلدىردى. «ارقانىڭ توسىندەگى ءار ءتۇپ بيداي كەشەگى قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىقتا جازىقسىز, مەزگىلسىز كوز جۇمعان ارىستارىمىزدىڭ سۇيەگىنىڭ ۇستىنە ءونىپ تۇر. بىزدە ناۋبەت قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانى ءالى كۇنگە دەيىن انىقتالماي كەلەدى. ءتۇرلى دەرەكتەردى سالىستىرا كەلە, كەمىندە 3 ميلليون ازاماتىمىزدان ايىرىلدىق دەپ ۇيعارىپ, سونى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە ءتيىسپىز. ويتكەنى قازىرگى كۇندە ناننىڭ, ەلدىڭ, مەملەكەتتىڭ, كوك تۋدىڭ, تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن بىلمەيتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ءبىز كەشەگى قاسىرەتتى ايتا وتىرىپ, بۇگىنگى قاسىرەتكە توقتاۋ سالار جول قاراستىرۋىمىز كەرەك» دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن سەناتور.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى, ساياساتتانۋشى, زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سابىر قاسىموۆ شاراعا جينالعان قاۋىمعا كوميسسيانىڭ ەكى جىلدان بەرى اتقارعان جۇمىستارىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنان قۇلاعدار ەتتى. «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بىرنەشە دۇركىنگە ءبولىپ جۇرگىزىلدى. ەل تاۋەلسىزدىگىنەن كەيىن, 1993 جىلى ءساۋىر ايىندا ارنايى زاڭ قابىلداپ, بارلىعى 125 مىڭ ادامدى اقتادىق. سوت قاۋلىسىمەن اقتالعاندار سانى, ارنايى قونىس اۋدارۋشىلارمەن قوسا ەسەپتەگەندە, 350 مىڭنان اسادى. 2020 جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى پرەزيدەنت جارلىعى بويىنشا قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, بىرقاتار اۋقىمدى جۇمىستاردى اتقاردى. سونىڭ ىشىندە 2 ميلليوننان استام ارحيۆتىك قۇجاتتى اشىپ, تۇگەندەدىك. ارناۋلى جاڭا فوندتاردى قۇردىق. قۋعىن-سۇرگىننەن زارداپ شەككەن 250 مىڭ ادام اقتالدى. ولاردىڭ كوبىسى – ارنايى قونىس اۋدارۋشىلار مەن جەر اۋدارىلعان حالىقتاردىڭ وكىلدەرى. قازاقستانعا جاسالعان قاسىرەتتىڭ ەڭ ۇلكەنى – 1933 جىلعى رەپرەسسيا مەن اشتىق. سونىڭ كەسىرىنەن حالقىمىزدىڭ جارتىسىنان ايىرىلدىق. قوعامدا اشتىقتان 3 نە 4 ميلليون ادام ءولدى دەگەن جاڭساق تۇسىنىك بار, انىعىندا حالىقتىڭ كوپ بولىگى تاركىلەۋ مەن رەپرەسسيانىڭ سالدارىنان قىرىلدى» دەدى س.قاسىموۆ.
شاراعا قاتىسقان بەلگىلى تاريحشى, ولكەتانۋشى عالىمدار مەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى ەل تاريحىنداعى زاردابى عاسىرعا سوزىلعان قارالى كەزەڭنىڭ قاسىرەتى, اسىرەسە ونىڭ قازاقتىڭ رۋحاني ءومىرى مەن قۇندىلىقتار جۇيەسىنە جاساعان قياناتى تۋرالى ويلارىمەن ءبولىستى.
شاراعا قوعام قايراتكەرلەرى, زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن ارداگەرلەر, ستۋدەنتتەر, وقىرماندار قاتىستى.
ەرلان مازان
