تەلەديدار ارنالارىن اۋىستىرىپ وتىرىپ, ءبىر حابارعا نازارىم اۋدى. وندا ارعى اتالارىنىڭ شىققان تەگىن انىقتاۋعا تالپىنعان ايەلدىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارى باياندالىپ جاتىر ەكەن.
باباسىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارىنا ءتۇسىپ, كەيىپكەرىمىز ەۋروپا مەن امەريكانىڭ شىركەۋلەرى مەن مۇراعاتتارىن جانە اكادەميالىق كىتاپحانالارىن تۇگەل ارالاپ شىقتى. اقىرى, جوعىن تاپتى. بابالارى 1800 جىلدارى يرلانديانىڭ دۋبلين قالاسىنان جاقسى ءومىر ىزدەپ, مۇحيت اسقان ەكەن. ەكى ادامنىڭ ءومىربايانى عانا ەمەس, سول داۋىردەگى بۇكىل ەۋروپانىڭ تاريحىنا قانىقتىم. قىزىعى, بۇل اقپاراتتاردا الگى ايەلدىڭ جوعالتىپ تاپقان باباسىنىڭ نەشە بالاسى بولىپ, ولار قاشان ۇيلەنىپ, قاشان ولگەنى دە تاپتىشتەلەدى. ءتىپتى, سول كەزەڭدەگى گازەتتەرگە بەرىلگەن قازانامالاردان دا دەرەك شولادى. وتكەن عاسىرلاردىڭ بارلىق مالىمەتتەرىنىڭ ءبىر پاراعى جوعالماي, ساقتالىپ تۇرعانىمەن قويماي, ءبارى سۋرەتكە ءتۇسىرىلىپ, ساندىق نۇسقاسىن دا جاساپ قويىپتى. سونشاما اسپەتتەيتىندەي, الگى ايەلدىڭ باباسى كىم دەرسىز؟ باتىر دا ەمەس, اقىن دا ەمەس, باي دا ەمەس, ءناسىلى ەۋروپالىق قاراپايىم عانا پەندە. بىرنەشە عاسىر وتكەننەن كەيىن قىزىق ءۇشىن بولسا دا, ىزدەپ كەلگەن ۇرپاعىنىڭ الدىنا باباسىنىڭ بارلىق دەرەكتەرىن جايىپ سالدى.
سودان ەۋروپانىڭ تەلەارناسىنان اۋىسىپ, جەرگىلىكتى توك-شوۋعا تاپ بولدىم. دودانىڭ قىزعان تۇسى ەكەن. ءبىر جاعىندا تاريحشىلار, ەكىنشى جاعىندا ادەبيەتشىلەر ات توبەلىندەي ازعانتاي حالىقتىڭ الدىندا قىزىل-وڭەش بولىپ ايتىسىپ جاتىر. «ءويتۋ كەرەك, ءبۇيتۋ كەرەك». «ءبىز وندايمىز, ءبىز مۇندايمىز».
ەسىمە وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن وتكەن القالى جيىن ءتۇستى. سوعان سوناۋ وزبەكستاننان ات ارىتىپ كەلگەن عالىمنىڭ «اعايىندار-اۋ, تاشكەنتتەگى مۇراعاتتارىڭىزدى يگەرسەڭىزدەر قايتەدى. وزبەكتەرگە قاتىسى بولماعان سوڭ, كەيىن ءىزىن تاپپاي قالاسىزدار عوي» دەگەنى ءالى قۇلاعىمدا تۇر. ءدال سونداي جاناشىر اقىلدى جاقىندا تاجىكتەردىڭ دە اۋزىنان ەستىدىم. «بىراق اناۋ جوق, بىزدە مىناۋ جوق…» – بۇل توك-شوۋدىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ قىزىل سوزدەرىنىڭ لەگى. كوگىلدىر ەكراندا ەكپىندەتىپ تۇرعاندارعا قاراپ, تاعى ءبىر جايت ويىما ورالدى. وتىزىنشى جىلدارى ەلدەن قۋىلعاندا بابالارىمىز ءبىر قاپ ءدىني كىتاپتى ءۇيىنىڭ بوساعاسىنا كومىپ كەتكەن ەكەن. سودان ەلۋىنشى جىلدارى ەلگە قايتىپ ورالادى. كەلە سالا ەسكى جۇرتقا بارۋعا جۇرەگى داۋالاماسا كەرەك. تەك 85-ءشى جىلدارى, ەندى قايتىپ جەر اۋدارىلمايتىنىنا كوزدەرى جەتكەندە عانا جوعىن ىزدەپ ەسكى جۇرتقا بارادى. ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا. قاريا «قازىناسىن» تابا الماي قايتادى.
ءبىزدىڭ جاقتا ەسكى مەشىتتەردىڭ ورنى كوپ. ءبىرىنىڭ قالقايىپ قابىرعاسى قالسا, ەندى ءبىرى جەرمەن-جەكسەن بولىپ كەتكەن. سولاردىڭ استىندا مولدالاردىڭ «تاريحاتتارى» قالماعانىنا كىم كەپىل؟! ىزدەنگەنگە ول دا تاريح ەمەس پە؟!
جارايدى, بۇكىل قازاقتىڭ ارعى-بەرگىسىن جازۋعا قۇلشىنا كىرىسكەن تاريحشىلار ءبىر اۋلەتتىڭ شەجىرەسىنە باسىن قاتىرىپ قايتسىن. ول دا دۇرىس شىعار. بىراق, تاريح تولقىنىندا سۋعا باتاتىن دا, اعىسىمەن قاتار جۇزەتىن دە سول حالىق ەمەس پە, ەندەشە ءسوزدىڭ باسىن ءبىر ادامنىڭ تاريحىنان نەگە باستاماسقا؟!
ايگۇل ۋايسوۆا,
a.uaisova@astana-akshamy.kz
