باحىتجامال بازارباەۆا, ەسىل اۋداندىق ادىلەت باسقارماسى احات ءبولىمىنىڭ باسشىسى:
– قايىرلى كۇن, باحىتجامال ابىلايقىزى! مەنىڭ ەكىنشى نەكەدەن تۋعان بالام بار. ونىڭ تەگى ءبىر بولەك, العاشقى نەكەدەن تۋعان بالامنىڭ تەگى مۇلدە باسقا. تۇڭعىشىمنىڭ تەگىن قازىرگى جولداسىمنىڭ اكەسىنىڭ اتىنا جازدىرتقىم كەلەدى. بۇل مۇمكىن بە؟
– ارينە, قازاقستان رەسپۋبليكاسى «نەكە (ەرلى-زايىپتىلىق) جانە وتباسى تۋرالى» كودەكسىنىڭ 64-بابىنىڭ 4-تارماقشاسىنا سايكەس, ەگەر اتا-انالارى نەكەنى بۇزىپ, بولەك تۇرسا جانە بالا وزىمەن بىرگە تۇراتىن اتا-اناسى وعان ءوزىنىڭ تەگىن بەرگىسى كەلسە, تىركەۋشى ورگان بۇل ماسەلەنى اتا-انالارىنىڭ ەكىنشىسىنىڭ پىكىرىن ەسكەرمەستەن, بالانىڭ مۇددەسىنە وراي شەشەدى. ول ءۇشىن بالا تىركەلگەن جەردەگى احات بولىمىنە ءوتىنىش جازاسىز. سونداي-اق, اتا-انالاردىڭ جەكە كۋالىكتەرىنىڭ كوشىرمەلەرى, ولاردىڭ نەكە قيۋ تۋرالى كۋالىگىنىڭ كوشىرمەسى, بالانىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگىنىڭ تۇپنۇسقاسىن ءوزىڭىز تۇراتىن جەردەگى احات بولىمىنە وتكىزۋىڭىز كەرەك.
– ازاماتتىق حال-اكتىلەرىن تىركەۋ ءبولىمىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى تۋرالى بىلگىم كەلەدى. وسى باعىتتا ەسىل اۋداندىق احات بولىمىندە قانداي جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە؟
– ادىلەت ورگاندارىنىڭ نەگىزگى قىزمەتىنىڭ ءبىرى تۇرعىلىقتى حالىققا قۇقىقتىق, زاڭگەرلىك كومەك كورسەتۋ بولسا, ءبىزدىڭ بولىمدە ازاماتتاردىڭ حال-اكتىلەرى تىركەلەدى. جىل باسىنان بەرى ەسىل اۋدانى بويىنشا ەكى مىڭنان اسا بالانىڭ تۋى, ءبىر مىڭعا جۋىق نەكە تىركەلدى. سونىمەن قاتار, اجىراسۋ دا از ەمەس. اعىمداعى جىل باسىنان بەرى اۋدانىمىزدا 160 وتباسى اجىراستى.
قازىرگى كەزدە جاس جۇبايلار نەكەلەرىن ەلەكتروندى تۇردە دە تىركەي الادى. بۇل رەتتە 30-عا جۋىق نەكە تىركەۋدەن وتكىزىلدى. استاناداعى ەتس 166/10 قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسى مەكەمەسىندە سوتتالعان, جازاسىن وتەپ جۇرگەن ازاماتتار اراسىندا 40-قا جۋىق نەكە تىركەلدى. سونىمەن بىرگە سۋرروگات انا بولۋ شارتىنا سايكەس ءتورت بالانىڭ تۋى تىركەلگەن بولاتىن, ونىڭ ۇشەۋى ۇشەمدەر بولىپ شىقتى. ءبىزدىڭ بولىمدە بيىل تىركەلگەن ەگىزدەردىڭ سانى دا ايتارلىقتاي كوپ. ورالمانداردىڭ قۇجاتتارىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ, ولاردىڭ قىسقا جازىلعان تەكتەرىن تولىقتىرۋ ارقىلى ون قۇجات بەرىلدى.
سونىمەن قاتار, ايتۋلى مەرەكەلەر قارساڭىندا اشىق ەسىك كۇندەرى ۇيىمداستىرىلىپ, تۇرعىلىقتى حالىققا قۇقىقتىق, زاڭگەرلىك كومەك كورسەتىلۋدە. مەرەيتوي يەلەرىن قۇتتىقتاۋ, جاس جۇبايلاردىڭ نەكەسىن سالتاناتتى تۇردە تىركەۋ جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى, اپتا سايىن ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ ۆەب-سايتىنا اقپاراتتار جولداپ وتىرامىز. جالپى, حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى ارقىلى كەلىپ تۇسكەن وتىنىشتەردى ۋاقىتىلى, ساپالى ورىنداۋ – باستى ماقساتىمىز.
– جاقىندا دۇنيەگە كەلەتىن نەمەرەمىزدىڭ اتىن «شاح-نازار» قويساق دەپ شەشتىك. بىزدە جاڭا تۋعان بالاعا ەكى ات بەرۋگە بولا ما؟
– قۋانىشىڭىزعا ورتاقپىز, الدا كورەر قىزىعىڭىز ۇزاعىنان بولسىن! بۇگىندە قۇرساقتاعى ءسابيدىڭ جىنىسىن الدىن الا بىلۋگە مۇمكىندىك تۋىنداپ, دۇنيەگە كەلەر نارەستەگە الدىن الا ەسىم ويلاستىرۋ ءۇردىس الىپ كەلەدى. ءبىز بۇعان قارسى ەمەسپىز, ارينە. قولدانىستاعى زاڭ بويىنشا ءبىزدىڭ ەلدە جاڭا تۋعان بالالارعا قوسارلانعان ات بەرۋگە رۇقسات ەتىلەدى. تەك ول ەكى سوزدەن اسپاۋعا ءتيىس.
– ەلباسى جولداۋىندا «2020 جىلعا قاراي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقستاندىقتار سانى كەمىندە 95 پايىزدى قۇراۋى ءتيىس» دەگەن بولاتىن. وسىعان سايكەس, ءسىز باسشىلىق ەتىپ وتىرعان مەكەمە تاراپىنان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ, ونى ناسيحاتتاۋ مەن دامىتۋ سالاسىندا قانداي شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر؟
– مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جىل سايىنعى جولداۋلارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ تۋرالى ناقتى مىندەتتەر جۇكتەيدى. بۇل باعىتتا ءبىزدىڭ ەسىل اۋداندىق ادىلەت باسقارماسىندا كوپتەگەن يگى ىستەر اتقارىلۋدا. ءار حالىقتىڭ ەڭ قىمبات يگىلىگى ونىڭ انا ءتىلى ەكەندىگى بەلگىلى. ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز – مەملەكەتتىك ءتىل, ياعني, ەل باسقارۋ ءتىلى.
بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قالىپتاسىپ, ودان ءارى دامۋىنا قاجەتتى جاعدايلاردىڭ ءبارى جاسالىپ جاتىر. «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزىن جاي ۇران ەمەس, ەگەمەندى ەلدىگىمىزدىڭ دە, ەرتەڭگى جارقىن بولاشاعىمىزدىڭ دا بىردەن-ءبىر كەپىلى دەپ قاراۋىمىز كەرەك. «تىلدەن بيىك اسقار جوق, تىلدەن اسقان بايلىق جوق, تىلدەن تەرەڭ تەڭىز جوق» دەپ عابيت مۇسىرەپوۆ ايتقانداي, ءتىل – ۇلتتىڭ بولاشاعى. سوندىقتان, اركىم ءوز انا تىلىندە سويلەپ, ۇرپاعىنىڭ دا سول ءتىلدى جەتىك مەڭگەرۋىنە كۇش سالۋى كەرەك.
سونىمەن قاتار, ادىلەت دەپارتامەنتى بەلگىلەگەن كەستەگە سايكەس ءتىل ۇيرەنۋشىلەرگە مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ساباقتارى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ودان ءارى دامىتۋ باعىتىندا بەلگىلەنگەن ءىس-شارالاردىڭ ماقساتتى جۇزەگە اسۋىنا باسشىلىق جاساۋدامىز.
– بالالارىمنىڭ تەگى اتالارىنىڭ اتىمەن, ياعني -وۆ, -وۆا جالعاۋلارىنسىز جازىلعان. مۇعالىمدەر كەيدە ولاردىڭ اتىن تەگىمەن شاتاستىرادى. بۇل جاعدايدا قايسى الدىمەن جازىلادى: بالانىڭ اتى ما, الدە اكەسىنىڭ اتى ما؟
– قازاقستان رەسپۋبليكاسى «نەكە (ەرلى-زايىپتىلىق) جانە وتباسى تۋرالى» كودەكسىنىڭ 194-بابىنا سايكەس, تۋدى مەملەكەتتىك تىركەۋ كەزىندە بالانىڭ تەگى اتا-انالارىنىڭ تەگىمەن ايقىندالادى. اتا-انالارىنىڭ تەگى ءارتۇرلى بولعان كەزدە, بالاعا اتا-اناسىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا اكەسىنىڭ نەمەسە اناسىنىڭ تەگى بەرىلەدى. اتا-انالارىنىڭ تىلەگى بويىنشا بالانىڭ تەگى ۇلتتىق داستۇرلەردى ەسكەرە وتىرىپ, بالانىڭ اكەسىنىڭ نەمەسە اتاسىنىڭ اتىمەن جازىلادى. بالانىڭ تەگىنە قاتىستى اتا-انالارىنىڭ اراسىندا تۋىنداعان كەلىسپەۋشىلىكتەر سوت تارتىبىمەن شەشىلەدى جانە ازاماتتاردىڭ تىلەگى بويىنشا ۇلتى قازاق ادامداردىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋدا قازاق تىلىنە ءتان ەمەس:
-وۆ, -ەۆ, -وۆا, -ەۆا,-ين, -ن, -ينا, -نا, -وۆنا, -ەۆنا, -وۆيچ, -ەۆيچ اففيكستەرى الىنىپ تاستالادى. ال, ولاردىڭ ورنىنا اكەسىنىڭ اتىنا: -ۇلى, -قىزى دەپ بىرگە جازۋعا بولادى.
ءبىزدىڭ ەلدە ۇلتى قازاق ادامداردىڭ اتتارىن قوس مۇشە سحەماسى بويىنشا جازۋعا جول بەرىلەدى, بۇل رەتتە اكەسىنىڭ اتى ونىڭ تەگىن اۋىستىرادى. ول مىندەتتى تۇردە ءبىرىنشى, ياعني, بالا اتىنىڭ الدىنا جازىلادى.
– ءۇش بالانىڭ اناسىمىن.
ايتىڭىزشى, ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, قازىرگى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا وتانسۇيگىشتىك, ۇلتجاندىلىق سەزىمدەرىن ۇيالاتىپ, انا تىلىنە قۇرمەتپەن قاراۋىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن الدىمىزعا قانداي مىندەتتەر قويۋىمىز قاجەت؟
– ۇلتتىڭ بۇگىنى دە, بولاشاعى دا تاربيەلى ۇرپاققا بايلانىستى. جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق قۇندىلىقتار ارقىلى تاربيەلەۋدە حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاجىريبەسى بار ەكەنى داۋسىز. بۇگىنگى جاھاندانۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقان جاعدايدا ۇلتتىق مۇددە, ۇلتتىق تاربيە, ۇلتتىق رۋحتى ساقتاپ قالۋ – ۇلكەن مىندەت. سوندىقتان, ەڭ ءبىرىنشى جانى تازا, رۋحى بيىك, ادامگەرشىلىگى مول, حالقىنا پايداسىن تيگىزەتىن ادام تاربيەلەۋ – باستى پارىزىمىز. ۇلتجاندى, ادامي قۇندىلىقتاردى بويىنا جيعان, قيىنشىلىقتان جول تاباتىن, ارى تازا, ءيمانجۇزدى, ءوز ەڭبەگىمەن ءبىلىم العان, ەلى مەن جەرىن سۇيەتىنىن ىسىمەن دالەلدەگەن جاستاردى كورگىمىز كەلەدى. ول ءۇشىن جاستارعا ۇلتتىق تاربيەنى ەل-جۇرت, قوعامدىق ورىن, اتا-انا بولىپ جان-جاقتى بەرسەك, ءبىزدىڭ دە, مەملەكەتتىڭ دە كوركەيەتىنى داۋسىز, ياعني, بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز – قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن, سالت-ءداستۇرىن, ءتىلىن جانداندىرىپ, ۇلتتىق سانا سەزىمى جوعارى, تاربيەلى ۇرپاق ءوسىرۋ.
– ادەتتە جاڭا تۋعان ءسابي اكەسىنىڭ تەگىن الادى عوي, ال مەن بالامدى ءوز تەگىمە جازدىرعىم كەلەدى. بۇعان اكەسى دە قارسى ەمەس. سەبەبى, مەن – وتباسىندا جالعىزبىن. اكەمنىڭ اتى وشپەسە ەكەن دەيمىن. وسىلاي ەتۋىمىزگە بولا ما؟
– قولدانىستاعى زاڭ بويىنشا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كەز كەلگەن اتا-انا بالاسىنا ءوزارا كەلىسىپ, ارقايسىسى ءوز تەكتەرىن بەرۋگە قۇقىلى.
– سالەمەتسىز بە, باحىتجامال ابىلايقىزى؟! گەندەرلىك ساياسات تۋرالى تەرەڭىرەك بىلگىم كەلەدى. ول جونىندە نە ايتاسىز؟
– گەندەرلىك ساياسات تۋرالى قوعامدا سان الۋان پىكىر قالىپتاسقان. جىل وتكەن سايىن نازىك جاندىلاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىكتەرى ارتا تۇسپەسە, ەش كەمىگەن جوق. باتىستا ون توعىزىنشى عاسىردىڭ وزىندە ايەل ادام قۇرلى سانالماي, قوعامدا ءوز ورنىن تابا الماي قورلانىپ جۇرگەندىكتەن, جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا قاراي تەڭدىككە ۇمتىلا باستادى. بۇنداي باسسىزدىققا شىداماعان باتىس ايەلدەرى باس كوتەرىپ, ناتيجەسىندە «گەندەرلىك ساياسات», «فەمينيزم» دەگەن تەرميندەر پايدا بولدى.
گەندەرلىك ساياساتقا باسقا قىرىنان قاراساق, ەلىمىزدە ايەل ادامداردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي ءوز قۇقىلارىن ءبىلىپ, قورعاي المايتىنى راس. زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇربانى بولىپ جاتقاندار دا جەتكىلىكتى. مەنىڭشە ايەلدىڭ باستى ماقساتى – سۇيىكتى قىز, ادال جار, اياۋلى انا, اسىل اجە اتانۋ. ءبىزدىڭ ايەلدەر بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستايتىن مىقتى ازاماتتاردى دۇنيەگە اكەلىپ, ەلىن, حالقىن ويلايتىن ۇرپاق تاربيەلەپ وسىرسە, بيلىكتى دە قوسا الىپ جۇرە الادى دەپ ەسەپتەيمىن.
گۇلبارشىن وكەشقىزى
