فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇعا ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, حالىقارالىق ايتماتوۆ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى, فولكلورتانۋشى, تۇركىتانۋشى شاكىر ىبىراەۆ – قازاق كلاسسيكالىق فيلولوگياسىنىڭ ۇردىسىندە قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ايتۋلى عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرى.
قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن 1973 جىلى ۇزدىك بىتىرگەن جاس تالاپ ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋ ماقساتىمەن كسرو عىلىم اكادەمياسى م.گوركي اتىنداعى دۇنيەجۇزى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلور بولىمىنە ىزدەنۋشى-ستاجەر رەتىندە جولداما الدى. 1976 جىلدان كسرو عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا وقۋعا ءتۇسىپ, ونى 1979 جىلى اياقتاعاننان كەيىن, ماسكەۋدەگى مارتەبەلى عىلىمي كەڭەستە «قورقىت اتا كىتابىنىڭ پوەتيكاسى» (تۇركى حالىقتارىنىڭ ەپوستارىمەن سالىستىرا زەرتتەۋ)» اتتى تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى.
ءوزى ءبىلىم العان قازۇۋ-دە 1980 جىلدان دوتسەنتتىك قىزمەت ەتىپ, 1989 جىلدان م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قولجازبا ورتالىعىنىڭ باسشىسى, كەيىن ديرەكتورى لاۋازىمدارىن ابىرويمەن اتقاردى. ءومىر اسۋلارىندا جيناقتالعان كەنەن تاجىريبە قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى, شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى قىزمەتتەرىن اتقارۋىنداعى بەلەستى كەزەڭدەرىنە ۇلاستى.
عىلىمداعى العاشقى قادامىن 1970 جىلدارى باستاعان ش.ىبىراەۆتىڭ ىرگەلى زەرتتەۋلەرى وتاندىق فولكلوريستيكا, تۇركىتانۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىمەن ساباقتاس. سالىستىرمالى-تيپولوگيالىق ادىسكە بۇرىنعى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە تۇركى تىلدەس رەسپۋبليكالار ىشىندە تۇڭعىش رەت قازاق ادەبيەتتانۋشىلارى كوشكەنىن ايتار بولساق, ب.كەنجەباەۆتىڭ «كونە ادەبيەت تۋرالى» (1969), «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» (1974), م.جولداسبەكوۆتىڭ «كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرى جانە ولاردىڭ قازاق ادەبيەتىنە قاتىسى» (1969), س.قاسقاباسوۆتىڭ «كازاحسكايا ۆولشەبنايا سكازكا» (1972), ە.تۇرسىنوۆتىڭ «گەنەزيس كازاحسكوي بىتوۆوي سكازكي» (1973), «قازاق اۋىز ادەبيەتىن جاساۋشىلاردىڭ بايىرعى وكىلدەرى» (1976), ا.قىراۋباەۆانىڭ «قيسسا-ي رابعۋزي», «ماحابباتنامانىڭ» يدەيالىق-كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى» (1974), ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ «ەپوس جانە ونىڭ ايتۋشىلارى» (1975), ح.سۇيىنشاليەۆتىڭ «ورتا عاسىر ادەبي ەسكەرتكىشتەرى» (1975), «ءىح-ءحىى عاسىرلارداعى ادەبيەت ەسكەرتكىشتەرى» (1977), ر.بەردىباەۆتىڭ «عاسىرلار تولعاۋى» (1977), ش.ىبىراەۆتىڭ «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» پوەتيكاسىن تۇركى حالىقتارىنىڭ ەپوسىمەن سالىستىرا زەرتتەۋ» (1979), ق.ءومىراليەۆتىڭ «ءVىىى-ءحىى عاسىرلارداعى كونە تۇركى ادەبي ەسكەرتكىشتەرى» (1985), ن.كەلىمبەتوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى ءداۋىرى» (1986) اتتى ەڭبەكتەرى ايقىندايدى.
ش.ىبىراەۆتىڭ «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» پوەتيكاسىن تۇركى حالىقتارىنىڭ ەپوسىمەن سالىستىرا زەرتتەۋ» ەڭبەگىندە «دۇنيەجۇزىنە ايگىلى ورتا عاسىرلىق جازبا ەپوس «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» پوەتيكاسى وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ (قازاق, وزبەك, قىرعىز, تۇركمەن, التاي, ت. ب.) اۋىزشا داستۇرىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان جىرلارمەن تيپولوگيالىق نەگىزىندە قاراستىرىلىپ, اۋىزشا, جازباشا ەپوستىق, كونە ەپوس, باتىرلار جىرى جانە روماندىق ەپوستىڭ اراسىنداعى ۇقساستىق پەن ايىرماشىلىقتار پوەتيكالىق, ستيلدىك دەڭگەيدە انىقتالادى. ەپوستىڭ كوركەمدىك بەينەلەۋ قۇرالدارى موتيۆپەن, سيۋجەتپەن, جانرلىق, يدەيالىق-تاقىرىپتىق بەلگىلەرىمەن بىرلىكتە زەرتتەلدى (ر.بەردىباەۆ).
اۋىز ادەبيەتى تۋىندىلارىنىڭ تەگى, جاسالۋ جانە دامۋ, وزگەرۋ جانە تۇرلەنۋ زاڭدىلىقتارى تالدانىپ, ۇلتىمىزدىڭ ەپوس, ەرتەگى, اڭىز-اڭگىمە, تۇرمىس-سالت ولەڭى تۇركى-موڭعول حالىقتارىنىڭ فولكلورىمەن العاش رەت سالىستىرمالى تۇرعىدا قاراستىرىلعان «قازاق فولكلورىنىڭ تيپولوگياسى» (1981); ەجەلگى ارحايكالىق ەپوستىڭ كەيىننەن قاھارماندىق جىرعا اۋىسۋ ءۇردىسى, قورقىت تۋرالى حالىقتار اراسىنا تاراعان اڭىز-جىرلار ەۆوليۋتسياسى, ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى جان-جاقتى سارالانعان «قازاق فولكلوريستيكاسىنىڭ تاريحى» (1988) اتتى ۇجىمدىق ەڭبەكتەردە قامتىلعان پروفەسسور شاكىر ىبىراەۆ عىلىمي ماقالالارىنىڭ زەرتتەۋ ادىستەرى, پروبلەمالىق قويىلىمدارى جاڭاشىل سيپاتىمەن نازار اۋدارتتى.
«قازاق فولكلورىنىڭ تيپولوگياسى» ۇجىمدىق كىتاپتاعى عىلىمي ماقالاسىندا عالىم قازاق-وعىز ەپوستارىنداعى تەگى ءبىر جەلىلەر جانە ولاردىڭ وزگەرۋىن سارالاپ, «قورقىت اتا كىتابى» مەن «الپامىس», «قوبىلاندى» جىرلارىنداعى كەيبىر موتيۆتەردىڭ تيپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىردى. قازاق ەپوسىن كەشەندى زەرتتەۋدەگى تولىمدى عىلىمي ىزدەنىسىمەن «ەپوس الەمى. قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ پوەتيكاسى» (1993) اتتى ىرگەلى مونوگرافياسى جارىق كوردى. بۇل ەڭبەك تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى ۇلتتىق فولكلوريستيكا مەن تۇركىتانۋدىڭ الەمدىك كونتەكستەگى جاڭاشىل باعىتتاعى عىلىمي-ادىسنامالىق باعدارىن ايقىندادى.
قورقىتتانۋداعى ىزدەنىستەرىن ۇنەمى تەرەڭدەتىپ وتىرعان زەرتتەۋشىنىڭ «قورقىت اتا كىتابى» (1986) جارىق كوردى. ۋاقىت تالابىن, كەزەڭ سۇرانىسىن ءجىتى باعامداعان عالىمنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن تۇركى رۋحاني الەمىنە ولجا سالعان «قورقىت اتا» (1999) ەنتسيكلوپەديالىق جيناعى باسىلدى.
تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني-مادەني, عىلىمي-اعارتۋشىلىق ينتەگراتسياسى جولىندا باستاماشىل يدەيالاردى كوتەرىپ, وسى باعىتتا ۇنەمى يگى ىستەردى جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقان ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ۇيعارىمىمەن 2010 جىلى ەلوردا تورىندە تۇركى جۇرتىنىڭ باي رۋحاني مۇراسىن زەرتتەيتىن «حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى» عىلىمي ورتالىعى قۇرىلعانى ءمالىم. عىلىم سالاسى مەن جوعارى ءبىلىم جۇيەسىندەگى ەڭبەكتەرىمەن عىلىمي ورتادا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان شاكىر شاكىمشارىپۇلىنا مەملەكەتتىك ماڭىزى وراسان زور ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلىپ, ول حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. ەگەي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (تۇركيا), «تۇركولوگيا» حالىقارالىق جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى, تۇركى الەمى قاۋىمداستىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى, دۇنيەجۇزى تۇركولوگتارى اسسوتسياتسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى سىندى بەدەلدى قىزمەتتەرىمەن تۇركى الەمىنىڭ عىلىمي جانە رۋحاني بايلانىسىن دانەكەرلەۋگە وزىندىك ۇلەسىن قوستى. بۇل باعىتتاعى ەلەۋلى ەڭبەكتەرى باعالانىپ, «تۇرىك دۇنيەسىنە قىزمەت» سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى.
تۇركىتانۋداعى كەلەلى ماسەلەلەردى نىسانالى زەرتتەۋگە باعىتتالعان «تۇركى دۇنيەسى – ادەبيەت تاريحى. تۇركى ەپوسىنىڭ پوەتيكاسى», «قازاقتىڭ تاريحي تۇلعالارىنىڭ عالامدىق دەڭگەيدەگى ورنىنىڭ شەندەسۋى (دەتەرميندەنۋى)», «ورتالىق ازيا جانە قازاقستان حالىقتارىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن التايستيكا جانە تۇركولوگيا اياسىندا زەردەلەۋ» تاقىرىپتارىنداعى كەشەندى عىلىمي جوبالارعا جەتەكشىلىك ەتتى.
ادامزات وركەنيەتىندە وزىندىك تۇعىرى اسقاق تۇركى حالىقتارىنا تيەسىلى جازبا ەسكەرتكىشتەر مەن تۇركى حالىقتارى تاريحىنداعى بىرەگەي تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىن قامتيتىن VIII-حV حاتقا تۇسكەن ورتاق مۇرا, دەربەس تىلدىك بەلگىلەرى ايقىن حVI-حVIII عاسىر تۇركى جادىگەرلەرى جانە قازىرگى تۇركى ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر توپتاستىرىلىپ بەرىلگەن «اسىل مۇرا» تۇركى انتولوگياسىنىڭ» (2012), «تۇركى دۇنيەسى. عىلىمي-كوپشىلىك الماناحىنىڭ» (2012), «تۇركولوگيا: دۇنيەجۇزى تۇركولوگياسىنىڭ تاريحى» (2016) ۇجىمدىق مونوگرافياسىنىڭ جارىق كورۋىنە ۇيىتقى بولدى.
الەمدىك رۋحاني جانە عىلىمي ىقپالداستىقتىڭ جاڭا پاراديگمالارىنا سەرگەك قارايتىن زەرتتەۋشىنىڭ «داستان قۇرىلىمى» (1998), «باستاۋ: قازاق حالقىنىڭ فولكلورى تۋرالى زەرتتەۋلەر» (2009), «وت فولكلوريستيكي دو تيۋركولوگي» (2010), «تۇركى ەپوسىنىڭ پوەتيكاسى مەن تيپولوگياسى (قازاق باتىرلىق جىرلارى نەگىزىندە) (2012) ەڭبەكتەرىندە فيلولوگيالىق سارالاۋلار مەن تالداۋدا ۇستاناتىن عىلىمي-ادىسنامالىق قاعيداتتارى زاماناۋي زەرتتەۋلەر ۇستانىمىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا, «باستاۋ» كىتابىنداعى «قازاق اۋىز ادەبيەتى تۋرالى», «قازاق فولكلوريستيكاسى: كەشە, بۇگىن, ەرتەڭ», «قازاق حالقىنىڭ قولجازبا مۇراسى حاقىندا», «قازاق ءميفى», «بالالار فولكلورى», «بالالاردىڭ ويىن فولكلورى», «نانىم-سەنىم ولەڭدەرىنىڭ سالتقا جانە ءسوز ونەرىنە قاتىسى», «باتىرلىق جىرلار», «الپامىس» جىرى تۋرالى تاعى ءبىر تولعام», «ماناس» ەپوسىنىڭ فەنومەندىك سيپاتى», «قورقىت جانە شامانيزم», سونىمەن قاتار «وت فولكلوريستيكي دو تيۋركولوگي» عىلىمي باسىلىمىنداعى «پەريوديزاتسيا يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى», «وبششيە پروبلەمى فولكلوريستيكي ي تيۋركولوگي», «پوەتيكا وگۋزسكوگو گەرويچەسكوگو ەپوسا» تاراۋلارىنداعى جۇيەلى دە كەشەندى تالداۋلارى قازىرگى تاڭداعى سينەرگەتيكا ءىلىمىنىڭ تالابىمەن تولىقتاي ۇيلەسەدى.
قانداي دا بولماسىن زەرتتەۋلەرىنە تىڭعىلىقتى دايىندىقپەن, ورەلى جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلەتىن شاكىر شاكىمشارىپۇلى قازىرگى كلاسسيكالىق فيلولوگياداعى زاماناۋي ادىستەردى ۇنەمى كاسىبي بىلىكتىلىكپەن ۇشتاستىرىپ وتىرادى. سوڭعى جىلدارداعى عىلىمي ىزدەنىسىنىڭ جەمىسى ىسپەتتەس «اباي فەنومەنى» (2020) زەرتتەۋى قۇرىلىمدىق (سترۋكتۋرالىق) تالداۋلارىمەن ەرەكشەلەنەدى. اباي شىعارماشىلىعى تاريحي-فيلوسوفيالىق, ادەبي-لينگۆيستيكالىق اسپەكتىدە قاراستىرىلىپ, پوەزياسىنىڭ كوپقاباتتى سيپاتى, قۇرىلىمدىق جۇيەسى تالدانعان كىتاپ قازىرگى ابايتانۋعا جاڭاشىل سەرپىن دارىتۋدا.
اتالعان كىتاپتاعى «ابايتانۋدىڭ زاماناۋي ماسەلەلەرى», «ابايدىڭ اقىندىق تۇلعاسى», «ابايدىڭ اقىندىق سىرى», «اباي ولەڭدەرىندەگى اۆتور جانە وقىرمان بەينەسى», «اباي فەنومەنى جانە الەۋمەتتىك پاراديگماسى» بولىمدەرىندەگى جۇيەلى جانە كەشەندى زەردەلەۋلەر (ينتەرپرەتاتسيا) گەرمەنەۆتيكا, رەتسەپتيۆتى ەستەتيكا, تەوريالىق پوەتيكا, سەميوتيكا سيپاتىنداعى زاماناۋي ادىسنامالىق سارالاۋلارعا نەگىزدەلگەن.
كوركەم ءماتىن فيلولوگيالىق تالداۋ نىسانىنا الىنعان زەرتتەۋ ديسكۋرستىق ەكشەۋلەرىمەن قۇندى. زەرتتەۋدەگى «گەنەراتيۆتى وي» (قايتا پايىمداۋ), «رەتروسپەكتيۆتى وي», «دىڭگەكتى يدەيا», «شىعارما قۇرىلىمى», «شىعارما تۇتاستىعى», «پەرەكوديروۆكا», «ءماتىن تۇتاستىعى», «ماتىنارالىق دەڭگەي», ت. ب. تەرميندەر, عالىم اتاپ كورسەتكەنىندەي, «اباي شىعارمالارىن تالداۋدىڭ جانە تانىپ-ءبىلۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن بازالىق نەگىزگە قويۋ – اقىننىڭ ناقتى شىعارماداعى يدەياسىن, تۇپكى ويىن تۇسىنۋگە ىقپال جاساۋعا ءتيىس». سول ارقىلى اباي پوەزياسىنىڭ مادەني, ۇلتتىق, تاريحي كودىنا بويلاپ, ونىڭ تۇپكى مانىنە ۇڭىلۋىمىزدەگى سانا سورابىنا سەرپىلىس پەن سىلكىنىس دارىتۋدى دىتتەيدى.
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تۇركىتانۋ كافەدراسىندا پروفەسسور ش.ىبىراەۆ بۇل كۇندە جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن زاماناۋي ساپالىق ورەگە شىعارۋ ىسىندە تەر توگۋدە. جوعارعى مەكتەپ سالاسىندا قىرىق جىلعا جۋىق قىزمەت ەتكەن شاكىر شاكىمشارىپۇلى ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتارعا «تۇرك فولكلورى», «تۇرك حالىقتارىنىڭ ميفولوگياسى», «تۇركىتانۋ ءىلىمىنىڭ قازىرگى ماسەلەلەرى», «قازىرگى تۇركولوگيالىق پاراديگمالار» كۋرستارى بويىنشا دارىستەر وقيدى.
ءتۇپ اتاسى قازاق تاريحىنداعى تەكتى اۋلەتتەن تامىر تارتاتىن كورنەكتى عالىمدى مەرەيلى جاسىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ, عىلىمي ىزدەنىستەرىنە تولايىم تابىس تىلەيمىز. ازامات, عالىم, ۇستازدىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ جاڭا باعىتتارىن تالانتتى ءىزباسار شاكىرتتەرى جالعاستىرارىنا سەنىمىمىز مول.
وسىناۋ مەرەيلى 70 جاسىنا زيالى قاۋىمنىڭ كىرشىكسىز قۇرمەتى, عىلىمي قاۋىمداستىقتىڭ ەرەكشە ءىلتيپاتىنا بولەنىپ جەتكەن اق جۇرەك تۇلعاعا التى الاشتىڭ ابىز اقساقالى بولىڭىز دەگەن يگى تىلەگىمىزدى بىلدىرەمىز.
ساعىمباي جۇماعۇل,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى
