تاۋەلسىز ەل بولۋدىڭ جولى سان قيلى. قازاق ءۇشىن ازاتتىق – اتا-باباڭنان ميراس بولىپ قالعان, كىندىك قانىڭ تامعان اتامەكەن, اتا جۇرتىڭنىڭ اماندىعى. ەل قورعاۋ – جەر قورعاۋ. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كوك بايراعىنىڭ جەلبىرەگەنىنە دە, مىنە, 30 جىل. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوشىنە ىلىگىپ, دامىعان مەملەكەتتەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭ ەتەمىز دەپ ۇمتىلىپ جاتقانىمىز دا نەگىزسىز ەمەس. بۇگىنگىدەي كۇندەرىمىز ءۇشىن تالاي عاسىرلار بويى اتا-بابالارىمىز قاندى جولعا تاۋەكەل ەتىپ باسىن تىكتى. سوندىقتان دا بۇگىنگىنى كەشەگىنىڭ جالعاسى, وتكەننىڭ سالدارى بولاشاقتىڭ سەبەپشىسى دەپ بىلگەن ءجون. ءومىر ديالەكتيكاسىنا جۇگىنسەك, عايىپتان پايدا بولاتىن ەشتەڭە جوق: كەشەگى مەن بۇگىنگى, بۇگىنگى مەن ەرتەڭگى – ءبارى دە ءبىر-بىرىمەن تابيعي دا, تاريحي تۇرعىدان دا بايلانىستى.
تاريحىمىزدا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قان توگىلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار مەن كوتەرىلىستەر ءبىر-ەكى كۇندىك ءىس-ارەكەت ەمەس, حالىقتىڭ كوپ جىلدار بويى ىشىندە جۇرگەن ۇلى ارمان – تاۋەلسىز ەل بولۋدىڭ ۇمتىلىسى.
تاريحقا قيانات جۇرمەيدى. حالقىمىزدىڭ بوستاندىعى, ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ, حالقىم, ۇلتىم دەپ وتقا تۇسكەن بوزداقتار – ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى, ار-وجدانى, بۇگىننىڭ ايناسى.
كەز كەلگەن حالىقتىڭ ماڭىزدى ەسكەرتكىشى – ونىڭ تاريحى. ال 1456 جىلى قازاق ورداسىنىڭ قۇرىلعانىنان بۇگىنگە دەيىنگى ارالىقتاعى تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق قالعان جەرلەرىن انىقتاپ, ونىڭ اق-قاراسىن ايىرۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. شىنداپ كەلگەندە, 1991 جىلى تاۋەلسىزدىكتى اسا ۇلكەن شىعىنسىز جاريالاۋىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرىندا 1721-1757, 1837-1846, 1916, 1979, 1986 جانە باسقا جىلدارداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار, كوتەرىلىستەر جاتىر. جالپاق جۇرتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن شىندىق پەن قاتەردىڭ بەتىنە قايمىقپاي تۋرا قاراپ, دۇرىسىن, اعىن ايتپاساق, كەرەناۋ كەمشىلىكتەرگە كەزدەسە بەرەمىز. ۇلتتىق زەيىننىڭ كۇش-قۋاتىن كۇشەيتۋ دە, جاڭا قازاق تاربيەلەۋ دە, ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن پارىقتى پايىم, پاراساتتى پىكىر ايتۋ دا كۇمانعا اينالادى.
وسىنداي ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اقتاڭداقتىڭ ءبىرى – 1979 جىلعى ماۋسىم ايىندا بولعان قازاق جاستارىنىڭ نەمىس اۆتونومياسىنىڭ اشىلۋىنا قارسى كوتەرىلىسى.
كەڭەس وكىمەتى قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىنان قۇرىلعان تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسا الماعانمەن, مۇنداي سۇرقيا ويلارىنان ءالى دە ارىلا قويمادى. قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن بۇزىپ, بولاشاقتا فەدەراتيۆتىك قۇرىلىم جاساۋ ءۇشىن نەمىس اۆتونومياسىن اشپاققا شەشىم قابىلدادى. بۇل سۇرقيا ساياسات ىسكە اسسا, ۇيعىر اۆتونومياسىن قۇرۋ, وڭتۇستىكتەگى ماقتالى اۋدانداردى وزبەكستانعا قوسۋ وڭايعا تۇسەر ەدى.
اشتىققا دا, جوققا دا كونگەن قازاق حالقى سوناۋ باعزى زاماننان بەرى نايزانىڭ ۇشىمەن, بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعالىپ, اتا-بابادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان جەر-اناسىنا اۋىز سالعانعا شىداپ تۇرا المادى. كوپ زۇلىمدىق, كوپ قورلىقتان مىنا زورلىق ۇلت ىشىنە تاس شەمەندەي قاتىپ, ەل جۇرەگىن ىزا كەرنەدى. ونسىز دا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ, قوعامىنىڭ قايماعى سىلىنىپ, رۋحى بۇزىلىپ, ورنى تولماي وتىرعان ەل بىردەن كوتەرىلدى. اسىرەسە ستۋدەنت جاستار كۇرەسكە بەلسەنە ارالاستى.
قازاق جەرىنەن نەمىس اۆتونومياسىن اشۋ جونىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ جاسىرىن قاۋلىسى 1979 جىلدىڭ 31 مامىر كۇنى شىقتى. جالپى كەڭەس وداعىندا 1979 جىلعى ساناق بويىنشا 2,5 ميلليون نەمىس ۇلتى بولدى. ونىڭ 900 مىڭنان استامى قازاقستاندا شوعىرلاندى.
ول كەزدە قازاقتاردىڭ جالپى سانىنىڭ 6 ميلليون ەكەنىن, نەمىس اۆتونومياسى اشىلاتىن جەرلەردە تىڭ يگەرۋدەن كەيىن وزگەرگەن ارا سالماقتىڭ كەسىرىنەن 20 پايىز عانا بولعانىن ەسكەرسەك, ۇلت بولاشاعىنىڭ قيىندايتىنى ءسوزسىز ەدى. قازاقستان باسشىلىعى قاۋلىنى ورىنداۋعا شۇعىل كىرىستى. نەمىس وبلىسىن ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولىپ قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى كوركين سايلاندى. بۇل شەنەۋنىك 1959 جىلى تەمىرتاۋ كوتەرىلىسى كەزىندە قاتىگەزدىكپەن كوزگە تۇسكەن «مەتاللۋرگستروي» ترەسىنىڭ باستىعى بولاتىن. نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن اشۋ جونىندە قازاق حالقىنىڭ پىكىرىمەن ەشكىم ساناسقان جوق. ول جونىندە قۇپيا قاۋلىمەن ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى عانا الدىن الا تانىستى. 15 ماۋسىمعا دەيىن كوركين قازاقستانداعى بارلىق مينيسترلىك باسشىلارىمەن ەرەيمەنتاۋ قالاسىندا بولىپ, قۇرىلىس جۇرگىزۋ, اكىمشىلىكتەردى ورنالاستىرۋ جۇمىسىن باستاپ تا كەتتى. 1979 جىلى 15 ماۋسىمدا د.قوناەۆ ماسكەۋگە نەمىس اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسى جانە باسشى كادرلارى جونىندە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ۇسىنىسىن جولدادى. اتا-باباسىنان قالعان قاسيەتتى جەرىنەن ايىرىلاتىنىن ەستىگەن جاستار 16 ماۋسىمدا تسەلينوگراد قالاسىندا ەرەۋىلگە شىقتى. ولار تسەلينوگراد, كوكشەتاۋ, قاراعاندى, پاۆلودار وبلىستارىنىڭ جەرى ەسەبىنەن اشىلاتىن نەمىس اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا قارسى بولدى. بوگەنباي باتىردىڭ قىستاۋى – ەرەيمەنتاۋ قالاسىنىڭ اسسەلبورن اتالۋىنا جول بەرگىسى كەلمەدى. قازاق جاستارى «مەنىڭ ەلىم», «مەنىڭ جەرىم», «مەنىڭ قازاقستانىم», «اتا-بابا جەرىن بولگىزبەيمىز, ەشكىمگە بەرمەيمىز» دەپ جاپپاي كوتەرىلدى. بيلىكتىڭ قورقىتقان وكتەم ءسوزى دە, ميليتسيانىڭ شوقپار تاياعى دا جاستاردى توقتاتا المادى.
ەلىنىڭ اماندىعى, جەرىنىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى ەشتەڭەدەن قايتپادى. جىگەرلەندى, ۇلتى ءۇشىن وتقا تۇسۋگە دايىن ەكەنىن كورسەتىپ, كوشەگە شىقتى. اسىرەسە, قارشاداي قازاقتىڭ جاس قىزدارى قايتپاس قايسارلىقتىڭ, كوزسىز ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. قازاق قىزدارى قاشاندا قانىنا تارتپاي تۇرمايدى. ولار باتىر انالارىنىڭ ومىرلەرىنىڭ جالعاسى ەكەنىن تانىتتى.
تسەلينوگراد قالاسىنداعى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ الدىنداعى الاڭعا مىڭداعان قازاق جاستارى جينالىپ: «قازاقستان ءبىرتۇتاس», «قازاق جەرىنەن نەمىس اۆتونومياسى اشىلماسىن» دەپ ۇراندادى.
وبلىس باسشىلارى, ماسكەۋ مەن الماتىدان كەلگەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر تۇرعان مىنبەگە كەزەك-كەزەگىمەن بارىپ قازاق, ورىس تىلدەرىندە وزدەرىنىڭ قارسىلىقتارىن اشىق ايتتى. جان-جاقتى قورشاعان ميليتسيا, كگب قىزمەتكەرلەرىنەن تايسالعان ەشكىم جوق. اسىرەسە ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ تۋماسى, ستۋدەنت التىنشاش بەيسەمباەۆانىڭ ءسوزى جاستاردى رۋحتاندىرىپ جىبەردى. ول ءسوزىنىڭ سوڭىندا وتانىنا, ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن بىلاي ءبىلدىردى: «ەرەيمەنتاۋ – قاسيەتتى, كيەلى ولكە. بۇل جەر ءۇشىن ءبىزدىڭ بوگەنباي باتىر باستاعان اتا-بابالارىمىز قان توگىپ, جاۋلارىمىزدان قورعادى. قازاق حالقى ءتىرى تۇرعاندا بۇل جەردى ەشكىم دە الا المايدى. قاسىق قانىمىز قالعانشا سوعىسامىز. ەل ءۇشىن, جەر ءۇشىن جان پيدا. نەگە ءبىزدىڭ وكىمەت نەمىس ۇلتىنا تاريحي وتانىنا كەتۋگە رۇقسات بەرمەيدى؟ ايتپەسە بۇرىن تۇرعان ەدىل بويىنداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن قايتا ورنىنا كەلتىرىپ اشسىن. قازاق جەرىنەن نەمىس اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى جونىندە جارلىق شىققان كۇنى وسى الاڭعا كەلىپ, ۇستىمە جانارماي قۇيىپ, ءوزىمدى ورتەيمىن. كىندىك قانىم تامعان تۋعان جەرىمنەن ايىرىلعانشا ولگەنىم ارتىق. مەنىڭ جانىم – تۋعان جەرىمنىڭ ساداعاسى».
التىنشاشتىڭ سوزدەرى الاڭداعى جاستاردىڭ رۋحىن جانىپ جىبەردى. «قازاق جەرىن بولۋگە جول بەرمەيمىز», «بولىنبەگەن, ءبىرتۇتاس قازاقستان جاساسىن», «جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدى تالاپ ەتەمىز» دەگەن ۇراندار لەنين الاڭىن جاڭعىرتىپ جىبەردى. جاستاردىڭ بويىنداعى نامىس پەن ورلىك قايناپ, رۋحتارىنىڭ تۇعىرى بيىكتەي ءتۇستى. ۇراندار قازاقشا اندەرگە ۇلاسىپ تۇردى. قالا تسەلينوگراد بولعالى قازاق اندەرى لەنين الاڭىندا العاش رەت ورىندالدى.
جىگەرلەنگەن جاستار ەشتەڭەدەن تايسالماي, كوكەيىندەگىسىن ايتتى. ىشتەرىندەگى وكىمەتتىڭ ساياساتىنا قارسى جينالعان كەلىسپەۋشىلىكتەرىن سىرتقا شىعارادى. ادىلدىك ىزدەدى, تىڭداسا دەدى. بەيبىت شەرۋ تەك ورتالىق لەنين الاڭىندا عانا ەمەس, بەيبىتشىلىك, جەڭىس داڭعىلدارى بويىندا, تەمىرجول ۆوكزالىنىڭ قاسىندا دا ءوتتى. جازۋشى-جۋرناليست امانتاي كاكەننىڭ زەرتتەۋىنشە, ءبىرىنشى كۇننىڭ وزىندە لەنين الاڭىنا بەس مىڭنان اسا قازاق جاستارى جينالعان. كومپارتيانىڭ تىڭ يگەرۋ وتارشىلىق ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن نەبارى جيىرما پايىز قۇراپ, ازشىلىقتا وتىرعان سولتۇستىك وبلىستارداعى قازاق ۇلتى ءۇشىن بەس مىڭنان اسا جاستاردىڭ ءبىر مەزگىلدە ەرەۋىلگە شىعۋى كوزسىز ەرلىك ەدى. ەرەۋىلدىڭ نەگىزىن قالاداعى ءتورت ينستيتۋت, جيىرما شاقتى تەحنيكۋمنىڭ ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە تسەلينسەلماش, قازسەلماش, گاز اپپاراتتارىن جاساۋ زاۋىتىنىڭ جاستارى قۇرادى. ەرەۋىل 18-19 ماۋسىم كۇندەرى كوكشەتاۋ, قاراعاندى, پاۆلودار قالالارىندا جالعاسىپ, كەڭ ەتەك الدى. ەل دۇرلىكتى. قازاقتىڭ جۋاستىعىن, اق كوڭىل اشىقتىعىن پايدالانعان وكىمەت كوممۋنيستىك ءمورالدى ورنىقتىرىپ, ويىنا كەلگەنىن ىستەپ باعىپ ەدى. بىراق اققان سۋعا دا توقتاۋ بار, شىدامنىڭ دا شەگى بارىن ەسكەرمەگەن بيلىك حالىقتىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولدى.
ەرەۋىلشىلەر وتكەننىڭ ولقىلىعىن, جىبەرگەن ىزا-كەگىن قايتارعىلارى كەلدى. قازاقتىڭ جەر تۇتاستىعى ءۇشىن ءومىر تارازىسىنا بارىن سالىپ, حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن باسشىلار ەسكە الىندى. شىمكەنت وبلىسىنىڭ ەڭ قۇنارلى ءۇش اۋدانىنىڭ وزبەكستانعا بەلدەن باسىلىپ بەرىلگەنى ۇمىتىلماعان. الماتى وبلىسىنان ۇيعىر اۆتونومياسىن اشپاق نيەتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن يۋسۋپوۆتىڭ كومپارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قويىلعانى دا ايتىلدى. اسىرەسە تىڭ ولكەسى اشىلىپ, رەسەي فەدەراتسياسىنا قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىن قوسپاقشى بولعان حرۋششەۆكە قارسى شىعىپ, قۋعىندالعان تاشەنەۆكە ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ, ەسكە الدى.
نەمىس اۆتونومياسىنا قارسى كوتەرىلىس قانداي قايعى-قاسىرەت, رۋحاني كۇيزەلىستەردى باستان كەشىرسەك تە, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى, ۇستانىم مەن تۇتاستىعىمىزدى ساقتاي الاتىندىعىمىزدى كورسەتىپ بەردى. ۇلت بولىپ ۇيىپ, جۇدىرىقتاي جۇمىلساق المايتىن قامالىمىز, ورىندالمايتىن ارمانىمىزدىڭ جوق ەكەنىن دالەلدەي ءتۇستى.
اقمولا-ەرەيمەن كوتەرىلىسى «دامىعان سوتسياليزم» كەزىندەگى كومپارتيانىڭ شەشىمىنە قارسى شىققان بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن تاريحي وقيعا بولدى. ال تاريحتاعى وسىنداي كوتەرىلىستەر ۇلتتىق يدەيانىڭ سارقىلماس قاينار كوزى ەكەنى بەلگىلى. ۇلتتىق يدەيا – تاريحي قاجەتتىلىكتەن قوعامدىق بولمىس بولىپ قالىپتاساتىن قۇدىرەتتى كۇش. كوتەرىلىس بارىسىندا ۇلتتىق رۋح كۇشەيە ءتۇستى.
بۇقارا حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىنان قايمىققان كوممۋنيستىك بيلىك قازاق جەرىنەن نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ ارەكەتىنەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. كوممۋنيستىك يدەولوگيا جەڭىلىس تاۋىپ, كەڭەس وكىمەتىنىڭ ماسقاراسى شىقتى. ل.برەجنەۆتىڭ گەرمانيا كانتسلەرى ۆ.براندتقا نەمىس اۆتونومياسىن اشۋعا بەرگەن ۋادەسى ورىندالماي قالدى. نەمىس اۆتونومياسىن اشۋ كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن باتىستىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىمەن ءتىل تابىسىپ, ەكونوميكانى قۇلدىراتپاۋ ءۇشىن نەسيە الۋدىڭ سوڭعى مۇمكىنشىلىگى بولاتىن. بۇل مۇمكىنشىلىكتى قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسى قۇردىمعا جىبەردى. «قىرعي-قاباق» سوعىسى شيەلەنە ءتۇستى. ەلدە ەكونوميكالىق, ساياسي داعدارىس ەتەك الا باستادى. باتىس مەملەكەتتەرى بىرىگىپ, كەڭەس وداعىنىڭ اۋعانستانعا اسكەر ەنگىزگەنىن سىلتاۋراتىپ, ەكونوميكالىق سانكتسيالار جاريالادى. 1980 جىلعى ماسكەۋدە وتەتىن وليمپيادا ويىندارىنا قاتىسۋدان باس تارتتى. تەكەتىرەس كۇشەيدى.
جاستاردىڭ كوتەرىلىسى الەمدى دىرىلدەتىپ تۇرعان كەڭەس وكىمەتىنە, بارلىق سوتسياليستىك جۇيەگە قارسى شارا بولدى. ولار ادىلدىكتى ايتىپ, ەلىن, جەرىن قورعاعانى ءۇشىن قۋعىندالدى. تاناۋى ءيىس سەزگىش قىزىل يمپەريانىڭ قاساپحاناسىنىڭ قارا قازانىنا ءتۇستى. قۋعىن-سۇرگىننەن امان قالعانى ازداي, وقۋدان شىعارىلىپ, جۇمىستان بوساتىلدى. ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ, قىلمىستى ىستەر قوزعادى.
ال جاستاردىڭ كوتەرىلىسكە بىردەن شىعۋىنا, كۇشتى رۋحاني دايىندىقپەن كەلۋىنە «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ اسەرى زور بولدى. وتكەن عاسىردىڭ 60-70-جىلدارى «جاس تۇلپار» قوزعالىسىنىڭ ىقپالىمەن رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق ايماعىندا جاسىرىن ۇيىمدار قۇرىلىپ, تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەنىن بىلەمىز. ولار ءوز شاما-شارىقتارىنا قاراي ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ارالاستى. قۇربى-قۇرداستارىنىڭ وي-ءورىستەرىن كەڭەيتىپ, ۇلتتىق زەيىننىڭ كۇش-قۋاتىن كۇشەيتتى. قاراعاندىدا «جاس قازاق», قوستانايدا «جاس تۇلەك», وسكەمەندە «تايشۇبار», گۋرەۆتە «ۇشقىن», پاۆلوداردا «جاس ۇلان», تسەلينوگرادتا «تىڭ تۇلپار», «ويان, قازاق», شىمكەنتتە «ادىر قاسقىرلارى», الماتىدا «سارىارقا» ۇيىمدارىنىڭ بولعانى – سونىڭ ايعاعى. «جاس تۇلپار» قوزعالىسى – تاريحىمىزداعى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىمىزدىڭ ۇلكەن ءبىر بەلەسى. ول نەمىس اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا جول بەرمەي, ۇلتىمىزدىڭ نامىسىن جانعان جاستارعا دا رۋحاني ازىق بولا الدى.
ءبىز تاريحي وقيعالاردى ساراپتاعاندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە كوپ كوڭىل بولەمىز. قوزعالىس, كوتەرىلىستەردىڭ بولۋىن تۇرمىس, ءال-اۋقات دەڭگەيىمەن ولشەپ-تالدايمىز. بۇل – شەكتەلۋ, بىرجاقتىلىق. دۇرىسىندا, بۇقارا حالىقتىڭ جاپپاي بوي كوتەرۋىنىڭ استارىندا تاريحي-ءداستۇرلى ۇستانىم بار. ول – ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى, بىرەگەيلىگىمىزدى ساقتاۋدان شىعاتىن قاعيدا.
جاستاردىڭ ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرى قوعامدىق ساناعا دا سەرپىلىس تۋدىردى. ولار وزدەرىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيى, مادەني بيىكتىگىنە ساي زامانى ارقالاتقان جۇكتى مەجەلى جەرىنە جەتكىزە الدى.
سول 1979 جىلعى اقمولا-ەرەيمەن كوتەرىلىسىنىڭ جەتى جىلدان كەيىن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ۇلاسۋى – زاڭدى قۇبىلىس. 1986 جىلعى 16-18 جەلتوقسان كۇندەرىندەگى ل.برەجنەۆ الاڭىنداعى كوتەرىلىس 20-22 جەلتوقسان كۇندەرى تسەلينوگراد, كوكشەتاۋ, قاراعاندى, پاۆلودار قالالارىندا جالعاسۋىندا دا تاريحي ساباقتاستىق بار. ەكى كوتەرىلىستە ۇقساستىق كوپ. ەڭ باستىسى – ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانۋ كورىنىسىنىڭ ۇقساستىعى. ەكىنشىدەن, ءبىر كۇندە حالىقتىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندەگى ارمانىن ۇرانعا اينالدىرا الۋلارى. ۇشىنشىدەن, ءبىر تۇندە ۇراندار, ۇنپاراقتار دايىنداپ ۇلگەرىپ, كوپشىلىك جۇرتتىڭ كوتەرىلۋى. ءتورتىنشى ۇقساستىق – ءتارتىپ بۇزۋعا جول بەرمەي, بەيبىت شەرۋ وتكىزۋلەرى.
نەمىس اۆتونومياسىنا قارسى كوتەرىلىستەن كەيىن قازاق حالقى وزگەردى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار قادىرلەنە باستادى. سوتسياليستىك يدەولوگياعا كۇمانمەن قاراۋ ادەتكە اينالدى. ەڭ باستىسى ۇلتىنىڭ كەلەشەكتەگى دامۋ باعىتى مەن تانىمدىق رۋحىن قۇرمەت تۇتۋعا ۇمتىلىستار جاسالدى. ۇلتشىلدىق, ەلجاندىلىق سەزىمدەرى كۇشەيىپ, ۇلتتىق سانا بوي كوتەردى.
جالپى ءورشىل رۋحتان ولمەس ەرلىك تۋادى. قازاقتى قازاق قىلعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەنەتتەن ستيحيالى تۋعان ءىس-ارەكەت ەمەس. بۇل كوتەرىلىسكە حالىق ىشتەي, رۋحاني دايىن بولدى. اسىرەسە جاستار كوتەرىلىسكە شىعىپ ايبار كورسەتسە, بيلىكتىڭ قايمىعاتىنىنا 1979 جىلعى تسەلينوگراد-ەرەيمەنتاۋ كوتەرىلىسىنەن كورىپ رۋحتاندى. بىرىكتى. جەتى جىلدىڭ ىشىندە قازاق جاستارىنىڭ بولمىسى تۇبەگەيلى وزگەردى. ۇلتتىڭ بولمىس-ءبىتىمىن كورسەتەتىن پاتريوتتىق سەزىم, رۋحاني وزەك كۇشتى قارقىنمەن قالىپتاسا باستادى. قازاق جاستارى 1986 جىلى وتانى, ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جان اياسپاس كۇرەسكە دايىن بولدى. جەلتوقسان بولماسا, باسقا كوتەرىلىس بولۋشى ەدى. ويتكەنى ولار تاۋەلسىز ەلدە ءومىر سۇرگەندە عانا داميتىنىنا, وسە الاتىنىنا كوز جەتكىزدى. ءسويتىپ, قازاق جاستارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا عانا ەمەس, ادامزاتتىڭ «قىزىل ىندەتتەن» قۇتىلىپ, وركەنيەت كوشىنە الاڭسىز كوشۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى.
حالىقتىڭ اۋزىن قۇلىپتاپ, ويىن كوگەندەپ, ەركىن شىدەرلەپ ۇستاعان توتاليتارلىق كوممۋنيستىك رەجيمگە العاشقى سوققى بەرىپ, نەگىزىن شايقالتقان دا وسى قازاقستانداعى كوتەرىلىستەر. ءبىز تاريحىمىزعا سول جاستاردىڭ كوزقاراسى, ءىس-ارەكەتىمەن قاراساق قاتەلەسپەيمىز. بۇدان بۇگىن عانا ەمەس, بولاشاقتا دا ادالدىقتىڭ, پاتريوتتىلىقتىڭ, تازالىقتىڭ, زيالىلىقتىڭ قۇيىندىسى رەتىندە قاراستىرىپ, ۇلگى الارىمىز ءسوزسىز.
بولاشاقتا قازاق بولۋ, قازاقشا سويلەۋ, قازاقتىڭ ءان-جىرىن ايتۋ, قازاقشا ءجون-جورالعى وتكىزۋ الەۋمەتتىك مارتەبە بولسىن دەسەك, اقمولا-ەرەيمەن كوتەرىلىسىنە تاريحتان الاتىن ءوز ورنىن كورسەتىپ, باعالاۋىمىز كەرەك.
ادام وتكەنگە قاراپ وسەدى, بۇگىنگىگە قاراپ بوي تۇزەيدى, بولاشاقتى بولجاپ كۇن كەشەدى. شىندىقتى, ازاماتتىق قاسيەتتى قادىرلەي ءبىلۋ, ءومىردىڭ كورسەتىپ كەلە جاتقانىنداي, جەكە ادامنىڭ تاعدىرىنا عانا ەمەس, بۇكىل ۇلتتىڭ رۋحاني دامۋىنا, ادامگەرشىلىك پەن پاراساتتىڭ سالتانات قۇرۋىنا تىكەلەي قاتىستى.
جاستار نەمىس اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا قارسى كوتەرىلىس بارىسىندا ۇلتتىق وي-سانامىزدى وياتىپ, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ويلاۋىمىزعا ىقپال جاسادى.
ۇلى ىستەر, ۇلكەن بەتبۇرىستار, ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى ەشقاشان ەشكىمگە وڭاي تۇسكەن ەمەس. كۇندەلىكتى تىرلىك, قيىنشىلىق, پەندەشىلىك ءبىر بولەك تە, ۇرپاقتىڭ ەرتەڭىن تالاي عاسىرعا جورامالداپ, وعان دۇرىس باعىت بەرۋ, سوعان نەگىز سالۋ مۇلدە باسقا. وعان وتتان ىستىق وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن بىرگە جان اياماس كۇرەس, كۇشتى ۇلتتىق رۋح كەرەك.
ءوز ۇلتىنىڭ كەشەگى تاريحىن بىلمەگەن, بولاشاعىن ويلاماعان ادامنىڭ قوعامنان دارەجەلى ورىن الۋى كۇماندى. كەشەگىسىن جوعالتقان كەلەشەگىنە نەسىمەن بارماق؟! وتكەنىن مانسۇق كورسە, وركەنى نەدەن وسپەك؟!
ءبىز بۇگىن ۇلتتىق زەيىننىڭ كۇش-قۋاتىن كۇشەيتپەسەك, جاس ۇرپاقتى وتانشىلدىققا تاربيەلەمەسەك, ەلىمىزدىڭ بولاشاعى كۇماندى, بۇلدىر بولارى ءسوزسىز.
قازاق قاشاندا باتىر بابالارىن توبەسىنە كوتەرىپ ءپىر تۇتىپ, ۇرپاعىن سول رۋحتا تاربيەلەگەن. سوندىقتان ۇلت, حالىق, وركەنيەتتى ەل بولامىز دەسەك, الەمدى قايران قالدىرعان قازاق جاستارىنىڭ وجەتتىگى, نامىسقويلىعى تاۋەلسىز ەلىمىزدە ەلەۋسىز قالماۋى كەرەك.
قازاق جەرىنەن نەمىس اۆتونومياسىن اشۋعا جول بەرمەگەن قاھارماندارعا كوتەرىلىس بولعان كەشەگى تسەلينوگراد – بۇگىنگى نۇر-سۇلتان قالاسىندا ەسكەرتكىش ورناتىلسا, بۇل تاريحقا تاعىلىم بولار ەدى.
ءامىرجان الپەيىسوۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
