قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «قوعام تۇتاستىعى – تاۋەلسىزدىك كەپىلى» ۇندەۋىندە جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىعىن باستى نازارعا الدى. مەملەكەت باسشىسى: «جۇمىسسىزدىقتى, اسىرەسە جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. جوعارى وقۋ ورىندارىن, كوللەدجدەردى بىتىرۋشىلەر, اسىرەسە ءبىلىمى جوق جاستاردىڭ تۇراقتى جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇمكىندىگى ارقاشان بولا بەرمەيدى» دەپ باسا ايتقان بولاتىن.
«جارتى جىل جۇمىسسىز ءجۇردىم»
قازىرگى تاڭدا وقۋ ورنىن بىتىرگەن بويدا ءوز ماماندىعىمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاستار سيرەك. ولاردىڭ «بىزدەن تاجىريبە سۇرايدى ءارى جۇمىسسىزدارعا ۇسىنعان جالاقى وتە از» دەگەن ءوز ءۋاجى بار. ماسەلەن, رەداكتسيامىزعا حابارلاسقان ايىم ەلىمىزدەگى بەلگىلى وقۋ ورنىن زاڭگەر ماماندىعى بويىنشا بىلتىر وقۋ بىتىرگەن. ديپلومىن العانعا دەيىن ەش جەردە تاجىريبەسى بولماعاندىقتان, 6 اي بويى جۇمىس تابا الماعانىن ايتتى. جارتى جىلدان سوڭ عانا ءبىر اي تەگىن تاجىريبەدەن ءوتۋ ارقىلى ءوزى قالاعان جۇمىسقا تۇرعان. قالالىق جۇمىسپەن قامتۋ بولىمىنە بارعانىمەن, ۇسىنعان جۇمىستاردىڭ ايلىعى وتە از بولعان. ايىم وسى ارالىقتا كۇيزەلىسكە تۇسكەنىن جاسىرمادى. «اقشا تابۋ ءۇشىن ماماندىعىمنان باسقا جۇمىسقا ورنالاستىم. 4 جىل بويى وقىعان ماماندىعىم بويىنشا جۇمىس تابىلماعانىنا قاتتى كۇيزەلدىم. مەنەن ماماندىعىم بويىنشا وتكەن تاجىريبەمدى سۇرايدى. ديپلومدى ەندى العان مەندە قانداي تاجىريبە بولسىن؟! ال جۇمىسپەن قامتۋ ءبولىمى جىبەرگەن جۇمىستاردا جالاقى مولشەرى تومەن. كۇندەلىكتى شىعىن مەن جالدامالى پاتەرگە جەتەر-جەتپەس بولادى. مەنىڭ باسىمداعى جاعداي بىرگە بىتىرگەن ءبىراز دوستارىمنىڭ باسىنان ءوتتى. ولار قازىر باسقا سالادا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. سەبەبى جالاقىسىنا لايىقتى جۇمىس جوق» دەيدى ول.
مەملەكەت تاراپىنان ۇسىنىلعان «جاستار تاجىريبەسى» جانە «العاشقى جۇمىس ورنى» جوبالارى جوو جانە كوللەدج تۇلەكتەرىنە العان ماماندىعى بويىنشا باستاپقى تاجىريبەدەن وتۋگە باعىتتالعان. «العاشقى جۇمىس ورنى» – بۇل جاسى 29-دان اسپاعان جاستار ءۇشىن ءبىرىنشى جۇمىس ورنىندا كاسىبي ءبىلىم مەن داعدىلاردى كورسەتۋگە ارنالعان. جالاقىسى 20 اەك نەمەسە 61 260 تەڭگەنى قۇرايدى. بىراق, بۇل جالاقىنىڭ تومەن ەكەنىن ءسىز بەن ءبىز بىلەمىز. سەبەبى جالدامالى پاتەر, كۇندەلىكتى ءجۇرىس-تۇرىستىڭ ءوزى بۇل جالاقى كولەمىنەن اسىپ كەتەدى. قوسىمشا جۇمىس ىستەۋگە ۋاقىت جەتپەيدى. سوندا جاستار ءوز ماماندىعى بويىنشا قاشان جۇمىسقا ورنالاسا الادى؟ جاۋاپقا كەلگەندە توسىلامىز…
وڭىرلەردەگى احۋال قانداي؟
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە, 2021 جىلعى III توقساندا جۇمىسسىزدار سانى 450,7 مىڭ ادامدى قۇرادى. 2020 جىلمەن سالىستىرعاندا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 4,9%-عا تومەندەگەن. سونىڭ ىشىندە, 15-28 جاستاعى جاستاردىڭ ۇلەسى 17,2%-دى, ياعني, 77,5 مىڭ ادامدى قۇرايدى. سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا, جۇمىسسىز جاستار الماتى, الماتى وبلىسى جانە نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا جوعارى كورسەتكىش كورسەتىپ تۇر. باس قالالارداعى بۇل احۋالدان جاستار ءۇشىن جاعدايدىڭ تومەن ەكەنىن بايقايمىز.
رەسپۋبليكا بويىنشا جۇمىسسىز جاستاردىڭ 21,1 مىڭى جارتى جىلعا دەيىن جۇمىس ىزدەۋمەن تابان توزدىرادى ەكەن. قازىرگى تاڭدا ينجەنەر كادرلاردى, سونىڭ ىشىندە قۇرىلىس, ەلەكتروتەحنيكا جانە ەنەرگەتيكا مەن تاۋ-كەن ءوندىرىسى ماماندارىنا سۇرانىس بار. ال پەداگوگيكا سالاسى بويىنشا, شەت ءتىلى, فيزيكا, بيولوگيا, ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمىنە سۇرانىس ارتىپ تۇر. اسىرەسە, اتىراۋ, اقتوبە قالالارىندا وسى سالادا ماماندىقتار تاپشى.
جالاقى كولەمى ۇلعايتىلادى
نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگىنە قاراستى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ازامات بايتاسوۆتىڭ ايتۋىنشا, مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا بيىل «جاستار پراكتيكاسى» جوباسى اياسىندا قاتىسۋشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى 40 اەك – 122 مىڭ تەڭگەگە دەيىن كوبەيتىلەدى. «بيىل جاستار تاجىريبەسىنە 1084 جۇمىس ورنىنا 288 جۇمىس بەرۋشى جانە العاشقى جۇمىس ورنى بويىنشا 700 بوس جۇمىس ورنى بار. بۇعان 49 جۇمىس بەرۋشى قاتىسادى. ءوتۋ مەرزىمى 6 ايدان 1 جىلعا دەيىن ەكى ەسە ۇلعايتىلادى. «العاشقى جۇمىس ورنى» جوباسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ جالاقىسى 30 اەك-كە دەيىن ارتادى, ياعني 91 مىڭ تەڭگە بولادى. سونىمەن قاتار, بيىلدان باستاپ جاڭا بيزنەس-يدەيالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك گرانت سوماسى 200-دەن 400 اەك-كە دەيىن ەكى ەسەگە ارتادى جانە 1 225 200 تەڭگەنى قۇرايدى» دەيدى ازامات بايتاسوۆ. ال مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن كاسىپكەرلىككە ارنالعان گرانتقا جۇمىسسىز جاستار جانە «باستاۋ بيزنەس» جوباسى بويىنشا كاسىپكەرلىك وقىتۋ كۋرسىنان وتكەن ادامدار ۇمىتكەر بولا الادى.
وسى سالاداعى تاجىريبەلى مامان, بيزنەس-ترەنەر, كوۋچ بيبىگۇل شايحيەۆا جاستارعا كاسىپ اشۋعا مۇمكىندىك مول ەكەنىن ايتتى. «اقپارات دامىعان زاماندا جاستارعا مۇمكىندىك وتە كوپ. قازىرگى تاڭدا ينفوبيزنەس, موبيلوگراف, IT مامانى, فوتوگرافتار وتە كوپ سۇرانىسقا يە. ديپلوم بويىنشا دەپ تەك ءبىر ماماندىقپەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى. قوسىمشا داعدىلاردى دا كوپ مەڭگەرۋ كەرەك. ديپلوم الماي تۇرىپ تا, ماماندىعى بويىنشا تەگىن تاجىريبەلەردەن وتكەن دۇرىس. سول كەزدە وزىنە دە ءبىراز جولدار اشىلاتىنى انىق. تەك ۋنيۆەرسيتەت بەرگەن بىلىمگە عانا ۋاقىت جۇمساۋدى دۇرىس دەپ ەسەپتەمەيمىن. «ءسابي», «اسىلتاس», «تاۋەلسىزدىك ۇرپاقتارى», ت.ب. كوپتەگەن قورلار جاستارعا يدەياسى بويىنشا تەگىن گرانتتار بەرىپ ءجۇر. الايدا مەملەكەت تاراپىنان ناقتى جاستارعا ارنالعان كاسىپكەرلىك باعدارلامالارى جوق. وڭىرلەردە سوڭعى 2-3 جىلدا «I-SEED» جانە «Zhasprojekt» جوباسى جۇزەگە اسىرىلدى. وسىنداي باعدارلامالاردى رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە كوبەيتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى ترەنەر رەتىندە تاجىريبەمدە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە جوباسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتقان جاستار كوپ. تەك كاسىپكەرلىك ءبىلىمدى دۇرىس ءسىڭىرۋ كەرەك» دەيدى ول.
كاسىپكەرلىك گرانتتارى جاستاردى قولداۋعا جانە ازاماتتاردى ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەتىنى ءسوزسىز. بۇل باعىتتار بويىنشا رەسپۋبليكاداعى جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنا جۇگىنۋگە بولادى.
جۇمىسقا ورنالاسۋ نەگە قيىن؟
جوعارىدا ديپلومى بار مامان ءۇشىن دە, قوسىمشا ماماندىقتى مەڭگەرگەن جاستار ءۇشىن دە باعدارلامالاردى تىزبەكتەدىك. ال ەگەر سول مۇمكىندىكتەردى پايدالانباي, ۇزاق ۋاقىت جۇمىسسىز ءجۇرۋ ادام پسيحولوگياسىنا اسەر ەتە مە دەگەن ساۋالدى پسيحولوگ مامان ەلۆيرا قاسىمنان سۇراعان ەدىك.
پسيحولوگ «ديپلومى بار جاستار نەگە جۇمىسقا ورنالاسا المايدى؟» دەگەن ساۋالعا بۇل كۇيزەلىستەن بولۋى دا مۇمكىن دەگەن پىكىر ايتتى. «جۇمىسسىزدىق تۋرالى ايتىلعان كەزدە الدىمەن جاستاردىڭ نەگە جۇمىس جاساۋعا قۇلقى جوق ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. بۇل ادامداعى كۇيزەلىستىڭ اسەرىنەن بولادى. سەبەبى كۇيزەلىس كەزىندە ادامعا ەشتەڭە قىزىق بولمايدى. گارۆاردتىڭ ديپلومى بولسا دا, جۇمىسقا ورنالاسپاسا, وندا ارماندارى تۋرالى قايتادان ويلانعانى ءجون. ەرەسەك ومىردە بالا كۇندەگى ارماننىڭ ورىندالۋى ناعىز باقىتقا اكەلەدى, جان راحاتىن سىيلايدى» دەيدى ەلۆيرا قاسىم.
ونىڭ ايتۋىنشا, ادامنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە ىشكى پسيحولوگيالىق جاي-كۇيى اسەر ەتەدى. ياعني, پسيحولوگيالىق تۇرعىدا ەرەسەك بولعان ادام عانا ءوزىنىڭ قابىلەتتەرىن تانۋ ارقىلى تۇراقتى جۇمىسقا ورنالاسا الادى. «جۇمىس جاساي الۋ ءۇشىن پاسپورتتاعى جاسىنىڭ 18-گە جەتكەنى ەمەس, ادامنىڭ ىشكى ەرەسەكتىگى قاجەت. ەگەر ادام تابىس تاپپايتىن بولسا, جۇمىس ىستەمەيتىن بولسا, پسيحولوگيالىق جان دۇنيەسىن ەمدەۋ كەرەك. سەبەبى جاس مامان ديپلومىن العاننان كەيىن دە جىلدار بويى جۇمىسسىز ءجۇرۋى مۇمكىن. وسى رەتتە ەڭ ءبىرىنشى, بالاعا وقۋدى تاڭداۋ ەركىندىگىن بەرۋىمىز كەرەك. مىسالى, اناسى بالەت ءبيشىسى بولۋدى ارمانداپ, ءوزى تۇسە الماۋى مۇمكىن. بالاسىنىڭ جان-دۇنيەسى بالەت ءبيشىسى بولۋدى قالامايدى دەلىك. ال اناسى قىزىن سوعان تۇسۋگە ماجبۇرلەيدى. بۇل ادامعا جۇمىس ىستەۋدە, ىزدەۋدە ءوز اسەرىن تيگىزەدى. سول ءۇشىن بالانىڭ ارمانىن انىقتاپ, تاڭداۋ ەركىن بەرگەنى دۇرىس. ءوزىنىڭ قابىلەتىن تانىعان بالا جۇمىس ىستەۋگە دە قۇلىقتى بولادى. جالپى ادامدى قۇس دەپ سيپاتتايتىن بولساق, ءبىرىنشى قاناتى – وتباسى, ەكىنشى قاناتى – جۇمىسى. قۇستىڭ ءبىر قاناتى ۇشپايتىن بولسا, وندا ول ادام كەڭىستىكتە ەركىن قالىقتاپ ۇشا المايدى. ۇشۋ ءۇشىن ونىڭ ەكى قاناتى دا ساۋ بولۋى كەرەك» دەيدى ول.
P.S: جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتىڭ ءسال دە بولسىن بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا, تومەندەگەنى كوڭىلگە جىلۋ ۇيالاتادى. ماماننىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى جۇمىس بەرۋشىنىڭ تالابى مەن جاس ماماننىڭ ساۋاتتىلىعىنا دا بايلانىستى دەپ ويلايمىز. دەگەنمەن, مەملەكەت تاراپىنان جاستار ءۇشىن ارنايى باعدارلامالار جاسالىپ, جاعداي تۇزەلگەنى دۇرىس. ايتپەسە, ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيتىن جاستىڭ مەملەكەت ءۇشىن جانى اشۋى ەكىتالاي…
ايزادا جايىققىزى
