جاقىندا الماتىعا ارنايى بارىپ, «ۇلت ۇپايى» ايدارىمىز ءۇشىن تۇلعالاردان سۇحبات الىپ قايتتىق. ەڭ الدىمەن جازۋشى, دراماتۋرگ, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى دۋلات يسابەكوۆكە حابارلاستىق. الىستان ىزدەپ كەلگەنىمىزدى ەستىگەن قالامگەر بىردەن كەلىستى. بيىل سەكسەن جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋدى جوسپارلاپ وتىرعان كلاسسيك «استانالارىڭ سۋىق پا؟» دەپ باستادى اڭگىمەسىن.
– وتكەنگە كوز سالعاندا, قازىر نە جايلى ءجيى ويلانىپ ءجۇرسىز؟
– وتكەنگە كوز سالعاندا, وكىنىشىمىز كوبىرەك. ويتكەنى ءبىز كەڭەس وكىمەتىن كورىپ وستىك. مەن ول وكىمەتتى اڭساپ وتىرعان جوقپىن. بىراق سول كەزدە ادىلدىك, مامان تاڭداۋ, الەۋمەتتىك ماسەلە, تيراج بەن تارالىم ماسەلەلەرى دۇرىس جولعا قويىلعان ەدى. جازۋشى مەن وقىرمان ەگىز بولاتىن. قازىر ءبىر-بىرىنەن اداسىپ قالدى. باعانىڭ, ساياساتتىڭ تۇراقتىلىعى ادامدى جۇمىلىپ جۇمىس ىستەۋگە جەتەلەيتىن. تاۋەلسىزدىك العاندا ءبىز قاتتى قۋاندىق. ارينە, ەشنارسە تاۋەلسىزدىككە جەتپەيدى. بىراق مەن تاۋەلسىزدىك ءدال وسىلاي بولادى دەپ ويلاعان جوقپىن. ءوز بيلىگىمىز, ءوز بايلىعىمىز ءوز قولىمىزدا, حالىقتىڭ يگىلىگىندە, باسقالارعا قاراعاندا قازاقستان الەۋمەتتىك جاعىنان وق بويى وزىق بولاتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىك. ونداي بولمادى. ويتكەنى ىشكى ەكونوميكا مەن جاعدايدىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن حالىق بىلمەيدى. قايدا بارا جاتىرمىز؟ دامۋدىڭ قاي ساتىسىندامىز؟ وسىلاردىڭ بارلىعى جاسىرىن سياقتى. بيلىكتىڭ ايتقانىنا قازىر مەن عانا ەمەس, جۇرتتىڭ ءبارى سەنبەيتىن بولدى. ويتكەنى وتىز جىلدان بەرى قاراي ەكونوميكامىز دامۋدا دەپ ايتۋدامىز, گازەتتەرىمىز سولاي جازۋدا. دامۋدىڭ شەگى بولۋى كەرەك. وتىز جىل – ءبىر عاسىردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى. كەڭەس وكىمەتى 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىن 1927 جىلى, ون جىل ىشىندە دامىعان يندۋستريالدى ەلگە اينالدى. وتىز جىلدا دۇنيە جۇزىندە كوش باستاعان دەرجاۆاعا اينالدى. بۇرىنعىلاردىڭ بارلىعىن سىپىرىپ تاستاپ, ورنىنا جاڭا مەملەكەت ورناتتى. ال ءبىز كەڭەس وكىمەتىندەي ءبىر ءۇيدى سىپىرىپ تاستاپ, ورنىنا جاڭا ءۇي سالعان جوقپىز. باياعى ەسكى ءۇيدى جاڭعىرتۋدامىز. تەك قانا ماڭدايشاداعى جازۋلار عانا وزگەردى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە قارا جولدىڭ ورنىنا تەمىرجول سالىندى. بارلىق يندۋستريا نولدەن باستالدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىر عانا ەكىباستۇزدىڭ, ءبىر عانا سوكولوۆ-سارىبايدىڭ, ءبىر عانا تەمىرتاۋ مەن قاراعاندىنىڭ ءوندىرىسى, ءبىر عانا قوستانايدىڭ استىعى قوسىلعاندا قازاقستاننىڭ حالقىن اسىراماق تۇگىلى, جارتى دۇنيەنى اسىراۋعا مۇمكىندىگىمىز جەتەدى دەپ ەدىك. سولاردىڭ ءبارى قايدا؟ مۇناي, گاز, ۋران, مىس, كومىر قايدا كەتىپ جاتىر؟ حالىق وسىنى بىلمەيدى. قازاقستاننىڭ بايلىعى قازاقستاننىڭ قولىندا ەمەس. وتىز جىلدان بەرى ءبىز كادر دايىنداۋ ماسەلەسىمەن دە اينالىسپاپپىز. ءبىز ءالى وزىمىزدە شۇلىق شىعارعان جوقپىز. ءبىزدى قۇرتاتىن ەڭ ءبىرىنشى مىنەز – وتىرىك ايتۋ. ءبىز ەگەمەندىك العان العاشقى جىلدارى ءوندىرىستى باسقارا المايمىز دەپ وزگەلەردىڭ قولىنا بەرىپ قويدىق. قازىر قازاق ءوز ەلىندە قارا جۇمىسشىعا اينالدى. قىتايدان, ۆەتنامنان, امەريكا مەن ەۋروپادان الىپ كەلگەن كومپانيالار قازاقتىڭ ءوندىرىسىن جۇرگىزىپ وتىر. ولار قازاقتى مەنسىنبەۋگە اينالدى. قازاقتىڭ قازبا بايلىعىنىڭ بارلىعى – ءۇش-ءتورت ادامنىڭ قولىندا. ولار وزدەرىن قوجايىن سەزىنە باستادى. ءبىز ولارعا تەك ەكونوميكانىڭ كىلتىن بەرىپ قويعان جوقپىز, ءبىز قازاق حالقىنىڭ نامىسىن بەرىپ قويدىق. ال شەتەلدەن العان قارىزدارىمىز بالامىزدىڭ بالاسىنا جەتەدى. ەلىمىزدەگى ورتاشا جالاقى – 60 مىڭ تەڭگە. قازىرگى زاماندا بۇل قارجى ءبىر وتباسىن اسىراۋعا جەتپەيدى. ازىق-تۇلىكتى قويىپ, بۇگىندە دارىگەرگە قارالىپ ەم-دوم الۋدىڭ ءوزى قىمبات. سوندىقتان بۇل اقشا يتكە سۇيەك لاقتىرعانمەن بىردەي. ال جازۋشىلار قازىرگىدەي ايانىشتى حالگە تۇسەمىز دەپ ويلادى ما؟ جازۋشى باسقا ەڭبەك ادامدارى سياقتى كوشەگە شىعىپ ايتا المايدى. كەزىندە العان ءۇش بولمەلى ءۇيىن بالالارىنا ءبولىپ بەرىپ, وزدەرى ءبىر بولمەدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارى دا بار. ولاردا تابىستىڭ باسقا كوزى جوق. جازۋشىلار بۇرىن قوعامنىڭ ءبىر ەركەسى سياقتى ەدى. جانە ەڭ قىزىعى, تەلەديداردان 1 مينۋت سويلەسەڭ, ۇيىڭە اقشا كەلىپ تۇراتىن. قازىر تاڭنان كەشكە دەيىن سايرا – ءبىر تيىن جوق. ءتىپتى اۋداندىق گازەتتەر اڭگىمەڭدى سۇراپ الىپ, باسقانى ءۇشىن 3-4 سوم اقشا جىبەرەتىن. ول كەزدە بۇل ءتاۋىر اقشا. مىنە, قالاماقى ساياساتى سوعىس قايناپ ءجۇرىپ جاتقاندا دا توقتاعان جوق. قالاماقىنىڭ باعاسى عانا ەمەس, نارىقتىڭ باعاسى دا تۇراقتى بولاتىن. ءالى ەسىمدە, سول كەزدە الماتىدا قۇمشەكەردىڭ باعاسى 87 تيىن ەدى, ساحالينگە بارسام وندا دا 87 تيىن. ادام اياعى باسپاعان ياكۋتياعا باردىق, سول جاقتا دا 87 تيىن. ال بىزدە قالاي؟ اراسى 50 مەتر ەكى جانارماي قۇيۋ بەكەتى قاتار تۇرسا, ەكەۋىندە ەكى باعا. نەگە؟ ەلۋ شاقىرىمعا ترانسپورت اپارۋ قيىن بولدى ما؟ كەڭەس وكىمەتى ءبىرىنشى حالىقتىڭ جاعدايىن ويلادى. كيىم مەن تاماقتى, تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردىڭ باعاسىن حالىقتىڭ جالاقىسىمەن تەڭ ەسەپتەدى. تاۋەلسىزدىككە ەشتەڭە جەتپەيدى. جاقسىلىق كورسەك تە, جاماندىق كورسەك تە وزىمىزدەن. قورلىق كورسەك تە, زورلىق كورسەك تە وزىمىزدەن. مەنىڭ شىعارماشىلىعىما دا تاۋەلسىزدىكتىڭ كوپ پايداسى ءتيىپ جاتىر. مىنە, وتكەندى ەسكە العاندا نە ەسكە تۇسەدى, نەنى ارماندايمىز دەگەن سۇراققا جاۋابىم – وسى.
قازىر, شىنىمەن دە, «جالعىز» قالدىق
– قاليحان ىسقاق ءسىزدى «جالعىز» دەپ اتاعان ەكەن. ءسىزدىڭ جالعىزدىعىڭىز نەسىمەن قىزىق؟
– ونىڭ نەگە مەنى «جالعىز» دەپ اتاعانىن بىلمەيمىن. كوپتىڭ ىشىندە سىرلاساتىن, جاقىن تارتاتىن جالعىز ادامى بولعان شىعارمىن. سول سەبەپتى «جالعىز, ءجۇر كەتتىك» دەپ ۇنەمى قاسىنا شاقىرىپ الاتىن. مەنەن ون جاس ۇلكەن بولسا دا, قاليحان ىسقاقپەن دوس بولىپ كەتتىك. توننىڭ ىشكى باۋىنداي بىرگە جۇردىك. ۋاقىت ەشكىمدى ايامايدى عوي. كەشە عانا بىرگە جۇرگەن ول دا كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ كەتە باردى. ءبىز قازىر, شىنىمەن دە, «جالعىز» قالدىق. سىرلاساتىن ادام جوق. «ءىشىم تولعان ۋ مەن ءورت, سىرتىم دۇردەي» دەپ اباي ايتقانداي, ويلى ادامعا قىزىق جوق. ويلى ادام ەشۋاقىتتا ءوزىن باقىتتىمىن دەپ ەسەپتەمەيدى. ويلى ادام ەشۋاقىتتا قىلت ەتكەن وقيعاعا جىلت ەتىپ قۋانا قويمايدى. ەگەر دە ماعان «ەرتەڭ ەلىمىزدىڭ اسپانىنان ءبىر ساعات بويى التىن جاۋادى ەكەن» دەسە, جۇرت «ۋرالاپ» قۋانىپ جاتۋى مۇمكىن, مەن «نەعىپ جاۋىپ جاتىر؟» دەپ ويلانامىن. ءار نارسەگە ويلانىپ قاراۋ كەرەك. ءتىپتى بيبليانىڭ وزىندە «تۇبىنە, تامىرىنا قارا» دەپ جازىلعان جانە بارىنە سىن كوزبەن قاراۋ كەرەك. «قۇداي بار ما, جوق پا؟» دەگەن سۇراقتى ادامنىڭ ءوز-وزىنە قويۋعا حاقىسى بار. ويتكەنى قۇداي سونداي سۇراقتى قويۋعا ءبىزدى قابىلەتتى قىلىپ جاراتقان. قۇرانعا دا كۇدىكپەن قاراۋىڭا بولادى. بيبليادا «ادامزاتتىڭ ەڭبەگىنە تابىنۋعا بولمايدى» دەگەن ءسوز بار. ويتكەنى ادامنىڭ ىستەگەنىن كەلەسى ادام ىستەي الادى. بارىنە الاقايلاپ قۋانا بەرمەي, «نەگە؟» دەپ سۇراقپەن قاراۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ جاسىمىزعا ايتىلعان «قارتايدىق, قايعى ويلادىق, ۇلعايدى ارمان» دەگەن ابايدىڭ ءسوزى بار. وتكەندە جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىندا ءدارىس بەرەتىن توبىما گەتەنىڭ «كەز كەلگەن جازۋشى العاشقى شىعارمالارىن جاستىق جالىنمەن جازىپ تاستايدى. ەكىنشى كەزەڭ جاستىق داۋرەنى ءوتىپ, ازاماتتىق شاققا كەلگەندە ازاماتتىق پافوستاعى شىعارمالارىن جازادى. ءۇشىنشى كەزەڭ جەتپىستەن اسقاننان كەيىن وتكەن ومىرىندە نەنى ۇمىتتى, نەگە ءمان بەرمەدى, قانداي ۇلى تاقىرىپتاردى اتتاپ ءوتىپ كەتتى, سوعان بەت بۇرادى» دەگەن ءسوزىن ايتتىم. بۇل ءسوز ماعان ارنالعانداي. «بورتەنى» دە, «جاۋ جۇرەك» پەن «ءجۇز جىلدىق ماحابباتتى» مەن ءۇشىنشى كەزەڭىمدە جازىپپىن. وعان دەيىنگى شىعارمالار جاستىق, ازاماتتىق جالىنمەن جازىلىپتى. جازۋشى زامان وتكەن سايىن وزگەرىپ وتىرۋعا ءتيىس. جازۋشىنىڭ ءستيلى, ءسوز ساپتاۋى وزگەرمەۋى مۇمكىن, بىراق تاقىرىبى, اۋەنى, ءموتيۆى, كەيىپكەرلەرى, فورماسى مىندەتتى تۇردە جاڭارىپ وتىرۋى كەرەك. ءبىر فورمامەن, ءبىر اۋەنمەن جازاتىن جازۋشىلار ەشكىمگە قىزىق ەمەس. كەلەسى اڭگىمەنى جازعاندا وسىدان ەكى اي بۇرىنعى اڭگىمەڭە ۇقساماۋعا تىرىسىپ, باسقاشا رۋحتا جازاسىڭ. ماعان جازعان شىعارمالارىم ەمەس, ەندى قالام تەربەيتىن بولاشاق شىعارمالارىم قىزىق. جازىپ بولعاننان كەيىن تۋىندى مەنىكى ەمەس.
مەن ءاربىر شىعارمامدى جاس جازۋشى سياقتى باستايمىن. تاجىريبەلى مۇنايشى, تاجىريبەلى ساياساتكەر بولۋى مۇمكىن. بىراق جازۋشى ەشقاشان تاجىريبەلى, ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولمايدى. ويتكەنى ول ءار شىعارماسىندا جاڭا الەمگە ەنەدى. ءوزى بۇرىن كورمەگەن, تانىماعان الەمگە. سوندىقتان ول جاس جازۋشى سياقتى قولىنا قالام الادى. مەن ءوزىمدى ەشقاشان «كلاسسيك» رەتىندە سەزىنبەيمىن. تولستوي دا ءومىر بويى ءوزىن كلاسسيكپىن دەپ ويلاماعان. لوردتار پالاتاسىندا مەنىڭ كىتابىمنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. سول كەزدە تريبۋناعا شىققانعا دەيىن «مەن وسىنداي دەڭگەيگە جەتەتىندەي ءبىر ءىس تىندىرىپپىن عوي» دەگەن قۋانىش سەزىمى بولدى. بىراق ساحناعا شىعىپ ءسوز العاندا, ءوزىمنىڭ قالپىما ءتۇستىم. باقىت دەگەن – ءسات. ىستەگەن ىسىڭە ءبىر ءسات ريزا بولىپ, ىشتەي قاناعاتتانعاندا, ەكى قولىڭ ەكى قاناتقا اينالعاندا قۋانىشقا كەنەلەدى ەكەنسىڭ. وتكەندە «كازاحستانسكايا پراۆدا» «بورتە» پەساسى تۋرالى «دۋلات يسابەكوۆ شاگاەت پو ەۆروپە» دەپ ۇلكەن ماقالا باسىپتى. سودان رەداكتسياعا حابارلاسىپ: «ەۋروپاعا دۋلات يسابەكوۆ ەمەس, «بورتە» بارا جاتىر. ول ەندى ءتىرى كەيىپكەر. شىڭعىس حاننىڭ اياعى باسپاعان جەردى جاۋلاپ الۋعا ەندى «بورتە» كەتىپ بارا جاتىر» دەدىم.
ەۋروپادان كەلگەن كومپانيالار قازاقتىڭ ءوندىرىسىن جۇرگىزىپ وتىر. ولار قازاقتى مەنسىنبەۋگە اينالدى. قازاقتىڭ قازبا بايلىعىنىڭ بارلىعى – ءۇشتورت ادامنىڭ قولىندا. ولار وزدەرىن قوجايىن سەزىنە باستادى. ءبىز ولارعا تەك ەكونوميكانىڭ كىلتىن بەرىپ قويعان جوقپىز, ءبىز قازاق حالقىنىڭ نامىسىن بەرىپ قويدىق. ال شەتەلدەن العان قارىزدارىمىز بالامىزدىڭ بالاسىنا جەتەدى. ەلىمىزدەگى ورتاشا جالاقى – 60 مىڭ تەڭگە
– سوڭعى جازعان «بورتە» پەساسىن ەۋروپانىڭ 4 ەلى قاتار قويايىن دەپ جاتىر دەپ شۋلادىق. پەسالارى شەتەلدە قويىلىپ جۇرگەن ساناۋلى دراماتۋرگتىڭ ءبىرىسىز. بۇل سالاعا بەت بۇرۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟
– دراماتۋرگيا – ۇلكەن ادەبيەتتىڭ ساحنالىق فورماسى. مەن باسىندا پەسا جازبايمىن دەپ جۇرگەنمىن. ورالحان بوكەي جازباسىما قويمادى. سودان قوياردا-قويماي ءجۇرىپ, «رەكتوردىڭ قابىلداۋ كۇندەرى» دەگەن پەسا جازدىم. العاشقى پەسام ءساتتى شىققاننان كەيىن سەنىم ويانىپ, «اپكەنى» جازدىم. 1978 جىلدان بەرى 43 جىل بويى «اپكە» قازاق تەاترلارىنىڭ ساحناسىندا ءالى قويىلىپ كەلەدى. ءسويتىپ, دراماتۋرگياعا كەلىپ دانىگىپ الدىم. دراماتۋرگيانىڭ باسقا رومان, پروزالارعا قاراعاندا وتە ماڭىزدى, «جاۋىنگەر» جانر ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ويتكەنى مەن قازىر «قارعىن» رومانىمدى, پوۆەستەرىمدى كىمنىڭ وقىپ جاتقانىن بىلمەيمىن. ال كەشكە تەاتردا كورەرمەننىڭ پەسامدى كورەتىنىن, بارعانداعى رەاكتسياسىن بىلەمىن. وسىلاي مەنىڭ دراماتۋرگياعا دەگەن ىنتىزارلىعىم ءار پرەمەرا سايىن ارتا بەردى. قازىر, «بورتەنى» قوسقاندا, 28 پەسانىڭ اۆتورىمىن. مەن سانىنا ماقتانىپ وتىرعان جوقپىن. ونىڭ قويىلماعانى جوق. كوپ دراماتۋرگ 5 پەسا جازىپ, مينيسترلىككە «قويىلماي جاتىر» دەپ حات جازىپ جاتادى. ال مەن ەشۋاقىتتا جاڭا پەسامدى «قويشى» دەپ بىرەۋگە تىقپالاعان ەمەسپىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا مەنىڭ پەسالارىم شەتەلدە قويىلىپ, كىتاپتارىم شەتەلدە جارىق كورىپ ءجۇر. بۇرىنعىداي ماسكەۋگە قاراپ وتىراتىن زامان بولسا, مۇنىڭ ءبىرى ورىندالماس ەدى. مىنە, قازىر انگليادا 3 كىتابىم شىقتى. لوندوندا «وكپەك جولاۋشى» مەن «اققۋ جىبەك» پەسالارى قويىلىپ جاتىر. ەندى «بورتەگە» جاپپاي كىرىسۋ باستالدى. شۆەيتساريانىڭ, اۆستراليانىڭ, ليۋكسەمبۋرگ پەن يتاليانىڭ استاناسىندا قويىلادى. ال وسى جىلى يتاليادا «بورتە» كۇندەرى وتپەك. وندا تۇركىستان تەاترى مەن سولاردىڭ وزدەرى قويعان «بورتەنى» كورىپ قايتامىز. بورتە جايلى ەۋروپالىق رەجيسسەر «ءبىز شىڭعىسحاندى ءبىلۋشى ەدىك, ونىڭ ايەلى جايلى بىلمەپپىز. بۇل – الەمگە ورتاق تۋىندى. بورتە – ايەل زاتىنىڭ قايتالانباس وبرازى. مەن پەسا كەيىپكەرىنە عاشىق بولدىم» دەدى. ەۋروپالىقتاردىڭ قويىلىمعا جاي كىرىسپەي, ىنتىزارلىقپەن كىرىسىپ كەتكەنى قۋانتادى. وسى جىلى الماتىدا مەرەيتويىما وراي فەستيۆال وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
ۇرانىمىز: «جاز, جاقسى جاز, تەگىن جاز»
– بۇرىن كەڭەس وداعى كەزىندە ەڭ تابىستى كاسىپ جازۋشىلىق ەدى. زاماناۋي جاقسى شىعارمالاردىڭ دۇنيەگە كەلمەۋىنە قالاماقىنىڭ ازدىعى اسەر ەتىپ ءجۇر مە؟
– ول دا بار. ويتكەنى جازۋشىلىق ەلەۋسىز قالدى. قالاماقى تەك قارجىلىق جاعىنان ەمەس, ادامنىڭ تالانتىن سىيلاۋ, ەلەۋ, قۇرمەتتەۋ. بۇل جوق بولعاننان كەيىن جۇرتتا قالعان بالاداي جازۋشىلار دالادا قالدى. كىمگە كەرەك ەكەنىن دە بىلمەي قالدى. اقىرىندا وزىنە عانا كەرەك ەكەنىن سەزدى. باسقاعا كەرەگى جوق. قازىر ادامدار «كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاعانى ءۇشىن جازۋشىلارعا قالاماقى تولەگەن» دەپ ءجۇر. بىراق سول كەزدە تۋعان كلاسسيكالىق شىعارمالاردى ءبىز كوممۋنيزمنىڭ تۋىندىلارى دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى قالامگەرلەرىمىز نەبىر عاجاپ شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلدى. 72 جىل ءومىر سۇرگەن سول قوعامنان 70-تەي جازۋشى قالعانى از با؟ جازۋشىلار ەسكەرۋسىز قالعاندىقتان, قوعامعا جازۋشىنىڭ قاجەتى بولماي قالعاندىقتان وسىنداي حالگە ءتۇستى. ويتكەنى ءبىزدىڭ بيلىكتە اقىل-كەڭەس, مورالدىق ءتالىم-تاربيە الايىق دەگەن وي جوق. كوركەم ادەبيەتتىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى سونداي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ ۇرانىمىز: «جاز, جاقسى جاز, تەگىن جاز». تەگىن جازاتىن ءبىز سياقتى «قوجاناسىرلار» ءالى دە بار بولۋى مۇمكىن. ال جاستار تەگىن جازبايدى. ولار ءبىز سياقتى رومانتيك ەمەس, پراگماتيك. ولار «نە بەرەسىڭ؟ بەرمەسەڭ, جازبايمىن» دەپ اشىق ايتا الادى. جاستار تەلەۆيدەنيە مەن راديوعا, باسىلىمدارعا بارادى. ال دراماتۋرگيانىڭ ءتيىمسىز كاسىپ ەكەنىنە كوزدەرى جەتتى. ونىمەن بالا-شاعاسى تۇگىلى, قاراقان باسىن اسىراي المايتىنىنا كوزى جەتتى. بۇرىن بىزگە ءبىر پەسا جازساڭ 3 مىڭ سوم, قازىرگى اقشامەن 10-15 مىڭ دوللار بەرەتىن. ەكى پەسا جازساڭ, ءبىر كولىك الاسىڭ. قازىر ول جوق. تەاتر بارلىعىنا شىعارماشىلىق ەركىندىك بەرىپ قويدى دا, شىعارمانى ءوزى قابىلدايدى. جاس جىگىتتەرگە پەساسى قويىلسا بولدى, از اقشاعا دا قاناعات ەتەدى. بۇل ادامدى قورلاۋ عوي. جاستار «ءبىر رەت قويىپ كورەيىنشى» دەگەن جالىنمەن دراماتۋرگياعا كەلەدى. ودان كەيىن نە اقشاسى جوق, نە ابىرويى جوق – جازۋدان كەتەدى. سوندىقتان دا شىعار ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز قاراۋسىز قالىپ جاتىر. ال مەنى اسىراپ جاتقان دراماتۋرگيام. مەن پروزادان ەشقانداي پايدا كورمەيمىن. قازىر اۆتورلىق قوعام ەكىگە ءبولىنىپ سوتتاسىپ جاتقاندا, ورتادا اۆتورلار جاپا شەگۋدە. وسىنداي ءبىر بەرەكەسى كەتكەن ورتادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. كەڭەس وكىمەتى بولسا بۇل ءىستى ءبىر جاعىنا شىعارىپ, ادىلدىك ورناتار ەدى. ەكى جىل بولدى, ءبىز كوك تيىن العان جوقپىز. سول اقشانىڭ بارلىعى قايدا كەتىپ جاتىر؟ بىلمەيمىز. ەشقانداي زاڭ جوق, سوت جوق, سۇراۋ جوق زامان بولدى.
جاس جازۋشىلار اتاققۇمار
– ءبىر سۇحباتىڭىزدا «بىزدە بۇرىنعىداي شىعارماشىلىق اتموسفەرا جوق» دەپسىز. قازىرگى جازۋشىلىق ورتاعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– جازۋشىلىق ورتا ادامعا الپىسقا دەيىن كەرەك ەكەن. ودان كەيىن ماعان قاجەتى جوق. داۋ-داماي مەن ۋ-شۋدىڭ ورتاسىنا بارىپ نە ىستەيمىن؟ بۇرىن سولاي بولدى. جازۋشىلار ۇيىنە ءبىر كۇن بارماساق, ءبىر ءۇيدى تاستاپ كەتكەن دۋانا سياقتى كوڭىلىمىز كونشىمەيتىن. وندا قىزىق بولاتىن. ول جەردە «جازۋشى» باسپاسى, «ارا» جۋرنالى, «جالىن» باسپاسى, «قازاق ادەبيەتى», «جۇلدىز», «ليتفوند», سوسىن «پروستور» شىعارماشىلىق ءۇيى بار ەدى. باسپاعا, رەداكتسياعا كەلەتىن ادامدار قۇجىناپ جاتاتىن. ءبارىمىزدىڭ بۇرقىراتىپ جازىپ جۇرگەن كەزىمىز. پىكىرلەسەمىز, اڭگىمەلەسەمىز, كوپ اڭگىمەلەردىڭ ءوزى ادامعا تاقىرىپ بەرەتىن, جەتەلەيتىن. بارىپ ءۇزىندىسىن وقىپ, جانرىنا باعىت الاتىنبىز. قاراپ تۇرسام, سول كەز ەڭ كوپ كىتاپ وقىعان, ەڭ كوپ قىدىرعان, ەڭ كوپ جازعان كەزىمىز ەكەن. ون مينۋت ۋاقىتىمىز بولسا, توعىز مينۋتىن جازۋعا ارنايتىنبىز. شىعارما ويعا كەلىپ تۇرسا, كۇي تاڭداماي قاي جەردە وتىرساق, سوندا جازاتىنبىز. جاستىقتىڭ جالىنى دەگەن وسى شىعار. «قارعىندى» ءبىر ايدا جازعانىما قازىر تاڭعالامىن. قازىر ءبىر ايدا كوشىرىپ جازىپ كورشى. مەنىڭ كوپ شىعارمالارىم 37 جاسقا دەيىن جازىلىپتى. ودان كەيىن بۇرقىراعان جوق. جازعىسى كەلگەن ادام نيكولاي وستروۆسكي سياقتى تىسىمەن دە جازادى ەكەن. ال جازعىسى كەلمەگەن ادامعا سىلتاۋ كوپ.
قازىر ءبارى اقىلدى, ەشكىم ءسوز تىڭدامايدى. سوسىن قازىرگى جاس جازۋشىلار اتاققۇمار بولىپ بارا جاتىر. ءبىرىنشى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىنە شاقىرادى. «بىرنەشە كىتاپ شىعارىپ الساڭدارشى» دەيمىن. سودان كەيىن ءبىرىنشى كىتابىنان سىيلىققا ۇسىنادى دا, سوعان حات جازىپ قويدىم, قول قويىپ بەرسەڭىز دەيدى. كەزىندە «گاۋحارتاستى» كومسومول سىيلىعىنا ۇسىنۋ ويىمىزدا بولماپتى. ۇسىنساق الاتىن ەدى. كىتاپتارىمنىڭ تۇساۋكەسەرىن دە مەن ەمەس, كىتاپحانا وتكىزىپتى. سوسىن قازىرگى جاستار سىن كوتەرمەيدى. ءبىر سىناساڭ, امانداسپايدى سەنىمەن. كەزىندە مارال ىسقاقباەۆ مەنىڭ «كەش تۋعان جۇلدىز» دەگەن پوۆەسىمدى قاتتى سىناپ تاستادى. ارينە, قيىنداۋ بولدى. ۇيگە كەلىپ قايتادان وقىدىم. قاراسام, دۇرىس سىناعان ەكەن. سودان كەيىن: «ماكە, دۇرىس ايتىپسىز. بۇل شىعارمانى ەندى جيناققا قوسپايمىن» دەپ ايتتىم.
– جاس جازۋشىلارعا قانداي كەڭەس بەرەسىز؟
– ايتقان كەڭەسىڭدى قابىلداسا جاقسى. باعانا اركىمنىڭ ءوز بىلگەنى بار دەپ ايتقانىمداي, اركىمنىڭ ءوز امبيتسياسى, ىشكى پوتەنتسيالى, ءوزىنىڭ قابىلەتىن سەزىنۋى بار, ءوزىن-ءوزى تىڭداي ءبىلۋى بار. سوندىقتان ولار باسقادان گورى وزدەرىن كوپ تىڭداعانى دۇرىس. مىنانداي زاماندا تاقىرىپ تاڭداۋدىڭ ءوزى دە قيىن. جاستارعا بەرەتىن مەنىڭ ەمەس, بەرتولت برەحتتىڭ «پيات ترۋدنوستەي پيشۋششەگو پراۆدۋ» كەڭەسىنىڭ ۇشەۋى. نەنى جازاسىڭ؟ نەگە جازاسىڭ؟ قالاي جازاسىڭ؟ وسى ءۇش پرينتسيپتەن اينىماۋ كەرەك. شىعارما جازباس بۇرىن وسى ءۇش سۇراق الدىڭدا تۇرۋى قاجەت. سوندا عانا شىعارما بەلگىلى ءبىر فورماعا يە بولادى. ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ كوبى تەك قانا تاقىرىپتى عانا ويلايدى.
