نايزامەن تۇيرەپ ەت جەگەن باتىر بابالار رۋحى مەن ءىزى قازاق دەگەن ەل باردا جويىلماق ەمەس. بۇگىنگى جاۋىنگەرلەر – سول قايسار ەرلەردىڭ جالعاسى. ولاردىڭ جىگەرى – جالىن, جۇرەگى – تۇكتى, كۇشى – مىعىم. قايسار ساربازدار باتىرلىقتارىن بەيبىت زاماندا دا تانىتىپ كەلەدى. وسىلاي دەسەك تە, جا-ۋىنگەرلەر ومىرىنەن, تىنىس-تىرشىلىگىنەن كوپشىلىك بەيحابار. الايدا, جەتىستىك جەتەرلىك, قۋانىش مول, كۇشىمىز ارتۋدا. ەندەشە, ەل تىنىشتىعىن كۇزەتكەن ىشكى اسكەرلەردىڭ ءاۋ باستان بەرگى احۋالىنا كوز جۇگىرتىڭىز…
وق قۇشقان, قايران, ون جەتى وعلان
ەلباسىمىز – قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ جوعارعى باس قولباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەتىمىز بەن قوعامىمىز ءۇشىن ءىشكى اسكەرلەردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرىپ, 1992 جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا ونىڭ قۇرىلۋى تۋرالى جارلىققا قول قويعان. ازاتتىق العان بويدا ەل ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن, قوعامنىڭ قاۋىپسىزدىگىن, تۇزەۋ مەكەمەلەرىن كۇزەتۋ, ارنايى جۇكتەردى الىپ ءجۇرۋ جانە باسقا دا مىندەتتەرمەن بىرگە, كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان وسكەمەن, كۋرچاتوۆ, ستەپنوگورسك قالالارىنداعى مەملەكەتتىك ماڭىزدى نىسانداردى كۇزەتۋ دە ىشكى اسكەرگە جۇكتەلدى.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن, ەگەمەندىك العان ەلدەردىڭ ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ قۇرىلا باستاعان العاشقى جىلدارى وڭايعا تۇسپەدى. وتپەلى كەزەڭ, اسىرەسە, تاجىك ەلىنە اۋىر ءتيدى, ەركىندىك الا سالىسىمەن باستالعان ازاماتتىق سوعىس مىڭداعان ادامنىڭ جازىقسىز ءومىرىن قيدى. تاۋلى ايماقتا ورنالاسقان ەلدىڭ ارعى بەتىندە ۇزاققا سوزىلعان سوعىس ءورتى باسىلماعان اۋعانستان تۇردى. تاجىك-اۋعان شەكاراسى ارقىلى ەسىرتكى مەن قارۋدىڭ توقتاۋسىز ءوتۋى تاجىكستانعا عانا ەمەس, بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى با-ۋىرلاس ەلدەردىڭ دە قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىردى. ەكى مىڭنان استام شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارانى كۇزەتۋ تاجىكستان مەملەكەتى ءۇشىن اسا قيىن شارۋا ەدى. سوندىقتان, شۇعىل تۇردە ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن بىرلەسكەن كۇش قاجەتتىگى تۋدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ شەشىمىمەن شەكارانىڭ تاجىك-اۋعان ۋچاسكەسىن قورعايتىن كۇش قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنداعى قازاقستاننىڭ اتقىشتار باتالونى قارۋلى كۇشتەرىنەن, شەكارا قىزمەتىنەن جانە ىشكى اسكەر بولىمشەلەرىنەن جاساقتالدى.
ەلدىڭ ىشكى اسكەرلەرى 1993-1999 جىلدار ارالىعىندا تاجىكستانداعى تاۋلى باداحشان جەرىندەگى ءوزدەرىنە تاپسىرىلعان شەكارا ءبولىگىن كۇزەتۋ مىندەتىن ابىرويمەن اتقارا ءبىلدى. كەزەكتى اۋىسىممەن جيىرما قۇراما روتا قۇرىلىپ, ەكى مىڭنان استام سارباز بەن ساردار جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىندادى. 1995 جىلدىڭ 7 ساۋىرىندە پامير تاۋىنداعى پشيحاۆر شاتقالىندا بولعان قارۋلى قاقتىعىس كەزىندە ءىشكى اسكەردىڭ ون جەتى جاۋىنگەرى ەرلىكپەن قازا تاپتى.
«ەر ەسىمى – ەل ەسىندە» دەگەن حالىق. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي ىشكى ءاسكەردىڭ ەرجۇرەك ۇلدارى مەملەكەت قۇرمەتىنە بولەندى, ماراپاتتارى تۋىسقاندارىنا تابىس ەتىلدى. ەسىمدەرى وزدەرى قىزمەت ەتكەن ءبولىم جەكە قۇراماسىنىڭ تىزىمىنە ءماڭگىلىككە جازىلدى. تۋىپ-وسكەن ەلدى مەكەندەردەگى كوشەلەر مەن وقىعان مەكتەپتەرىنە ەسىمدەرى بەرىلدى. 2007 جىلى قازاقستان مەن تاجىكستان باسشىلارىنىڭ قولداۋىمەن دۋشانبە قالاسىنداعى «حالىقتار دوستىعى» ساياباعىنا تاجىك-اۋعان شەكاراسىن قورعاۋ كەزىندە ەرلىكپەن قازا تاپقان قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىنا ارنالعان مونۋمەنت ورناتىلدى. بىرنەشە جىل بۇرىن ەلورداداعى وتان قورعاۋشىلار الاڭىنا دا ون جەتى باتىرعا ارنالعان «ەرلىك» اللەياسى اشىلدى. بۇگىندە «ەرلىك» وتان الدىنداعى بورىشتارىن وتەۋگە اسىققان جاس جاۋىنگەرلەردىڭ اسكەري انت قابىلدايتىن قاسيەتتى ورنىنا اينالدى.
ىشكى اسكەرلەر قادامى ىلگەرى
ءوز وفيتسەر كادرلارىمىزدى دايىنداۋدا بۇدان ون التى جىل بۇرىن قۇرىلعان ىشكى اسكەرلەردىڭ جوعارعى اسكەري ۋچيليششەسىنىڭ ماڭىزى زور. سول جىلى-اق پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ وقۋ ورنىنا جاۋىنگەرلىك تۋدى تابىس ەتكەن. ال 2009 جىلى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن وقۋ ورنىنا اسكەري ينستيتۋت مارتەبەسى بەرىلدى. سودان بەرى ون ەكىنشى لەگىن شىعارىپ سالعان اسكەري ينستيتۋتتان 2045 جاس ساردار لەيتەنانت شەنىن الىپ شىقتى. ونىڭ 181-ءى ۇزدىك ءبىتىردى, 22-ءسى «اسكەري وقۋ ورنىن ۇزدىك بىتىرگەنى ءۇشىن» ارنايى توسبەلگىسىن الدى. ينستيتۋتتىڭ جىل سايىن بىتىرەتىن تۇلەكتەرى ىشكى اسكەردىڭ جاس كومانديرلەرى قاتارىن تولىقتىرىپ قانا قويماي, ەلىمىزدىڭ باسقا اسكەر تۇرلەرى مەن قۋاتتى قۇرىلىمدارىندا ابىرويلى قىزمەت ەتۋدە. الدىڭعى تۇلەكتەردىڭ قاتارى بۇل كۇندەرى ەلىمىز بەن رەسەي فەدەراتسياسىنداعى جوعارى اسكەري وقۋ ورىندارى مەن اكادەميالارىندا بىلىمدەرىن جالعاستىرۋدا. قازىرگى ۋاقىتتا اسكەرىمىزدىڭ باتالون بۋىنداعى وفيتسەرلەرىنىڭ توقسان پايىزعا جۋىعى – اسكەري ينستيتۋت تۇلەكتەرى.
قارۋ-جاراقتارىمىز قۋاتتى
ەلباسىنىڭ «ءبىزدىڭ ىشكى ءاسكەرلەر اسا جاۋاپتى مىندەتتەردى ورىندايدى. ولار ەلىمىزدىڭ ءىشكى ءتارتىبىن قامتاماسىز ەتەدى. ءاسكەر مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا زور ۇلەس قوسۋدا» دەگەن ءسوزى ءبىزدىڭ ەسىمىزدە. 2001 جىلعى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە مەملەكەت باسشىسى ىشكى اسكەردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاقسارتا ءتۇسۋ جونىندە ارنايى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. سونىڭ ارقاسىندا اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگىنە جاعداي جاسالدى. بىرىڭعاي باسقارۋدىڭ تەلەكوممۋنيكاتسيالىق جۇيەسى ەنگىزىلىپ, جاڭا اۆتوتەحنيكالار, قارۋ-جاراق پەن بايلانىس قۇرالدارى ساتىپ الىندى. ماسەلەن, سوڭعى جىلدارى «تيگر» سپم-2 ارنايى پوليتسەي ماشينالارىمەن جانە باسقا دا تەحنيكالارمەن جاراقتاندىرىلدى. قۋاتى مەن كۇشى بار اسكەردىڭ مەملەكەتتىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگىنە تونەتىن قاۋىپ-قاتەرگە, اسا قاۋىپتى قىلمىستارعا, تەررورلىق ارەكەتتەرگە قارسى تۇرا بىلەرى ءسوزسىز. جۋىردا عانا ىشكى اسكەر اۆياپاركى زاماناۋي ان-74تك-200 ۇشاعىمەن تولىقتى. جاڭا قاۋىپ-قاتەرگە قارسى تۇرا الاتىن ارنايى ماقساتتاعى بولىمشەلەر قۇرىلدى. اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىنە ۇدايى كوڭىل بولىنۋدە. اسكەردىڭ جاڭا زامانعا ساي العا باسۋىنا اسەرىن تيگىزگەن باسقا دا باعدارلامالار دۇنيەگە كەلدى.
ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى جىل سايىن ءبولىنەتىن قارجى دا ارتۋدا. بۇل ءوز كەزەگىندە قازىرگى الەمدە ورىن الىپ وتىرعان جاعدايلارعا بايلانىس-تى ەلدىڭ اسكەري دوكتريناسىندا اتاپ كورسەتىلگەن زاڭسىز قارۋلى قۇرامالارعا قارسى كۇرەسۋ, اسا قاۋىپتى قىلمىستاردىڭ الدىن الۋ, ديۆەرسيا, تەررورلىق اكتىلەر مەن قارۋلى قاقتىعىستاردى تويتارۋ مىندەتتەرىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان, اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك قۋاتىن ارتتىرۋ, ۇيىمدىق-شتاتتىق قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ باعىتىندا ءىس-شارالار قابىلدانۋدا.
سوڭعى جىلدارى ورىن العان كەيبىر جاعدايلار اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك قۋاتى مەن ازىرلىگىن سىناققا الدى دەۋگە بولادى. ءاسكەرىمىز ارنايى وپەراتسيالاردا, تابيعي اپاتتاردىڭ زاردابىن جويۋ جانە تۇزەۋ مەكەمەسىنەن سوتتالعانداردىڭ قارۋلانىپ توپتاسىپ قاشۋى كەزىندە شۇعىل جانە ءتيىمدى ارەكەت ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەلەدى.
داڭقتىلار داستانى
«ومىردە ەرلىككە ارقاشان ورىن بار» دەگەن قاناتتى ءسوز قاي ساربازدىڭ دا جۇرەگىندە. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما ءبىر جىلدىعى قارساڭىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن اسكەري بورىشتارىن ابىرويمەن ورىنداپ, باتىلدىق پەن ەرلىك كورسەتكەنى ءۇشىن بىرقاتار جاۋىنگەرىمىز مەملەكەتتىك ناگرادالارعا يە بولدى. ايتالىق, ىشكى اسكەرلەر باس قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى, گەنەرال-مايور البەرت ماتكاريموۆ ءىى دارەجەلى «داڭق» وردەنىمەن, ىشكى اسكەردىڭ ارنايى ماقساتتاعى «بۇركىت» جاساعىنىڭ باستىعى پاۆەل كوۆالەنكو ءىى ءدارەجەلى «ايبىن» وردەنىمەن, وسى جاساقتىڭ وڭىرلىك بولىنىستەرىنىڭ جاۋىنگەرلەرى ماقسات ابەۋوۆ, ەرجان بايجانوۆ, ەرنار ەرەكەشەۆ جانە رىسبەك ماقاشەۆ «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالدى.
اسكەر بولىمشەلەرى حالىقارالىق اسكەري وقۋ-جاتتىعۋلارىنا دا قاتىسىپ, جاقسى ناتيجەلەرىمەن كوزگە تۇسۋدە.
سوڭعى جىلدارى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ىشكى اسكەرلەردى قوعامدىق قاۋىپسىزدىك پەن ەلدەگى قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە بەلسەندى تارتۋدا. بەس جىل بۇرىن ەلباسى تاپسىرماسىمەن استانادا ىشكى اسكەردىڭ جەدەل بريگاداسى قۇرىلدى. بۇگىندە جاڭا بريگادانىڭ زامان تالابىنا ساي اسكەري قالاشىعى سالىنىپ بىتۋگە تاقاۋ. حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق تا ءوزىنىڭ جالعاسىن تابۋدا. ءبىزدىڭ ۇزدىك ساردارلاردىڭ ءبىر توبى رەسەي مەملەكەتىنىڭ ماڭداي الدى اسكەري وقۋ ورىندارىندا كاسىبي شەبەرلىكتەرىن جەتىلدىرۋدە. شەت ەلدەگى اسكەريلەرمەن ءوزارا ءتيىمدى قارىم-قاتىناس جولعا قويىلا باستادى. حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق اياسىندا 2011 جىلى تۇرىك رەسپۋبليكاسى جاندارمەرياسىنىڭ «كوماندوس» كۋرسىندا قازاقستاندىق ىشكى اسكەردىڭ ون التى ساردارى كاسىبي شەبەرلىكتەرىن شىڭدادى. بۇدان باسقا, اسكەر وفيتسەرلەرى ءوز ەلىمىزدىڭ قورعانىس ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوز بىلىمدەرى مەن بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرۋدا.
بۇگىندە ىشكى اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك جانە ساندىق قۇرامى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسى تالاپتارىنا ساي. قۇقىق قورعاۋ اسكەرى اسا ماڭىزدى, ونىڭ ىشىندە يادرولىق نىسانداردىڭ كۇزەتىن ويداعىداي قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى. اسكەر, سونداي-اق, ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسىنە قاراستى ەلۋ ءبىر تۇزەتۋ مەكەمەسىن كۇزەتەدى جانە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ ءىرى ون سەگىز قالاسىنداعى كوشە ءتارتىبىن قامتاماسىز ەتەدى.
جيىرما ءبىر جىل ىشىندە مەملەكەتىمىزدىڭ قۇقىق ءتارتىبىن كۇزەتۋ كەزىندە ىشكى اسكەردىڭ ءجۇز وتىزدان استام اسكەري قىزمەتشىسى ءوز بورىشتارىن ادال قىراعىلىقپەن, قايسارلىقپەن, ەرلىكپەن جانە جانقيارلىقپەن ورىنداعاندارى ءۇشىن مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالىپتى. جيىرما ەكى وفيتسەر قارۋلى كۇشتەردىڭ جوعارعى قولباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قولىنان اسكەري جوعارى اتاق – گەنەرال شەنىن الدى. مۇنىڭ ءبارى – مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن ەرلەرىمىزدى جوعارى باعالاپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ دالەلى.
سپورتتاعى اسكەري ساڭلاقتار
اسكەردەگى جاۋىنگەرلىك دايىندىقتىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – دەنە دايىندىعى مەن سپورتتىق-بۇقارالىق جۇمىستى دامىتۋ. وسى ماقساتتا اسكەردە جىل سايىن اسكەري قولدانبالى جانە سپورتتىڭ باسقا دا بۇقارالىق-كوپشىلىك تۇرىنەن سپارتاكيادالىق جانە باسقا دا جارىستار وتكىزىلىپ تۇرادى. قۇرامالار مەن بولىمدەردىڭ ۇزدىك سپورتشىلارى اسكەر قۇراما كومانداسى ساپىندا سپورتتىڭ ءار تۇرىنەن حالىقارالىق جارىستارعا قاتىسىپ, ءجۇلدەلى ورىنداردى يەلەنىپ ءجۇر. بىلتىر قىركۇيەكتە استانادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كۋبوگى ءۇشىن قويىڭ-قولتىق ۇرىستان جارىس ءوتتى. سايىسقا ەلىمىزدىڭ ون توعىز كومانداسى قاتىستى. تاجىك-اۋعان شەكاراسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان ون جەتى جاۋىنگەردىڭ رۋحىنا ارنالعان جارىستا سپورتشىلارىمىز كوماندالىق ەسەپتە الدىنا جان سالماي ءبىرىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. وسى سپورت تۇرىنەن الەم چەمپيوناتىندا دا ءبىزدىڭ ەكى جاۋىنگەرىمىز ءبىر التىن مەن ءبىر كۇمىس مەدالدى جەڭىپ الدى.
ەل قورعاۋ, جاستاردى قازاقستاندىق پاتريوتيزم مەن وتانعا دەگەن ءسۇيىسپەنشىلىكپەن تاربيەلەۋ, سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ ەلباسىنىڭ ۇنەمى باستى نازارىندا. وعان لوندوندا وتكەن بىلتىرعى وليمپيادالىق ويىن بارىسىندا دا كوز جەتكىزدىك. ايتۋلى سپورتشىلارىمىزدى الەمدىك سىنعا اتتاندىرار الدىندا نامىستى قولدان بەرمەۋلەرىنە حالىق اتىنان پرەزيدەنتىمىز تىلەكتەس بولعان ەدى. سپورتشىلار سەرتىنەن اينىعان جوق. ون ءۇش مەدالدىڭ التاۋىن ىشكى اسكەردىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرى – سپورتشىلارى جەڭىپ العانى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. وليمپيادا چەمپيوندارى مايا مانەزا مەن سۆەتلانا پودوبەدوۆا (اۋىر اتلەت), كۇمىس جۇلدەگەر ادىلبەك نيازىمبەتوۆ (بوكس), قولا مەدالدى يەلەنگەن دانيال گادجيەۆ (ەركىن كۇرەس) پەن يۆان دىچكو (بوكس) جانە اقجۇرەك تاڭاتاروۆ (ەركىن كۇرەس) ءوز اتتارىن وتاندىق جانە ىشكى اسكەردىڭ سپورت تاريحىنىڭ جىلناماسىنا جەڭىسكە دەگەن جىگەرىمەن, قاجىرلى ەڭبەكتەرىمەن ەنگىزدى.
ءانىمدى استاناما ارنايمىن
بۇگىندە ىشكى اسكەرلەردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باسا كوڭىل بولىنۋدە. باسقارۋ ورگاندارىنداعى وزگەرىستەرگە وراي, بريگادالىق باسقارۋ جۇيەسى وڭىرلىك باسقارۋعا كوشىرىلدى. «اسكەري ينستيتۋتتاعى وقۋ-تاربيەلىك پروتسەستى, اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگىن جەتىلدىرۋدى جالعاستىرا تۇسەمىز» دەگەن ىشكى اسكەرلەر باس قولباسشىسى, گەنەرال-مايور رۋسلان جاقسىلىقوۆ وتان الدىنداعى بورىشتارىن وتەۋگە كەلگەن جاس ساربازداردى باتىر بابالارىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك داستۇرىنە تاربيەلەۋدى, ەرلىكتى ناسيحاتتاۋدى ءجىتى نازاردا ۇستايدى. ايتالىق, جۋىردا عانا ەلوردانىڭ ون بەس جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان «اسكەري كەرنەي» بايقاۋى «استاناما ارنايمىن..» اتتى ءىس-شارالاردىڭ توپتاماسىنا كىردى. رۋح كوتەرەتىن اسكەري سازدىڭ, اسكەري وركەسترلەردىڭ گالا-كونتسەرتى جاس ۇرپاقتى پاتريوتيزمگە, وتانسۇيگىشتىككە تارتقانى ءسوزسىز. وندا كلاسسيكالىق, حالىقتىق جانە ەسترادالىق مۋزىكا تۋىندىلارىمەن قاتار, جاۋىنگەرلىك پاراد-دەفيلە, پلاتس-كونتسەرت جانە اسكەري-قىزمەتشىلەردىڭ قارۋ-جاراقپەن كورسەتىلگەن تانىمدىق كورسەتىلىمدەرى ۇسىنىلدى. كەرنەي ءۇنى, داۋىلپاز دابىلى – ەرلىكتىڭ, بابالار ءداستۇرىنىڭ جالعاسى.
مۇحامەتقالي ساتوۆ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءىىم ىشكى اسكەرلەرىنىڭ تاربيە جانە الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جۇمىستار باسقارماسىنىڭ باستىعى, پولكوۆنيك
