Qazırgı qoǧamda ūly Abaidyŋ tuǧan künıne qatysty jūrttyŋ pıkırı ekıge jarylyp tūr. Hakım düniege kelgen kün retınde ekı data – 10 tamyz ben 23 tamyz atalady. Osyǧan orai jyl saiyn osy künderı tūlǧanyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty ärtürlı şaralar ötıp jatady. Elorda äkımdıgıne qarasty «Ruhaniiat» mekemesı osyny bırızdendıru maqsatynda Dostyq üiınde döŋgelek üstel mäjılısın ūiymdastyrdy. Oǧan şaqyrylǧan ziialy qauym ökılderı, belgılı qalamgerler men ǧalymdar Abaidyŋ tuǧan künı turasynda türlı derekterdı keltırdı. Köpşılık 23 tamyz boluy kerek degen toqtamǧa keldı. Sonda aitylǧan uäjder tömendegıdei boldy.
Sūltan ORAZALY, belgılı qalamger, qoǧam qairatkerı:
– Ūly Abaidyŋ tuǧan künı degende eŋ aldymen hakımnıŋ közın körgen, onyŋ qasynda talai jyl jürgen Ärham Käkıtaiūlynyŋ estelıgıne jügınemız. Sonda ol oişyldyŋ düniege kelgen künı retınde 10 tamyzdy körsetedı. Bıraq Osy datanyŋ janyna «eskışe» degen sözdı de qosyp jıberedı. Osy bır ǧana sözge bola jūrt şatasa bastaidy. Qazaq Sovet ensiklopediiasynda, odan soŋ Qazaqstan ensiklopediiasynda da Abaidyŋ tuǧan künı eskışe – 29 şılde, jaŋaşa – 10 tamyz dep jazylǧan. Mūny öte dūrys derek dep esepteimın.
Ekınşıden, Jidebaidaǧy Ospannyŋ tört qūlaqty ziratyn Abai öz qolymen saldyrǧan. Būl zirat ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldaryna deiın boldy. Sonyŋ basyna jürek sekıldı maltatas qoiylǧan. Onda Ospannyŋ tuǧan künı men qaitys bolǧan künın pyşaqtyŋ ūşymen Abai özı qaşap jazǧan. Osydan-aq onyŋ osyndai mäselege qatty män bergenı baiqalady. Būl maltatas qazır Abai muzeiınde tūrǧan boluy kerek. Ospan şyjyǧan şılde aiynda ömırden ötken. Sol sebepten Abai onyŋ süiegın Aqşoqyǧa jetkıze almai, Jidebaiǧa jerlegen. Keiınnen ınısınıŋ qasynan özı damyl tapqan.
Mūhtar Äuezov 1940 jyly Almatyda Abaiǧa qūlpytas jasatqan. Mūny Abaidyŋ 100 jyldyǧynan bıraz jyl ötkennen keiın äkelıp, basyna qoidyrǧan. Qūlpytasqa Abai 10 tamyz künı düniege keldı dep jazdyrǧan. Sondyqtan Abaidyŋ tuǧan künın endı kökparǧa ainaldyrmai, būl dataǧa toqtauymyz kerek. Osy uaqytqa deiın, 100, 125, 140, 150 jyldyqtary 10 tamyzda toilandy. Ony 23 tamyzǧa jyljytqannan eşqandai paida tappaimyz.
Almahan MŪHAMETQALİQYZY, aqyn, abaitanuşy:
– Abaidyŋ tuǧan künı retınde 10 tamyz degen data halyq sanasyna sıŋıp qalǧan. Ärham «eskışe 10 tamyz künı düniege keldı» dep jazady ǧoi. Al Ärhamnyŋ äkesı Käkıtai Abaidyŋ ömırderegın tūlǧanyŋ özınıŋ tapsyrmasymen jazady. Sonda «Abai jylan jyly, mal küzeuge tüsetın kezde tuǧan» degen derektı aldymyzǧa tartady. Mal küzeuge tüsetın kez, būl – tamyzdyŋ soŋy. Özım kezınde myna jaitqa kuä boldym: 1992 jyly Abaidyŋ 150 jyldyǧy älemdık deŋgeide toilanuǧa bekıtılgen kezde IýNESKO kölemınde mereitoidy qai künı atap ötemız degen mäsele tuyndady. Öitkenı būǧan deiın ǧalymdar Ärhamnyŋ deregıne süienıp, hakımnıŋ tuǧan künı 23 tamyzda dep aityp, jazyp jürdı. Qaiym Mūhamedhanovtyŋ Abaidyŋ düniege kelgen künı jaily zertteu maqalalary bar. Bıraq 10 tamyz ben 23 tamyz tarazy basyna tüskende, «toi kezınde 10 tamyzda ötıp edı, būl da bır tarihi kün» degen toqtam jasaldy. Al endı Käkıtaidyŋ deregınen basqa qandai derek kerek? Sondyqtan 23 tamyzǧa toqtauymyz kerek dep esepteimın. Osy kündı resmi türde qūjat jüzınde bekıtıp aluymyz qajet.
Quat QİYQBAI,
Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık qoryq-muzeiınıŋ ǧylymi qyzmetkerı:
– Qoryq-muzei Abaidyŋ tuǧan künın 23 tamyzda atap ötedı. Mekemenıŋ naqty ūstanǧan pozisiiasy – osy. Ärhamnyŋ estelıgıne kümänmen qarauǧa bolmaidy. Nege deseŋızder, onyŋ «Abaidyŋ ömır joly» atty estelıgı bügıngı abaitanu ǧylymyna bırden-bır jol aşqan ǧylymi eŋbekterdıŋ bırı dep bılemız. Şyŋǧystau öŋırınde ömır sürgen şejıreşı qarttardyŋ estelıkterıne süiensek, şyn mänınde Abai tuǧan Syrt Qasqabūlaq Qūnanbaidyŋ küzeuı bolǧan. Käkıtaidyŋ jazǧany, Ärhamnyŋ estelıgı, Qaiym Mūhamedhanovtyŋ «Ūly aqyn düniege kelgen jäne baz keşken kün» degen maqalasyndaǧy derekter de 23 tamyzǧa kelıp tıreledı. Alaş arystary Abaidyŋ tuǧan künın osy künı atap ötetın.
Erbol TILEŞOV,
«Tıl – Qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧynyŋ atqaruşy direktory:
– Ärhamnyŋ estelıgınen basqa qolymyzda derek joq. Ärhamǧa senbeitın qandai haqymyz bar?! Ol – jai kezdeisoq adam emes qoi, Käkıtaidyŋ balasy. Al Käkıtai – Abaidyŋ ömırbaianyn jetkızgen, şyǧarmasyn jinaǧan adamdardyŋ bırı. Osy ıstıŋ basynda Käkıtai men Tūraǧūl tūr. Ensiklopediia degen Qūran ba eken? Qazaqstan ensiklopediiasynan million qate tabuǧa bolady. Būl ensiklopediiany ärı-berıden soŋ qaita bastyryp şyǧaru kerek.
Ärham bertınge deiın ömır sürgen, 1885 jyly tuyp, 1963 jyly qaitys bolǧan. «Qūnanbai auyly Qasqabūlaqqa kelıp qonǧannan keiın 1845 jyly, eskışe 10 avgust künı Qūnanbaidyŋ ekınşı äielı Ūljan tolǧatyp, bır ūl düniege keledı. Atyn arabşa İbrahim dep qoiady» dep jazǧan Ärham özınıŋ estelıgınde. Endı osydan artyq qandai derek kerek?! Eskışe dep jazyp tūr. Eger «eskışe» degen anyqtauyş bolmasa, bız būl mäselenı kötermes edık. 1918 jyly 26 qaŋtarda halyq komissarlary keŋesınıŋ töraǧasy Vladimir Leninnıŋ qol qoiuymen, älemmen bırdei boluy üşın jaŋa küntızbe engızıldı. Onda 31 qaŋtardan keiın 1 aqpan bolmai, 14 aqpan bolady dep jazylǧan. Iаǧni, küntızbe 13 künge jyljytyldy. Mäselen, Mūhtar Äuezov özı jaily mälımetınde «men 15 sentiabr künı tudym» dep jazady. Keiınnen öz qolymen 28 qyrküiekke auystyryp jıberedı. Ol Abaidyŋ tuǧan künın nege özgertpedı? Öitkenı Abaidyŋ ömırderegımen ainalyspai, şyǧarmaşylyǧyn zerttedı. Onyŋ körkem beinesın jasady.
Abaitanudyŋ bükıl jyrtyǧyn jamauǧa Äuezovtıŋ ömırı jetpeitın edı. Sondyqtan Äuezovke osy tūrǧydan qarauymyz kerek. Ol Ärhamdy bıldı. Abai ūrpaqtarynyŋ Alaşordamen bailanysy boldy. Jazuşynyŋ özı būl partiia qatarynda bolǧanyn bılesızder. Keiınnen Älımhan Ermekov ekeuı hat jazyp, Sovet ükımetın moiyndady. Eger Ärhamnyŋ deregın alsa, öz basyna qater töner edı. Ol da pende ǧoi.
Semeide qazır Abaidyŋ tuǧan künın 23 tamyzda atap ötedı. Orazkül Asanǧazy astanaǧa Tılderdı damytu basqarmasynyŋ bastyǧy bolyp kelgende bız de bas qalada 23 tamyzda atap ötetın boldyq. Töken İbragimov tırı kezınde osy şaraǧa qatysatyn. Osy kısı Abaidyŋ tuǧan künı 23 tamyzda ekenın däleldegen. Sondyqtan osy datany aluymyz kerek. Abaidyŋ 175 jyldyǧy bızge Abaidy tanuǧa ülken serpın beredı dep oilaimyn. Sondyqtan toi toilaudy ǧana emes, Abaidy tanudy Abai arqyly qolǧa alaiyq.
RS: Jiynda tarihşy ǧalym Marat Äbsemetov, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Saǧymbai Jūmaǧūlov, filosof, abaitanuşy Omar Jälelūly, jas ǧalymdar Eldos Toqtarbai, Alma Sailauqyzy, belgılı änşı Erlan Rysqali, Aqmola oblysy Arşaly audanyndaǧy Abai Qūnanbaiūly atyndaǧy orta mektep direktory Halym Tölmeş taqyryp boiynşa oilaryn örbıttı. Jas jetkınşek Läilımşyraq Erlanqyzy hakımnıŋ öleŋderın oqyp, Abaidyŋ änı şyrqaldy. «Ruhaniiat» mekemesı osy tamyz aiynda Abaiǧa arnalǧan festival ötkızedı. Ǧylymi ekspedisiia, tūlǧa ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty basqa da şaralardy ūiymdastyrady. Sonyŋ basy atalmyş döŋgelek üstel mäjılısı boldy.
