Asyl tektı Abylai hannyŋ 300 jyldyǧyna arnalǧan merekelık şaralar körıktı Kökşetau jerın dübırlı dumanǧa böledı. Memlekettık hatşy Marat Täjin bastaǧan bır top ziialy qauym ökılderı men alystan at arytyp kelgen şeteldık qonaqtar tarihtyŋ tar kezeŋınde taqqa otyryp, tarydai şaşyraǧan ūltyn ūiystyra bılgen ūly tūlǧanyŋ eskertkışıne taǧzym ettı. Qazaqtyŋ nebır jaqsy-jaisaŋdary qatysqan būl Abylai babamyzdyŋ asy bügınde törtkül düniege tegıs tanylǧan täuelsız memleketımızdıŋ mereiın tasytyp, aibynyn asyruǧa septıgın tigızerıne senımımız mol.

Ūly Abylaidyŋ eskertkışıne gülşoqtaryn qoiu räsımınen keiın «Kökşetau» mädeniet saraiynda «Abylai han jäne onyŋ tarihi däuırı» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia öttı.
Alqaly jiyndy Memlekettık hatşy Marat Täjin aşyp, jūrt­şy­­lyqqa Elbasy Nūrsūltan Nazar­­baev­tyŋ qūttyqtau hatyn oqyp berdı. «Abylai hannyŋ 300 jyl­­dyǧy – eldıgımızdıŋ beder­lı bır belesı. Osyǧan orai halyq­ara­lyq kon­fe­rensiianyŋ ūiymdastyry­luy da, onyŋ aibyndy hanymyz orda tıkken kielı Kökşe jerınde ötkızıluı de oryndy. Bız būl jiynda Abylai hannyŋ erekşe eŋbegın aşyp körsetumen şektelıp qalmauymyz kerek. Bärınen būryn Abylai hannyŋ qoly nege jettı, nege jetpedı, babamyz nenı armandady, bızge nenı amanattady, bolaşaq ūrpaqtarynan nenı küttı, keler künderge nenı eskerttı, bız sol zaman­nyŋ tarihynan qandai taǧylym alamyz degen saualdarǧa jauap ızdep, tabuǧa tyrysu kerek…» delıngen qūttyqtau hatta.
Konferensiiada negızgı baiandamany L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ rektory Erlan Sydyqov jasady. Ol Abylai hannyŋ qairatkerlıgı men tūlǧalyq bolmysyn, erlık ısterı men jürıp ötken joldaryn keŋınen söz ettı. Ǧalymnyŋ aituynşa, han Abylai – Qazaqstan tarihyndaǧy taǧdyrly bır kezeŋnıŋ küllı tau­qy­metın boiyna jüktegen tūtas bıtımdı tūlǧa. Ūly qolbasşy el bilegen kezeŋınde joiqyn özgerıster jasap, Qazaq Ordasynyŋ ırgesın odan ärı nyǧaitudy közdedı. Qazaq elınıŋ aibynyn asyru men ordasyn ornyqtyrudy basty mındetı sanaǧan Abylai memleketşıl pa­ra­satymen, jaujürek batyr­ly­ǧy­men, kemel qolbasşy, kö­regen qairatkerlıgımen, sūŋǧyla bıtım­­gerlıgımen handyq därejege kö­terılıp, öz töŋıregındegı jaq­sy­lar men jaisaŋdardyŋ, ärtürlı äleu­mettık toptardyŋ qoldauyna ie bolǧan.
Qazaqtyŋ tarihi jyrlaryndaǧy Abylai hannyŋ daŋqty beinesı turaly söz qozǧaǧan Erlan Sydyqov jas sūltannyŋ el tızgının qolyna alǧaş alǧan kezdegı kürdelı kezeŋderın, auyr mındetterın, joŋǧar şapqynşylyǧymen küresken eren erlıgın baiandamasyna arqau ettı. «Abylai el ısımen endı şūǧyldana bastaǧan şaqta Qazaq handyǧy siyrdyŋ büiregındei bölşektengen bytyraŋqy hälge juyq tūrǧan bolatyn. Tek XVIII ǧasyrdyŋ 60-jyldaryna qarai bileuşınıŋ töŋıregıne saiasi elita bırşama tyǧyz toptasty. Aumaǧy azat, kölemı keŋ märtebelı memleket şyn quatyna mındı. Qalmaqtan tazartylǧan Tarbaǧatai, Jetısu ölkelerın örkendetuge basym köŋıl bölındı.
Ūlttyŋ tūrmys-tırşılıgınde qordalanǧan mäseleler de Aby­laidyŋ basty nazarynda boldy. Ol bırde küşpen, kelesı bırde kelısımmen qazaq qonystarynda tärtıp pen tynyştyq ornata bıldı. Uaqyt öte kele, aqsaqaldar bilıgın älsıretıp, basqarudyŋ dästürlı instituttaryn qaita jandandyruǧa küş saldy. Sot jüiesın nyǧaitty. Özınıŋ qūzıretın han bolyp sailanǧan kezde belgılengen şekterden asyra keŋeittı. Abylaidyŋ saliqaly da sauatty saiasatynyŋ nätijesınde ışkı saiasi ahual tūraqtanyp, Şyŋǧys äuletı men aqsüiekterdıŋ özara tartysy ty-iyldy, qazaqtyŋ barşa etnikalyq territoriiasy azat etıldı» dep atap öttı ǧalym.
– Qazaq taǧdyry qyl üstınde tūrǧanda bytyraǧan üş jüzdı bırlıkke ūiytyp, jaǧadan alǧan jauǧa toitarys bergen ūly handy därıpteu, erlık ısterın nasihattau, tarihtaǧy rölın aiqyndau – ǧalymdardyŋ aldynda tūrǧan basty mındetterdıŋ bırı. Alaida, Abylai hannyŋ memlekettılıktı jaŋǧyrtu, nyǧaitu, ūlttyŋ basyn qosyp, tūtas memleketke ūiystyru jolyndaǧy qairatkerlık eŋbegın keşendı zertteu tarihşylar nazarynan tys qalyp keldı, – deidı Erlan Sydyqov. – Sondyqtan otandyq tarihnama öz ädısnamalyq jäne tıldık qūralyn aitarlyqtai özgertu qajet. Ūlttyq tarih ǧy­ly­mynyŋ aldynda jauapty da maŋyzdy mındetter tūr. Būl – ta­rih­şylardyŋ da käsıbi jauap­ker­şılıgın aŋǧartatyn ıs. Mäselenıŋ oŋtaily şeşı­luıne Elbasynyŋ ideiasy arqasynda düniege kelgen «Tarih tolqy­nyndaǧy halyq» atty arnaiy tarihi zertteuler baǧdarlamasy yqpal etuge tiıs.
Būdan keiın söz Abylai hannyŋ ūrpaǧy – Resei Ǧylym akademiiasy Tarih institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Nailia Bekmahanovaǧa berıldı. Ol bırtuar tūlǧanyŋ diplo­ma­tiialyq ıskerlıgıne, jer, su mä­selesın şeşudegı eŋbegıne toq­taldy. «Patşa ükimeti qazaqtar ielik etetin jerdıŋ keŋeiuın qūp­taǧan joq. Al, qazaqtardyŋ mal şarua­şylyǧymen ainalysuyna Ertis, Tobyl, Esil özenderiniŋ auma­ǧyndaǧy jer tarşylyq etti. Jer mä­selesin şeşuge memlekettik qai­ratker Abylai han tikelei qatysyp, Resei patşalyǧymen hat jazysqan» deidi baiandamasynda Nailia Bekmahanova. Ol Abylai hannyŋ dip­lomatiialyq şeberlıgı arqasynda bırqatar jer qazaqqa qaitarylǧanyn aitty.
Jiynda söz söilegen belgılı ǧalym Tūrsynbek Käkışev otan­dyq ta­­rihşylar Qytaiǧa baryp, Abylai hanǧa bailanysty tyŋ dere­k­ter tauyp äkelgenın atap öttı. Ūlttyq namys, eldık kelbe­tımız turaly aqsaqaldyq uäjın aitqan ǧalym ūlttyq namysymyzdy qairaityn, derbes elımızdıŋ eşkımnen kem emestıgın körsetetın naqty ısterge köşu qajettıgın, el bas­qarǧan azamattar aldymen ūlttyq maqsattarǧa qyzmet etuge tiıstıgın qadap aitty. Eldıgımızdı küşeitıp, ruhymyzdy köteretın osyndai şaralar memlekettık deŋgeide toilanu qajet degen abyzdyq aqylyn da jetkızdı.
Abylai hannyŋ 300 jyldyq toiyna onyŋ ūrpaqtary da arnaiy kelıptı. Konferensiia barysynda olar Elbasyna Abylai hannyŋ biustın syiǧa tartty.
Keşkısın mereitoiǧa orai Abylai han alaŋynda jäne «Kökşe­tau» mädeniet saraiynda konsert öttı.
Al erteŋınde, iaǧni 6 qazan künı Kökşetau maŋyndaǧy Qyzyljar ippodromynda «Azat ruhtyŋ Abylai hany» atty teatrlandyrylǧan qoiylym sahnalandy. Mūnda Aby­laidyŋ täuelsızdık jolyndaǧy küresı, ūly joryqtary, syrtqy saia­sat­taǧy ölşeusız eŋbekterı turaly körınıster berıldı.
Abylai orda tıkken Kökşe öŋı­rındegı toida 100-ge juyq kiız üi tıgılıp, olardyŋ ärqaisysynda köşpendılerdıŋ ömırın suret­teitın tūrmystyq zattar, zergerlık būiymdar, qoldanbaly öner tuyndylary qoiyldy.
Ūiymdastyruşylardyŋ aituynşa, at sporty şaralaryna Astana men Almaty qalalarynan jäne on ekı oblystan şabandozdar kelıptı. Tüske qarai ippodromda 7 şaqyrymdyq jorǧa men qūnan bäigesı, 16 şaqyrymdyq toq bäige, 25 şaqyrymdyq alaman bäige jarysy ötkızıldı.

Talǧat BATYRHAN,
Qymbat TOQTAMŪRAT,
Gülmira AIMAǦANBET

SÜBELI SÖZ

Bürkıtbai AIаǦAN,
Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor:

Babamyzǧa – myŋ taǧzym

Abylai han mereitoiy – täuelsızdık tarihyndaǧy aituly oqiǧa. Qazırgı ua­qyt tūrǧysynan qara­saq, Abylaidyŋ qazaq han­dyǧy­nyŋ bedelın köteru­ge, qazaq memleketı­nıŋ täuelsızdıgı men bırtūtastyǧyn qorǧau ısıne sıŋırgen eŋbegı orasan zor. Jaŋa zaman tarihynda Resei üşın Bırınşı Petr, Germaniia üşın Otto Bismark qandai qyzmet etse, Abylaidyŋ da qazaq halqyn el etudegı qyzmetı sondai. Mūhtar Äuezovşe tarqatsaq, «Qazaqtyŋ derbes el boluyna, ärı-berıden soŋ sol qazaqtyŋ qazaq boluyna, basy qosylyp bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧaruǧa eŋbek sıŋırgen Abylaidan artyq adam bolmas».
2012 jyldyŋ şıldesınde Kökşetaudaǧy Abylai han eskertkışınıŋ janynda ziialy qauym ökılderımen kezdesuınde Elbasymyz: «Abylai han qala sala almadym dep edı, qala saldym. Halqymnyŋ basyn qosa almadym dep armanda ketse, halqymnyŋ basyn qūrap, egemen el ettım» degen bolatyn. Qazaq elın bügınde älem tanidy. Abylaidyŋ ar­tynda jasampaz halqy, asqa­raly Astanasy bar, oryn­dalǧan asyl mūraty bar, beibıtsüigış elı bar. Qasiettı qara şaŋyraqtyŋ astyna bız tek qazaqtyŋ ǧana basyn qosyp qoimai, türlı etnos ökılderın bı­rık­­tıre aldyq. «Elge el qo­syl­sa – qūt» deidı qazaq da­na­lyǧy. Ärqily mäde­niet örkenietterı qazaq jerınde toǧysyp otyr. Kon­fessiiaaralyq qaty­nastar ornyqty qanat jaiuda. Kül­lı būqaranyŋ köksegenı – bei­bıtşılık, tatulyq jäne el yryzdyǧy.
Jaŋa Astana tūrǧyzu – Abylai babanyŋ oryndalǧan asyl armany, ūltynyŋ namysy, ūrpaǧynyŋ maqtanyşy.
Qazaq halqynyŋ jadynda Abylai qajyrly memleket qairatkerı, batyl qolbasşy, daryndy diplomat retınde saqtaldy jäne saqtala be­re­dı. Egemendık jyldary baba­myzdyŋ ūlt täuelsızdıgı jo­lyndaǧy tynymsyz küre­sıne bügıngı ūrpaqtyŋ taǧy­lymy men qūrmetı ıspettes Almaty men Astana qalalarynyŋ qaq ortasynan Abylai han daŋǧyly aşyldy. Jetısu men Kök­şe jerınde eskertkışı boi köterdı. Qazır bauyrlas Tür­­kiia elınde Abylai han atyn­daǧy saiabaq bar. Alma­­tydaǧy Halyqaralyq qa­ty­­nastar jäne älem tıl­derı universitetı Abylai esımımen atalady. Täuel­sız­dık alǧan soŋǧy 20 jylda Abylai aty asqaq­tap, otan­süigıştıktıŋ, köregen­dılık pen kemeŋgerlıktıŋ nyşanyndai keŋınen tanylyp, nasihattaluda.
Bügın bız täuelsız el retın­de, barşa qazaqtyŋ ūra­ny­na ainalǧan arystandai ai­batty Abylai babamyzǧa qūr­met körsetıp, aruaǧy al­dynda taǧzym etemız!

Säbit JÄMBEK,
Ş.Uälihanov atyndaǧy Kökşetau memlekettık universitetınıŋ dosentı:

Orystar Abylaidyŋ bostandyqqa şyǧuyn qoldamaǧan

Reseidıŋ köptegen derek­terınde «Abylaidy Qaldan Serennıŋ qamaǧynan orys äske­rınıŋ maiory Miller myrza azat ettı» delınetın jan­saq pıkır qalyptasqan. Şynymen solai ma? Derekterge jügınıp körelık. Eger orys­tar şynymen Abylaidy azat etudı ızgı maqsat tūtsa, pat­şaǧa patşa hat jazuy kerek edı ǧoi. Bıraq K.Miller Qal­dan Serenge pat­şanyŋ emes, Orynbor guber­natory İ.Nep­liuev­tıŋ hatyn apardy delınedı. Joŋ­ǧa­riia­ǧa bara jatqan jolynda K.Miller qazaqtarmen kezdeskende Ūly jüzdıŋ batyry – Nau­ryz onyŋ «Abylaidy azat etuge bara jatyr­myn» degen sözıne senbei, hatty körsetuın talap etken. Bıraq Miller ol hatty qazaqtarǧa körsetpegen. Miller myrzanyŋ hatynyŋ syry älı künge deiın aşylǧan joq. Joŋ­ǧarlar Millerdıŋ özın ekı ai qamaqta ūstaǧan. Būl joŋ­­ǧarlardy şyǧy­synan Chin der­javasy men Halha moŋ­ǧol­dardyŋ bırlesken küşı qysyp ­kele jatqan kez bolatyn. Joŋ­ǧarlar öz keleşegın oilamauy mümkın emes. Ekınşıden, moŋ­ǧol bileu­şı­lerınde Şyŋ­ǧys han näsıl­derın qasterlei­tın salt bar. Abylai han ūrpa­ǧy. Üşın­şıden, Töle bi bastap barǧan qazaq ökıl­de­rı­­nıŋ salmaǧy küştı boldy. Qaldan Seren Abylai sūl­tan­dy azat etıp qana qoi­mai «qazaq-joŋǧar arasynda tatu kör­şılık bıtımıne» qol qoiyp, Joŋǧar hany qazaq elşılerınıŋ är­qaisysyna al­tyn­men aptaǧan qylyş, kümıs­pen küptegen belbeu syiǧa tartqan. Keiınırek Abylai han Davaach, Ämır­sanalardy Chin derjavasyna qai­taryp bermeuıne atal­ǧan bıtım, onda alǧan mın­det­temeler äserın tigızgen. Orystar Abylaidyŋ bos­tandyqqa şyǧuyn qol­da­ma­ǧany bylai tūrsyn  V.Moi­seevtıŋ aituynşa, Abylai­dyŋ bosap şyǧuy Resei bi­lıgın qatty alaŋdatqan. V.Moi­seev osyǧan bailanysty İ.Nep­liuevtıŋ Syrtqy ıster kollegiiasyna jıbergen hatynan üzındı keltırgen. Onda İ.Nepliuev «Abylaidyŋ erkındık aluy öte qauıptı» dep jazǧan.

Raşid ORAZOV,
Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne
etnologiia institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı:

 Ūly hannyŋ ūrpaqtary

Tarihta Abylai­dyŋ 30 ūly, 40 qyzy bolǧandyǧy belgılı. Ke­ne­sary hannyŋ Äbu­bäkır degen balasynan taraityn bel­gılı küişı Faizolla Ürmızov aqsaqal 30 ūl­dy bylaişa taratady.
1. Saiman hanymnan: Uäli, Şyŋǧys, Ädıl, Esım atty tört ūl.
2. Babaq hanymnan: Şegen, Ürıstem, Ospan, Syzdyq, Äbı­tai, Äbdolla atty al­ty ūl.
3. Bopyş hanym­nan: Toq, Qosym, Aryq atty üş ūl.
4. Hoşa hanymnan: Qasym, Qambar atty ekı ūl.
5. Toqta hanymnan: Syǧai, Süiık, Taǧai atty üş ūl.
6. Örıs hanymnan: Şama, Baiyr atty ekı ūl.
7. Tülek hanymnan: Şaǧatai, Däuım, Bäşen atty üş ūl.
8. Topyş hanymnan: Qara, Esen atty ekı ūl.
9. Saiyn hanymnan: Janatai atty bır ūl.
10. Şaǧan hanymnan: Maqan, Maimaq atty ekı ūl.
11. Maqtūm hanymnan: Samyrat, Mūsahan atty
ekı ūl taraǧan.

Şot-Aman UÄLİHAN,
Abylai hannyŋ ūrpaǧy:

Esımı mäŋgı el esınde

Eŋ kürdelı sabaq – ta­rih­tyŋ sabaǧy. Ony oqy­­mai, bılmei, tereŋ boi­­la­mai, ärı berıden soŋ pysyqtamai ılgerı ba­­su­ǧa bolmaidy. Talai tai­­pa­lar­dyŋ güldenuı de, küi­­reuı de osynda jatyr. Adam endı qai­typ baspaimyn degen jerın basady, endı kör­­mei­mın degen jerın qai­ta kö­redı, tarihi ja­dy joǧal­­ǧan el otqa ekı-üş ret küie­dı. Tarih tälımın alu pro­sesınde qazaq hal­qy baqytty bol­dy deu­ge bol­maidy. Alty-je­tı ǧasyr boiǧy tari­hyn esıne saqtap, jatqa aita­tyn dästürı bar halyq böten tärbiege köş­tı, atadan balaǧa jet­ken sözdı ūmytty, ülgı-öne­ge­lerıne mūryn şüiı­rıp, mäŋgürttık qalypqa ene bastady.
Bız qalai östık, qandai tälım-tärbie aldyq? Özı­nıŋ damuyndaǧy tabiǧi baǧytyn özgertken, qorek tabatyn tarihi tamyryna balta şabylǧan bız uyzǧa, ana sütıne jarymadyq. Mektepte qazaq tarihyn oqymaǧanymyz bylai tūrsyn, ara-kıdık şyǧa­tyn kıtaptarda ynjyq, topas, özımızdı, keide ha­lyq müd­desın satqan sat­qyn­dardy maq­tap, ma­daq­tap, elı, jūrty üşın şübe­rekke janyn tüigenderdı jau dep sanadyq. Bız qazaq handarynyŋ tarihynan görı, Ekaterina ekınşı patşanyŋ neşe baiy bolǧanyn jaq­sy­raq bıldık. Fransiia, Ūlybri­taniia koroldarynyŋ sa­raiyn­da ne ösek-aiaŋ bol­ǧanyn közben körgendei soqtyq.
Qazaq tarihy ömırdıŋ tälkegıne tüsıp, tūtqyn adamǧa ūqsady, qasqyr tartqan qoidai qan-qan bo­lyp bızge jyrtyq-jyr­tyq, köp betterı sarǧai­ǧan, öşken qalpynda jettı. Al, adamdardyŋ tart­qan azaby qanşama deseŋızşı?! Abylaihanov, Uälihanov, Qasymhanov, Kenesarin bolǧandyǧy üşın jazyqsyz qudalan­ǧan, türmege otyrǧan, atyl­ǧan ata, äke, aǧalary­myz­­dyŋ aq jarqyn, bei­kü­nä kel­betı köz al­dy­­myz­dan ketpeidı. Aita berse, Abylaidyŋ özı köp jylǧy saiasi tūt­qynnan bügın ǧana oralyp otyr. Būl onyŋ sonymen ömırınde üş ret tūtqynda boluy, jettı endı! Men būl jerde, sız­derdıŋ aldaryŋyzda bıl­gır­sımei-aq qoiaiyn, bä­rı­mızdıŋ basymyzdan keş­ken, jürekke tıkenek bop jabysqan jaǧdai ǧoi.
Öşkenımız janyp, ölgenımız tırılıp jatqan kezde erkındıktıŋ samaly bä­rımızge jetıp, baiandy bolsa eken. Şyǧys tarihyn zertteuşı ǧūlama, ataqty akademik Bartold aitqandai, Abylai han «XVIII ǧasyrdaǧy handardyŋ ışındegı eŋ qūdırettısı boldy» .