Qazaq elın köptegen ūlttar men ūlystar mekendeidı. Olardyŋ ortaq şaŋyraǧy – Qazaqstan. Osynda ǧūmyr keşıp jatqan azamattar bar baqyty men bolaşaǧyn Otanymen bailanystyratyny anyq. «Otan» degen ūǧym bärıne ortaq. Onyŋ astarynda tereŋ filosofiialyq maǧyna jatqanyn, halyqtar dostastyǧy degenımız tatulyq pen bırlıktıŋ tüp qazyǧy ekenın Şäken Aimanovtyŋ «Atameken» filmınen anyq köruge bolady.
Qazaqtyŋ bırtuar tūlǧasy Şäken Aimanovtyŋ būl filmı 1966 jyly «Qazaqfilm» kinostudiiasynda tüsırılgen. Ssenariiın Oljas Süleimenov jazǧan. Basty röldegı şaldy Elubai Ömırzaqov somdasa, onyŋ nemeresı Baiannyŋ beinesın qazırgı Mäjılıs deputaty Mūrat Ahmadiev jasady.
Film üzdık rejisserlık şeşımı üşın halyqaralyq kinofestivalda (Maindaǧy Frankfurt, Germaniia) arnauly diplomǧa,1967 jyly Orta Aziia elderı men Qazaqstan kinofilmderı baiqauynda (Duşanbe) «Tau hrustalı» syilyǧyna ie boldy. Halyq ärtısı Elubai Ömırzaqovqa memlekettık syilyq äpergen de osy tuyndy.
Jalpy, film ideologiiaǧa tabynǧan keŋestık zamanda tüsırılse de, onyŋ ön-boiynda ūlttyq erekşelıkterımızdı aişyqtaǧan kadrlar jiı körınıs bergenı taŋ qaldyrady. Aitalyq, basty röldegı şal däret alady, namaz oqidy, äruaqtarǧa qūran baǧyştaidy. Bıraq, kinotuyndy eş senzuraǧa ūşyramai, aman qalǧan. Būl – rejisserlık şeşımnıŋ şeberlıgıne de bailanysty bolsa kerek.
«Atameken» filmı soǧystan keiıngı halyqtyŋ jaǧdaiy men qaiǧy-qasıretın suretteidı. Oqiǧa jelısı boiynşa, aqsaqal soǧys bıtkennen keiın Leningradta qaza bolǧan balasynyŋ süiegın elıne äkelmekşı bolyp, nemeresın ertıp jolǧa şyǧady. Jolai olarǧa orystyŋ arheolog şaly men onyŋ kelını Sofiia jäne Egor atty sarbaz qosylady. Bıraq şal jolserıkterın «tılı, dını bölek» dep jaqtyra qoimaidy. Jerdıŋ tübın şarlap, arheologiialyq qazbalar ızdep jürgen orys arheologyna (akter Iýrii Pomeransev): «Sen özıŋ qandai adamsyŋ? Adam degenıŋ tuǧan jerınde, atamekenınde tūruy kerek qoi» degende, ol: «Aqsaqal-au, menıkı, senıkı degen jer joq. Jer betındegı ūlan-ǧaiyr dala – barlyq adamzatqa ortaq. Adam bır-bırımen aralasyp-qūralasyp tūru kerek. Sonda bır-bırın tanyp, bauyr basa tüsedı» deidı. Bıraq, mınezdı qart mız baqpaidy.Qazba jūmystarynan şyqqan adamnyŋ bas süiegın nemeresı ūstai qalǧanda: «Täit ärı! Bar, qolyŋdy ju!» dep nemeresın şapalaqpen bır tartqannyŋ özı özgenı moiyndai qoimaǧanyn aŋǧartsa kerek.
TAQYRYPQA TŪZDYQ
Mūrat AHMADİEV, Halyq ärtısı, QR Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty:
BŪL KİNO – BALALYQ ŞAǦYMDAǦY BAQYTTY KÖRINISTERDIŊ BIRI
– Mūrat Abdureimūly, Şäken Aimanovtyŋ «Atameken» filmıne qalai tüstıŋız?
– Men bala kezden än aittym. Kino älemıne osy önerımnıŋ arqasynda keldım deuge bolady. 1966 jyly Aleksandr Kurochkinnıŋ «O chem molchala taiga» degen filmınde hakas balasy Aleşanyŋ rölın oinadym. Kinotuyndyny äigılı rejisser, akter Şäken Aimanov ta körse kerek. Qaramaǧyndaǧylarǧa menı tauyp äkeluge tapsyrma berıptı. Barsam, «Qazaqfilm» kinostudiiasynda özım tek kinodan ǧana köretın nebır ataqty akterler tolyp jür. Olarmen tanysudyŋ özı men üşın ülken baqyt edı. Bır kezde menı studiiaǧylar bır kabinetke kırgızıp jıberdı. Qarasam, törde ekı adam şahmat oinap otyr eken. Bıreuın bırden tanydym. Äigılı «Aldarköse» filmınıŋ basty keiıpkerı! Ol da maǧan jyly ūşyrai: «Kel, balam!» dedı de, «Atameken» degen film tüsırgelı jatqanyn aityp, män-jaidy tüsındırdı. Kinoda bala Baian auyldasy – Märiiam atty on segız jastaǧy qyzdy jaqsy köretının jolserıgı Sofiiaǧa aityp beretın tūsy bar. Şäken aǧa däl osy sättı beinelep beruımdı sūrady. Men barynşa obrazǧa kırıp, aityp beruge tyrystym. Aimanov bır dublden keiın-aq menı Baian rölıne qabyldaitynyn jetkızdı. Keiın bılsem, ol kezde kinony tüsıruge nebärı bır apta uaqyt qalǧan eken. Tıptı, qandai röldı kım oinaityny da belgılı bolyp qoiǧan. Men kelgennen keiın Baiannyŋ rölın maǧan berdı.
– Filmge qanşa uaqyt daiyndaldyŋyzdar?
– Bas-aiaǧy 8 aidai uaqyt daiyndaldyq. Osy filmnıŋ arqasynda bıraz eldımekendı şarladym. Aty dardai äigılı akterlermen dämdes-tūzdas boldym. Elubai Ömırzaqovpen bır jyl boiy filmge tüsu baqytyna ie boldym. Film ssenariiınıŋ avtory, körnektı aqyn Oljas Süleimenovpen sonda tanystym. Kinotuyndynyŋ muzykasyn jazǧan kompozitor, KSRO halyq ärtısı, marqūm Erkeǧali Rahmadievpen jolymyz toǧysty. Qysqasy, būl – menıŋ ömırımdegı ūmytylmas qyzyqty kezeŋ boldy ärı balalyq şaǧymdaǧy baqytty körınısterdıŋ bırı.
– «Atameken» filmın qazır jiı körıp tūrasyz ba?
– Ärine. Otbasymyzben bırge, ara-tūra körıp tūramyz. Bala beinemdı köru özıme de qyzyq. Menıŋ Äbdıraiym degen ūlym bar. Qazır 5-synypta oqidy. Ol tura kinodaǧy Baian deseŋız bolady. Tür-kelbetı menıŋ bala kezımnen ainymaidy.
Aqyry, qart balasynyŋ qabırıne jete almai, orta jolda adasyp qalady. Esesıne, atasynyŋ amanatyn nemeresı Baian oryndap şyǧady. Ol «dos bolaiyq» dep bauyryna tartqan orys balasyna erıp, äkesı jerlengen beiıttı tabady. Alaida, mūnda qazaq jauyngerı Otan üşın qaza tapqan joldastarymen bırge jerlengen bolyp şyǧady.
Filmnıŋ soŋynda şal dını men dılı bölek bolsa da, tılegı men taǧdyry bır halyq bırtūtas bolyp, tamyrlasyp ketetının ūǧynady.
İä, bügınde qazaqqa sıŋısıp, tūtasyp ketken qanşama ūlt bar?! Kezınde solaqai saiasattyŋ kesırınen elınen ketuge mäjbür bolǧan köptegen etnos ökılderın qazaq halqy bauyryna tartty. Eşkımdı de jatsynǧan joq. Bärın de bırdei kördı. Özı aş-jalaŋaş bolsa da, bır üzım nandy bölıp berdı. Qanyna sıŋgen darhan peiılınıŋ arqasynda basqa ūlttar men ūlystar öz tılın, mädenietı men tarihyn damytuǧa mümkındık aldy. Qazaq elı – bärınıŋ ortaq şaŋyraǧy bolsa, basqalary – onyŋ uyq, qanattary degen söz. Demek, är ūlt ökılı tılınıŋ, dınınıŋ bölektıgıne qaramastan, ortaq Otanyn örkendetuge, memlekettık tūtastyqty saqtauǧa müddelı. Qiyn-qystau kezeŋde özderıne pana bola bılgen eldıŋ mädenietı men tarihyn syilap, tılın de üirenuge mındettı.
Qymbat TOQTAMŪRAT
