Anar JAIYLǦANOVA,
Qazaqstan Respublikasy Konstitusiialyq Keŋesınıŋ müşesı,
zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty
– Anar Nūralyqyzy, Ata zaŋ – memleketımızdıŋ altyn qazyǧy. Endeşe, eldıŋ äleumettık-ekonomikalyq damuyna, Qazaqstannyŋ halyqaralyq arenada keŋınen tanyluyna Ata zaŋymyzdyŋ yqpaly qandai?
– Ärine, yqpaly öte zor. Öitkenı, Konstitusiia degenımızdıŋ özı memlekettıŋ qūrylymyn, qandai jolmen damityndyǧyn, qandai basymdyqtar bolatynyn belgıleitın memlekettegı saiasi-qūqyqtyq eŋ basty qūjat qoi. On toǧyz jyldan berı qoldanystaǧy 1995 jyldyŋ 30 tamyzynda bükılhalyqtyq referendumda qabyldanǧan Konstitusiiamyz, tarihi tūrǧydan az ǧana uaqyt ötkenmen, elımızdıŋ qūqyqtyq, demokratiialyq, zaiyrly jäne äleumettık memleket retınde ornyǧuyna ülken üles qosty.
Atap aitqanda, Konstitusiia jas Qazaqstan Respublikasynyŋ damuyna jüielı ärı däiektı jaŋa fundamentaldy qaǧidalar ūsyndy. Qazaqstan Respublikasynyŋ bıregei tūtastyǧyn saqtap qaluda ülken röl atqardy. Jüielı jäne naqty türde el damuynyŋ demokratiialyq jäne qūqyqtyq basymdyqtaryn aiqyndap berdı. Respublikanyŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary dep, adamnyŋ memlekettegı rölın būltartpai anyqtady. Memleketımızdıŋ halyqaralyq jäne düniejüzılık qūqyqtyq keŋıstıgıne terezesı teŋ memleket retınde kıruıne jol aşty.
–Älemde san aluan konstitusiialar bar. Ūzyn sany 395 baptan tūratyn Ündıstannyŋ konstitusiiasy eŋ ülkenı bolsa, Ūlybritaniianyŋ bıryŋǧai konstitusiiasy joq. Al eŋ ejelgı konstitusiia 1600 jyly San-Marinoda qabyldanǧan eken. Sol siiaqty AQŞ, Norvegiia, Niderlandy konstitusiialary eŋ eskı konstitusiialar bolyp tabylady. Osy rette bızdıŋ Ata zaŋymyzdyŋ qandai tarihi erekşelıgı bar?
–İä, ondai tarihi erekşelık bızdıŋ Konstitusiiamyzda da bar. Ol Elbasy, Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Konstitusiia jobasyn äzırleuge qatysqan zaŋgerlermen qyzu pıkır talastyra otyryp engızgen prinsipter: qoǧamdyq tatulyq jäne saiasi tūraqtylyq, bükıl halyqtyŋ igılıgı üşın ekonomikalyq damu, qazaqstandyq patriotizm, memleket ömırınıŋ asa maŋyzdy mäselelerın demokratiialyq ädıstermen, onyŋ ışınde respublikalyq referendumda nemese Parlamentte dauys beru arqyly şeşu. Konstitusiianyŋ 1-babynda oryn alǧan, bır qaraǧanda, zaŋdyq qaǧidaǧa jatpaityn, būl prinsipter Elbasynyŋ köregen saiasaty men köp jyldyq oi-tolǧanystarynyŋ jemısı edı. Ekınşı erekşelık, ol Konstitusiiada, ūlttyq saiasattyŋ bükıl älemde teŋdesı joq qūraly – Qazaqstan halqy assambleiasyn qūrudy baian etu bolyp tabylady. Osydan 19 jyl būryn jasalǧan Elbasynyŋ osy köregendıgın janymyzda, körşıles elderde bolyp jatqan ūltaralyq şielenıster taǧy bır paş etkendei.
– Köptegen zertteuşıler Qazaqstannyŋ Konstitusiiasy älemdegı adamzattyq qūndylyqtardy därıpteitın eŋ üzdık 50 konstitusiianyŋ bırı deidı. Sızdıŋ közqarasyŋyz qandai?
– Menıŋşe, maqsat – eŋ üzdık konstitusiialardyŋ qataryna kıru emes. Basty maqsat – azamattarymyzdyŋ emın-erkın damuy: densaulyq, bılım, äleumettık-ekonomikalyq, saiasi qūqy, şyǧarmaşylyq damu jäne taǧy basqalar. Būǧan qalai qol jetkızuge bolady? Tek qana qoǧam men memleket arasynda senım bolǧan kezde. Eger, Konstitusiiany qoǧam men memleket arasyndaǧy kelısım dep qaraityn bolsaq, osy kelısımdı jüzege asyruda ekıjaqty senım kerek. Konstitusiiada osy senımdı ıske asyratyn qūqyqtyq negızder oryn alǧan. Ol – adam qūqyqtarynyŋ qūndylyǧy, memlekettık bilıktıŋ tepe-teŋdık jäne tejemelık jüie arqyly jūmys ısteuı, memlekettıŋ qūqyqtyq, demokratiialyq, zaiyrly jäne äleumettık sipaty, adamdardyŋ zaŋ men sot aldyndaǧy teŋdıgı jäne taǧy basqalar.
Kelesı mäsele, osy körsetılgen qūqylardy jüzege asyruda kezdesetın, oryn alatyn uaqyt talaptary men zamanaui qyr körsetuler. Sondyqtan, eŋ basty mäsele – osy qauıp-qaterlerdı uaqtyly tübegeilı şeşuge Konstitusiianyŋ äleuetı jetu kerek. Ol qyr körsetuler turaly aşyp aitar bolsaq, sybailas jemqorlyq, dıni ekstremizm men terrorizm körınısterı, ekonomikalyq qylmystar. Būl zardaptar zaŋnyŋ kemşılıkterınen, zaŋdy qoldanudaǧy aqaulardan, äleumettık teŋsızdıkten, tärbie kemşılıkterınen, materialdyq tömen jaǧdaidan jäne taǧy basqa sebepterden tuyndaidy. Soǧan qaramastan, Konstitusiia memlekettı özı baian etken qaǧidalarmen alyp jüre alsa, būl Konstitusiiany zaman talaptaryna sai dep baǧalauǧa bolady. Qosyp aita ketetın jaǧdai, osy Konstitusiia qabyldanǧannan berı Qazaqstanda bırde-bır saiasi daǧdarys bolǧan emes, kez kelgen qaişylyq konstitusiialyq räsımder şeŋberınde şeşılıp jatyr. Osylaişa şeşu dästürge ainalyp keledı deuge bolady.
–Täuelsızdık tarihynda tūŋǧyş ret bükılhalyqtyq talqylauǧa salynǧan 1995 jyly qabyldanǧan Konstitusiia ekenı belgılı. Jalpy, atalmyş qūjatty talqylauda halyqtan köptegen ūsynystar tüsken eken. Olar qanşalyqty eskerıldı?
– Ärine, ol ūsynystar eskerıldı. Būl turaly Elbasy özınıŋ «Qazaqstan joly» atty kıtabynda öte jaqsy jazǧan: «Konstitusiia jobasyn talqylauǧa 3 million 345 myŋnan astam qazaqstandyq qatysyp, 31 886 ūsynys pen eskertu jasaldy, sonyŋ nätijesınde jobanyŋ 98 babynyŋ 55-ıne 1100 tüzetu men qosymşa engızıldı, sondai-aq Konstitusiiaǧa jaŋa tarau men bırqatar jaŋa baptar qosyldy. Keiınnen, jalpy alǧanda, Konstitusiia mätınınıŋ 18 nūsqasy daiyndalǧanyn sanap şyqtyq». Qoryta aitqanda, būl Ata zaŋ şynymen bükılhalyqtyq Konstitusiia bolyp tabylady.
– Būrynǧy Konstitusiialyq sottyŋ ornyn basqan Konstitusiialyq keŋes bügın qandai qyzmet atqaruda?
– Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ 72-babyna säikes Konstitusiialyq Keŋes Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ, Senat Töraǧasynyŋ, Mäjılıs Töraǧasynyŋ, Parlament deputattary jalpy sanynyŋ kemınde besten bır bölıgınıŋ, Premer-ministrdıŋ ötınışı boiynşa: dau tuǧan jaǧdaida Respublika Prezidentınıŋ, Parlament deputattarynyŋ sailauyn ötkızudıŋ dūrystyǧy jäne respublikalyq referendum ötkızu turaly mäselenı şeşedı; Parlament qabyldaǧan zaŋdardyŋ Respublika Konstitusiiasyna säikestıgın Prezident qol qoiǧanǧa deiın qaraidy; Parlament jäne onyŋ palatalary qabyldaǧan qaulylardyŋ Respublika Konstitusiiasyna säikestıgın qaraidy; Respublikanyŋ halyqaralyq şarttaryn bekıtkenge deiın olardyŋ Konstitusiiaǧa säikestıgın qaraidy; Konstitusiianyŋ normalaryna resmi tüsındırme beredı; Konstitusiianyŋ 47-babynyŋ 1 jäne 2-tarmaqtarynda közdelgen retterde qorytyndylar beredı. Sondai-aq, Konstitusiianyŋ 78-babynda körsetılgen tärtıpte sottardyŋ ūsynystaryn qaraidy. Atap aitqanda, onda «eger sot qoldanyluǧa tiıstı zaŋ nemese özge de normativtık qūqyqtyq akt Konstitusiiamen baiandy etılgen adamnyŋ jäne azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryna nūqsan keltıredı dep tapsa, ıs jürgızudı toqtata tūruǧa jäne osy aktını konstitusiialyq emes dep tanu turaly ūsynyspen Konstitusiialyq Keŋeske jügınuge mındettı» dep körsetılgen.
– Bır sözıŋızde «Bız qazır söz bostandyǧynyŋ joqtyǧyn emes, sol söz bostandyǧyn Konstitusiiada körsetılgendei qūqyqtyq şeŋberde dūrys paidalanudy äŋgıme qyluymyz kerek» degen ekensız. Oqyrmandarǧa tüsınıktı bolu üşın taratyp aitsaŋyz…
– Qazırgı kezde būl özektı mäselelerdıŋ bırı bolyp qalyp otyr. Äsırese, ǧalamtorda. Öitkenı, qaisybır saittarda, qandai aqparat bolsa, sonymen bırge oqyrmandar aqparatqa bailanysty öz pıkırlerın qaldyruǧa qūqyly. Degenmen, sol qūqy köp jaǧdaida basqa adamnyŋ qūqyna, atap aitqanda, aqparatta söz bolǧan adamnyŋ ar-ojdanyna, qadır-qasietıne kır keltıre otyryp, jüzege asyrylady. Iаǧni, sol adamdy sögıp, tıl tigızıp jatady. Būndai jaǧdai tek zaŋǧa ǧana emes, Konstitusiia talaptaryna da qarama-qaişy. Öitkenı, Konstitusiianyŋ 17-babynda «adamnyŋ qadır-qasietıne qol sūǧylmaidy» dep körsetılse, Konstitusiianyŋ 18-babynda «ärkımnıŋ jeke ömırıne qol sūǧylmauyna, özınıŋ jäne otbasynyŋ qūpiiasy boluyna, ar-namysy men abyroily atynyŋ qorǧaluyna qūqyǧy bar» dep atap körsetılgen.
– Mereilı mereke qarsaŋynda qandai tılegıŋız bar?
– Konstitusiia künı qarsaŋynda közı aşyq oqyrmandarǧa tıleitınım – myqty densaulyq, otbasynyŋ amandyǧy, äleumettık optimizm, eŋbekqorlyq, bereke-bırlık. Bız ülkenımız – dana, jastarymyz – jalyn halyqpyz ǧoi, sondyqtan elımızdıŋ bolaşaǧy jarqyn bolatynyna kämıl senemın.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Gülmira AIMAǦANBET
