«ARMYSYŊ, AQJÜREKTERIM!»

Qymbat ÄBILDAQYZY,

– Qymbat Äbıldaqyzy dese, el balasynyŋ tärbieşısı, ūlt pen tıldıŋ qamqorşysy degen teŋeuler oiǧa oralady. Sız ömırıŋızdıŋ osy salaǧa arnalatynyn bala künı­ŋızden bıldıŋız be? – Barlyǧy da tärbiemen, jürekpen, qanmen kelgen dünieler. Tärbienıŋ adam ömırındegı yqpaly qaitse de öz jemısın beredı eken. Bızdıŋ adam bolyp qalyptasuymyz – eŋ bırınşı Allanyŋ, ekınşı ata-anamyzdyŋ bergen qasietterınen. Men es bılgennen Jaratuşynyŋ bar ekenın, onyŋ jerdegı pendesın ünemı körıp-bılıp tūratynyna äbden köz jetkızıp östım. Öitkenı, marqūm ata-äjem öte taza, taqua, pendeşılıkten joǧary jandar edı. Ünemı bata alatyndai bala boluǧa qyzyqtyrdy. Ülkennıŋ jolyn kespeuge, atalap, äjelep qūr­met­pen sälemdesuge, qolǧabys jasauǧa üiretetın. «Alǧan bataŋdy qaita­laşy» dep, zerdelı boluymdy, sözge zeiın qoiyp, män beruımdı qatty qadaǧalaityn. Özderı hat tanymaityn, bıraq namazyn qaza qylmaityn, dūǧa, tılegınde eldıŋ amandyǧyn, jerdıŋ tynyştyǧyn auzynan tastamaityn, imany kämıl, özı momyn, keŋ peiıl, ülken jürektı ata-äjemnıŋ menı oqytuǧa degen nietı alaböten, jaŋaşyl edı. Oǧan dälel auyldyŋ poştaşysy Maqsūt aǧaidyŋ qolyna bar zeinetaqylaryn ūstatyp, ekınşı synypta oqityn maǧan Almatydan şyǧatyn barlyq gazet, jurnal, kıtaptardy aldyn ala tapsyryspen aldyryp beretın. Sonyŋ nätijesınde men sonau qūm şaǧyldardyŋ arasymen aptasyna bır-aq ret avtobus qatynaityn, elektr şamy joq, mädenietten şetkerı, segızjyldyq mektebı ǧana bar Ör­ken­deu degen qarapaiym auyldyŋ jaŋalyq jarşysyna ainalyp şyǧa keldım. Auyl qariialary künde keş­kılık qūlaqtaryn türıp, üş bılte şamdy jarqyratyp qoiyp, maǧan jyr-dastandar oqytatyn. Süisıne tyŋdap, keibır jerın qaitalatsa, men odan saiyn qūlşyna, qūştarlana tüsetınmın. Aqyry, oqyp-tamsanumen şektelmei, törtınşı synyptan bas­tap men de  öleŋ, maqalalar jazyp, gazet, jurnal betterıne ūsyna bas­tadym. Eŋ alǧaş respublikalyq basylymǧa «Örkendeu» dep atalatyn öleŋım şyqty. Sonda barlyq auyl, äsırese, ūstazdarym, ata-äjelerım qatty quanyp, ülken toi jasap, şyǧarmaşylyq joldyŋ qadırın ūqtyrǧan. Kışkentaiymnan oi-sanamdy düniege qyzyqtyrmai, ūstazdy syilauǧa, kıtapty süiuge baulyǧan ata-äjeme öle-ölgenşe rizamyn. Balalyǧymnyŋ bal dämındei bır belgı bar. Ol – poştadan jaŋa kelgen su jaŋa kıtaptyŋ mūryn jarar ǧajap iısı edı. Qazır qanşama teh­nologiia damyp, qaǧazdyŋ tür-türı şy­ǧyp jatqanymen, ol iıske jetetın qūnarly iıs körgem joq. Qadyr Myrzalievtıŋ «Kümıs qoŋyrauy», Jaqan Smaqovtyŋ «Jaŋǧyryǧy», Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ «Menıŋ atym – Qojasy», Safuan Şaimer­denovtyŋ «İneşı», Säbit Mūqa­novtyŋ «Botagözı» kökırek kömbe­mızge jinalǧan alǧaşqy oi men sözdıŋ bailyq bastauy ekenın qalai ūmytaiyn?! Jazsa, menıŋ balalyǧym – qyzyqty bır kıtap. Bır üide jalǧyz öskendıkten be, mınezım tosyn azat edı. Üidıŋ emes, syrttyŋ, dalanyŋ jūmysyna jaqyn boldym. Ata-äjem elge sözı ötımdı, syily bolǧan soŋ ba, öjet­tıgım, qaisarlyǧym, erkekşoralau bolǧanym onşa mın sanalmaityn. İä, malsaqtyǧym bar, «Ana buryl bügın qūlyndaidy, ala siyr erteŋ būzaulaidy», – dep ekılenem de otyram. Neşe qoidyŋ bır tünde qoz­dai­tynyn jelınıne, közıne qarap bıletınmın, tün ortasynda qoraǧa fonarmen baryp, jaŋa tuylǧan töldı tık köterıp üige alyp keletınmın. Sonyŋ bärın közben köretın körşı-qolaŋ: «Qūdai-au, erteŋ qandai qyz, qandai adam bolady? Nege üi şaruasyna ikemdep tärbielemeisızder?», – dep kädımgıdei renjitın. Sonda ata-äjem: «Qypan – aqyldy tentek, oqyp jatqan oquy ony jaman qylmaidy. Erteŋ bızdıŋ közımız ketken soŋ, özı-aq erkelıgın qoiyp ketedı», – deitın. Qysqy soǧymnan sybaǧa aparǧanda, qolǧabys jasap kömekteskennen auyldyŋ aqsaqal atalary men aq kimeşektı äjelerı: «Ǧūmyrly bol, eldıŋ qyzy bol, jaǧyŋ tüspei jamandyq körme, kösegeŋ kögersın, körpeŋ ūlǧaisyn! – dep jürekterınıŋ lüpıl dırılımen, tolqyp tūryp beretın batalary künı bügınge deiın sol baiaǧyşa qūlaǧymda tūr. Äsırese, «mūǧalım bol, ainalaiyn!» degendı estıgende, üige quana jügırıp, esıktı şalqaita aşyp, süiınşı sūraitynmyn. İä, sol batalar menı osylai ūltpen, jas ūrpaq tärbiesıne jaqyn qyl­ǧandai. Menıŋ eşkımge ūqsa­maityn, aq, adal «äulielerım» jetın­şı synypty oqyp jürgenımde, namazdaryn oqyp, ösietterın aityp, el-jūrtymen qoştasyp, menı amanattap, aq ölımmen mäŋgılık ömırge attandy. – Qymbat apai, sözıŋızge den qoisaq, qyzdai būlaŋdap öspepsız. Bıraq boijetken kezde tūrmysqa şyǧyp, ana atanǧanda qyz joly jıŋışke ekenın ūǧynǧan şyǧarsyz. – Ärine, ol ömır zaŋdylyǧy ǧoi. Degenmen, erkekşoralau bolyp ösken qyzǧa būl baspaldaqtardy baǧyndyru oŋai bolmady. On alty jasymda mekteptı üzdık bıtırısımen ziialylardyŋ qalyptasqan ordasy – Almatyǧa, QazGU-dıŋ filologiia fakultetıne oquǧa bardym. Şet tılın oqymaǧandyqtan balym kemıp, emtihandardy 5-ke tapsyrsam da, soŋǧy konkurstan öte almai, tört jyl jolym bolmady. Bıraq, sol alǧaşqy sätsızdıkten bastap, bırden auylǧa qaitatynmyn. Mektepte ärtürlı jūmystar at­qardym. Auyry da, oiyma kelmei­tını de kezdestı. Köndım, tözdım. Tübı bır menıŋ köşemde de toi bolatynyna sendım. Ol uaqytta mektepte er mūǧalımder köp bolatyn. Bız olardan sözden görı, ıstıŋ nätijege jetu, ūialu, namystanu degen qasietterge qūrmetpen qaraudy üirene tüstık. Bır esımnen ketpeitını, auyl adamdarynyŋ menıŋ bolaşaǧyma menen kem alaŋ­damaityn janaşyrlyqtary edı. Şeksız senım bıldıretın. Sol senım tıpten janymdy qinaidy. Künı bügınge deiın sürınıp jürıp qūlamauǧa, kürsınıp jürıp jylamauǧa bekıttı ǧoi. İä, armanym bolǧan QazGU-dıŋ studentı boldym. Zeinolla Qabdolov, Tūrsynbek Käkı­şev, Qadyr aǧa bas­taǧan kıleŋ ūlt qaimaqtarynan därıs aldym, ömırlık azyq jinadym. Uaqyt synaǧanymen, arman, maqsatym aldaǧan joq. Oquǧa tüsısımen, aldyma qataŋ üş şart qoidym. «Bırınşıden, uaqy­tyŋdy tekke ötkızbeisıŋ, vatnik jei­de, tehas şalbar kigen jıgıttı arman­damaisyŋ, ekınşıden, qandai qua­nyş, qyzyq bolsa da şampan, vino ış­peisıŋ, üşınşıden, syltau aityp, sabaqtan qalmaisyŋ» dep, üstelıme badyraityp jazyp qoidym. Ol söz­der maǧan Aiaz bidıŋ tymaǧyndai aqyl berdı. Törtınşı kurstan bastap, sol kezdegı jalǧyz telearna – «Qazaqstannyŋ» habarlaryna qatysa jürıp: «Qoiǧan sūraqtary jürekten-jürekke je­tetın, oiy ozyq, batyl eken» dep, Saǧat Äşımbaev bastaǧan basşy aǧalar menı jurnalistık salaǧa şa­qyrdy. Ekı-üş jyl äjepteuır täjı­ribe jinaqtai bastaǧan kezımde Jel­toqsan köterılısıne qatysyp, jūmystan şyǧyp qaldym. Ekı jyl boiy atym atalmai, aqy tölenbei tegın reportaj, habarlar jasai jürıp, Qazaq radiosyna ornalastym. Onda balalarǧa arnalǧan san aluan baǧdarlamalarmen qatar, tıkelei tolqynda ärtürlı taqyrypta habar jürgızetın kommentatorlyq qyzmetter atqardym. Ömır jolym taqtaidai tegıs bolǧan joq. Abai dana eskertken «…Özıŋe sen, özıŋdı alyp şyǧar, eŋbegıŋ men aqylyŋ ekı jaqtap» degenıne qūdai­dai sendım. Qyzdyŋ jıŋışke jo­lynda basymdy ūstap sansyrap tūryp qalmadym. Ömırlık serıgıme jolyqtym. Barynşa qazaqtyŋ ǧūr­pymen kelındık, keiın äieldık, ana­lyq jolymdy tüzu jalǧastyruǧa da ar-namysymdy az jūmsaǧan joq­pyn. Menıŋ dostarym – analar, äje­ler. Özım de taŋǧalam, jan düniem qariia­larǧa jaqyn. Menıŋ baǧyma asa tektı, bekzat bolmys iesı Asqar Süleimenovtyŋ anasy Aitotym, şyn esımı – Qymbat ana jiyrma jetı jyl janymyz tüsınısken syrlas, qimas dosym boldy.  Zaqiia esımdı altyndai ardaqty körşı apam boldy. Sol kısı: «Qymbat, qūdai senen bır şektı aiap qalǧan, äitpese qasietıŋ qai erkekten kem? Işındegı talabyŋ syrtqa şyqpasa, tūnşyǧyp, jünjıp ölesıŋ, sondyqtan galstuk taǧyp şırengenge emes, qarapaiym dalanyŋ azamatyna tūrmysqa şyq» dep eljırei keŋes beretın. Menıŋ jar taŋdauyma äjeler aqyly da zor yqpalyn tigızdı. Al, Fariza apamdy toiǧa şaqyra barǧanda: «Ekeuınnıŋ bıreuınnıŋ esterın dūrys emes-au, osy!» dep külgenı de ülken sabaq! Ekı bölek otbasyda tärbielengen, ekı türlı ortada ösıp-jetken qyz ben jıgıt üşın bır şaŋyraqtyŋ astynda ydys-aiaqty syldyrlatpai, süttei ūiyǧan otauǧa ainalu, ärine, oŋai şarua emes. Men qyzdarǧa, janym aşyǧannan qattyraq aitqym keledı: «Törkınıŋe söz keltırgıŋ kelmese, ata-anaŋnyŋ bet-jüzın tömen qaratqyŋ kelmese, balaŋ jetım, özıŋ jesır bolǧyŋ kelmese, sen tūrmysqa şyqqan, tömen etektı äiel zaty ekenıŋdı äste esten şyǧarma. Tūrmys degen atynda tūrǧandai, sen attaǧan bosaǧa – sen kelgen şaŋy­raq­tyŋ tūrmysyn jaqsartu degen söz. Sen soǧan beiımdel. Kekşıl bolma. Jassyŋ ǧoi, üiren! Äieldıŋ qyryq jany bar, ol ras. Otyz toǧyz janyŋ ölıp jatqanda, bır janyŋ tırılıp jan-jaǧyŋa jaryq şaşady. Sony ūmytpa. Erteŋ-aq eŋbegıŋmen el süi­gen, otbasyŋ qadırlegen bäibışege ainalasyŋ», – degım keledı. Al, sol jeŋıske jete almai, jolda qalyp, adasyp jürgen qanşama qyz ǧūmyr bar?! Esterıŋde bolsyn, ainalaiyndar, bet pen bet, et pen et tigen soŋ, bır adamǧa ainalasyŋdar. Bır jastyqqa bastaryn tiıp, bır körpenıŋ astynda jylynǧan soŋ, sol körpenı bıreuın tartyp äketpeŋder. Kösegeŋ kögersın, körpeŋ ūlǧaisyn degen batanyŋ qūdıretın bılıŋder. Otbasynyŋ berıktıgı – şyny sekıldı. Eger şyny bır şytynai qalsa, aqyry synbai qoimaidy. Köŋıl de sondai, bır qatty qalsa, qaita bırıguı – qiyn­nyŋ qiyny… – Özegıŋızdı jaryp şyqqan şam-şyraǧyŋyz Mereiden basqa, özıŋız el balasy dep ataǧan  ūl–qyzdaryŋyz qanattanyp qatarǧa qosyluda. «Aigölek» dosymyzdyŋ bügıngı halı qalai? – Dūrys aitasyŋ, qalqam, Mereige ne üiretıp, qalai tärbielegım keldı, «Aigölektı» oqityn balalardy da tura solai tärbieleudemın. Toqyraudan endı aryla bastaǧan 2000 jyldary eleusız qalǧan el ba­lasyna asa qajet, körkem surettı, ja­ŋa dizaindy balalar jurnalynyŋ tūjyrymdamasyn jasadym. Şükır, adal jūmysymyz aşyly-tūşyly jemısın berıp jatyr. On tört jasqa jetken «Ai­gölegımızdıŋ» jaŋa dostary kün sanap köbeiude. Bügınde «Aigölek» barlyq formaty jaŋa talaptarǧa sai kelgendıkten, Qazaq­stannan asyp, «Rosspechattyŋ» ka­talogıne enıp, Resei aimaǧyna ta- ra­latyn jalǧyz balalar jurnalyna ainaldy. Öz küşımen, balǧyn bül­dır­şınderdıŋ taŋdap, süiıp jazyluy-men taralymy elu myŋǧa jettı. Ol – şyǧarmaşylyq ūjym, balalardyŋ bäsekege qabıletın arttyru, būl deŋ­geige jetu tıptı de osal eŋbek emes. El balasyn öz balasyndai süietın Qymbat degen qazaqtyŋ jankeştı, qiiali qyzy taŋdaiyn keptırıp, tabanynan tausylyp, mümkındıgınşe, ärbır mekteptıŋ ärbır synybyna jeke-jeke kırıp, oquşylarmen betpe-bet kezdesıp, oiyn oiatyp, «Aigölekke» qaratyp jürgen jaiy bar. Danagöi qazaq: «Bailyq – qolǧa ūstaǧan mūz, eridı de ketedı, baqyt – ūzatylǧan qyz, jönıne ol da ketedı, bala – artynda qalar ız, atyŋdy mäŋgı etedı» degen. Sol mūrager ūrpaǧymyzǧa, artymyzda qalar ızımızge, bala-patşalarǧa degen qamqorlyqty qaita jandandyrsa, dala filosofiiasy täjıribege ense degen arman bar. Ony otyz jyldan asa bükıl sanaly ǧūmyryn el balasynyŋ tärtıp-tärbiesıne arnap kele jatqan men siiaqty qūlaqkestı qūl maman aitpaǧanda kım aitady?! Tiıstı salalardan, ülken bet-bedelı bar bır de bır adam «osyndai jur­nal şyǧaryp otyrsyŋ, halıŋ qa­lai?» dep sūrap körmeitınıne taŋ­ǧala körıŋız. Bızdıŋ: «Anam sensıŋ, tuǧan jer!», «Abai jäne men», «Namysymsyŋ, tuǧan tıl!», «Oilandyrar on bes sūraq», «Tabylǧan tapsyrma» atty  oilandyrarlyq, oi salarlyq balalardyŋ şyǧarmaşylyq bäige-baiqaulary arqyly qanşa möldır būlaqtardyŋ közı aşylyp, arman qanattary biıkke samǧaudy üirenude. Būl Otanymyz, elımız üşın az olja emes dep bılemın. Al, tanymdyq maqalalarymyzdyŋ, käsı­bi suretşılerdıŋ suretterınıŋ bala dünietanymyn tärbieleuge yqpaly tıptı zor. Sol jurnal tapsyrysymen suret salatyn käsıbi suretşılerge qalamaqyny da özımnıŋ az jalaqymnan bölıp beretınımdı kımge aitsam eken? Öz balamyzdy keiın ana tılınde dū­rystap, jüielı oqytpaǧan qazaqtan jany aşityn adam şyǧady degenge men senbeimın. Bız, ülkender qazaq balasyn qazaqşa namyspen tärbielep ösıruge mındettımız. – Qazaqy ruhqa toly, äserlı sūhbatyŋyzǧa alǧys bıldıremız.

Nūrgül AHANQYZY