Tūŋǧyş Prezidenttıŋ merekesı qarsaŋynda Elbasynyŋ rezidensiiasy, Esıldıŋ sol jaǧalauynda oryn tepken aişyqty ǧimarat – Aqordanyŋ jobasyn jasaǧan belgılı arhitektor, QR Säuletşıler odaǧynyŋ müşesı Baiǧūtty Tortaimen sūhbattastyq.
SÄULET ÖNERI – OTBASYMYZBEN TAŊDAǦAN SALA
– Baiǧūtty Seiıtjanūly, arhitektura mamandyǧyn taŋdauyŋyzǧa ne sebep boldy, kım äser ettı?
– Men ösıp-öngen otbasy müşelerınıŋ bärı önerge jaqyn. Äkemız on sausaǧynan öner tamǧan şeber edı. Qanmen berılgen qasiet qoi. Mektepte jürgende suret, syzu pänderıne beiım boldyq, qabyrǧa gazetın jasauǧa belsene aralastyq. Arhitektura fakultetıne bırden kele qoiǧan joqpyz. Bır jyldary äkemızdıŋ ızın jalǧap, orman şaruaşylyǧymen ainalystyq. Men oquǧa tüsuge barǧan jyly konkurstan ötpedım. Qaladan kele sala tyŋǧylyqty daiyndyqqa kırıstım. Ol kezderı audanǧa «Arhitektura SSSR» jurnalynyŋ bır-aq danasy keletın. Jurnalǧa jazyluǧa rūqsat alyp, tört-bes jyl kölemındei maşyqtandym. Önerımdı baǧalap, auyldyq mektepke mūǧalımdıkke şaqyrdy. Aqyry, bes jyldan keiın oquǧa tüskende biık şyŋdy baǧyndyrǧandai keremet sezımge bölendım. Menıŋ äserım boluy kerek, ınım Arapbai da säulet önerın taŋdady. Ekeumız ılgerı-keiın sol fakultettı bıtırdık. Balalarymyz bızdıŋ jolymyzdy taŋdady. Ülken qyzym Dinara – elımızdıŋ 15 qalasyndaǧy Nazarbaev ziiatkerlık mektebınıŋ avtory. Mıne, ūrpaqtar sabaqtastyǧynyŋ jarqyn mysaly! Al ülken aǧamyz – qūrylysşy. Jas mamandardy baǧyttap menı – Tarazǧa, Arapbaidy – Aqtöbege jıberdı. Keiın elordamyz Astana bolǧan kezde bas şaharǧa qonys audaruǧa degen qūştarlyq paida boldy. Aǧaiyndar bır-bırımızben habarlasa jürıp, 1999 jyly Astanaǧa kelıp, jūmysqa ornalastyq.
– Būl – Astananyŋ elorda bolǧan alǧaşqy jyldary ǧoi. Sol kezde qazırgı elordanyŋ kelbetı qandai edı?
– Ol kezde Astana şaǧyn qala bolatyn. Bız bıletın üş-aq ülken köşe bar edı: qazırgı Beibıtşılık, Respublika jäne Jeŋıs daŋǧyly. Al ǧimarattardan – qazırgı eskı ortalyqtaǧy qalalyq äkımdık, būrynǧy Parlament üiı, Syrtqy ıster ministrlıgı bolatyn. Al qalanyŋ özınde dūrys jol da bolmaityn. Sonda «Būl qaşan qala bolady?» dep oilaitynmyn. Söitsem, oiym aǧattyq eken. Şahar äp-sätte özgerıp, äsem qalaǧa ainaldy. Qūrylys qarqyndy jürgızıldı. Elbasynan bastap, säuletşılerge deiın bılek sybana jūmys ıstedık. Aldymen Aqorda men Ükımet üiınıŋ maŋaiyna şoǧyrlanǧan ǧimarattar salyndy. Ainaldyrǧan ekı-üş jyldyŋ ışınde äkımşılık nysandardyŋ bärı bırınen keiın bırı paidalanuǧa berıldı.
ÄRBIR ǦİMARAT JŪRTŞYLYQQA YŊǦAILY BOLUY ŞART
– Aǧaiyndy Tortaevtar Aqorda, Ükımet üiı, Joǧarǧy Sot syndy jalpy sany 30-dan astam ǧimarattyŋ syzbasyn syzyp, avtory atandy. Endı qandai jobamen ainalysyp jatyrsyzdar?
– Astananyŋ aua raiy öte qūbylmaly ekenı belgılı. Jaqynda osy klimatqa qolaily joba jasadym. Ǧimarattyŋ töbesı «Hanşatyr» siiaqty jabyq bolatyndai konstruksiiany oilap şyǧardym. Ol otqa janbaityn köpqabatty şynydan jasalady. Jauyn jauǧan kezde üidıŋ şatyryna salmaq tüsedı. Avtomatty türde üstınen ystyq aua ürlenıp, jauǧan qar erıp, suy qazylǧan kärızge aǧyp ketedı. Kıre sala bırınşı qabattyŋ astynda kökönıs ösetındei jer qyrtysyn daiyndauǧa bolady. Kelesı qabatta adamnyŋ tynyǧuyna arnalǧan bölme oilastyrdym. Tūrǧylyqty üidıŋ astyna parking ısteuge bolady. Būl aulada oinaityn balalardyŋ jäne ülkenderdıŋ qauıpsızdıgı üşın jasalǧan. Jaŋa jobany Astanada, Qyzylordada, Atyrauda jasau oida bar. Menıŋ basty qaǧidam – qaladaǧy säulet ǧimarattary halyqqa meilınşe yŋǧaily boluy şart.
– Astana arhitekturasynda ūlttyq nyşandarymyz nege köp eskerıle bermeidı?
– «Travertin» degen taspen tügel ǧimarattardy qaptap şyǧudyŋ özı – bızdıŋ ortaaziialyq säulet önerıne tän dizain. Ärine, eger ūlttyq nyşan dep barlyq oiu-örnegımızdı paidalana bersek, körşı Taşkenttegı siiaqty körınıs boluşy edı. Alaida, elımız Euraziia kındıgınde jatqanyn da eskergen jön. Demek, Astanany Europa men Aziianyŋ tūjyrymdalǧan balamasy dep qabyldau kerek.
EŊSESI BİIK EREKŞE ǦİMARAT
– Körkı köz tartatyn äsem ǧimarat, Prezidentımızdıŋ rezidensiiasy Aqorda aǧaiyndy Tortaevtardyŋ qalamynan tuǧan säulet jobasy. Osy ǧimarattyŋ ömırge kelu tarihy jönınde aityp berseŋız?
– Aqorda – bız üşın de taŋdauly jobalardyŋ bırı. Öitkenı būl memleket – ömırınde bır ret qana salynatyn jalǧyz orda. Tenderge 17 joba qatysty, basym köpşılıgı – şeteldıkter. Sol kezdegı QR Prezidentı Isterı Basqarmasynyŋ basşysy Temırhan Dosmūhambetov: «Jıgıtter, baiqauǧa 17 adam qatysyp tūrsyzdar. Qazır öz jobalaryŋyzdy qorǧaisyzdar. Işınen törteuın taŋdap alamyz. Bır ai uaqyt berıledı. Jobalardy jetıldırıp, qaitadan osy jerde jinalamyz. Bırneşe ırıkteuden keiın jeŋımpazdy anyqtaimyz» dedı. Elbasy jasaǧan eskertpeler men ūsynystaryn jüzege asyrdyq. Mıne, osylaişa, bızdıŋ joba üzdık bolyp tanyldy. Al Aqordanyŋ ışkı dizainyn italiialyq mamandar jasady. Jobanyŋ avtory retınde men de atsalystym. Ǧimarattyŋ özıne tän erekşelıkterın eskertu, maŋyzdylyǧyn tüsındıru menıŋ moinymda edı.
Är zaldyŋ özındık mınezı bar. Mäselen, kümbezdı zal sän-saltanatty şaralarǧa arnalǧan. Işıne kırgen kezde jan saraiyŋ aşylady. Al jiyn zalynyŋ tabaldyryǧyn attaǧannan bastap özıŋdı jinaqy ūstaisyŋ. Qabyrǧalar ötkızıletın şaranyŋ maŋyzdylyǧynan habar berıp tūratyndai körınedı. Tüsterı de soǧan säikes taŋdalǧan. İtaliialyq jıgıtter de önerden qūr alaqan emes. Bır baǧyt berseŋ, ılıp äketetın öz ısınıŋ mamandary. Kelgen qonaqty ülken saltanatpen qarsy aluǧa arnalǧan jerdıŋ de maŋyzy zor. Bız onyŋ kölemın mümkındıgımızşe ūiymdastyruǧa tyrystyq. Konstruksiialyq şeşımnıŋ arqasynda barlyǧyn oidaǧydai etıp jasaǧanymyzǧa rizamyz. Jobany syzǧan uaqytta oǧan tüsetın salmaqty, jerdıŋ otyruy, jauyn-şaşynnyŋ äserı mındettı türde eskerıledı. Aqordanyŋ qūrylysy 2001 jylda bastalyp, 4 jyldyŋ ışınde aiaqtaldy. Ǧimarattyŋ qaŋqasy men paidalanuǧa berılgen kezdegı körınısı ekı türlı ǧoi. Osydan bır jyldan būryn ǧana Aqordanyŋ ışın tügel aralap şyqtyq.
– Aqordanyŋ özge memlekettıŋ rezidensiiasynan qandai aiyrmaşylyǧy bar?
– Osydan bır-ekı jyl būryn aǧylşyndyq Theestle.Net portaly prezident sarailaryn salystyryp, reitingtegı ornyn aiqyndap bergen bolatyn. Bızdıŋ Aqordamyz üzdık üştıkten körındı. Bırınşı orynǧa AQŞ-tyŋ Aq üiı laiyqty dep tanylsa, ekınşı oryndy – Täjıkstan prezidentınıŋ Ūlt saraiy – Kasri Millat ielendı.
Aqordamyz – öte eŋselı, özındık kelbetı men täkapparlyǧy bar rezidensiia. Han saraiyndai äkımşılık ǧimarat ekenı körınıp tūr. Saliqaly. Däuletıne säuletı sai orda. Işıne kırgendegı äser öte keremet. Elbasymyzdyŋ älemdık deŋgeidegı oi-sanasyna para-par ideiasyn jüzege asyruǧa ärqaşan daiynbyz. Bügınde, bır adamnyŋ ǧana baǧyty düiım jūrttyŋ jūmysyna ūlasyp jatyr.
– Ǧimarattar jobasyn jasap jatqan kezde qandai da bır nysannyŋ oilamaǧan jerden özgergen sätterı boldy ma?
– Ärine, boldy. Mysaly, äu basta Ükımettıŋ üiı 27 qabat dep kelısıldı. 19 qabatty salyp jatqan kezde qonaqqa elımızge Boris Elsin myrza keldı. Ol kısı sol jerde tūryp «Būl ǧimarat Aqordadan biık bolyp ketedı-au» degen pıkırın bıldırdı. Elsinnıŋ pıkırınen keiın dereu qūrylysty toqtatuǧa tapsyrma berıldı. Salynbaǧan 5 qabattyŋ kölemın saqtai otyryp, bır künnıŋ ışınde jobaǧa özgertuler engızıp, aparyp berdım. Maqūldandy. Osylaişa, alǧaşqyda 27 qabatqa jobalanǧan nysan Aqordanyŋ biık eŋsesın eseleu üşın 21 qabatpen aiaqtalǧan edı.
Sūhbattasqan:
Güldana TALǦATQYZY
