Talǧat Jaqypbekūly BİGELDİNOV
2014 jylǧy 10 qaraşada 93 jasqa qaraǧan şaǧynda aty aŋyzǧa ainalǧan ūşqyş, ekı märte Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, aviasiia general-maiory, körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı Talǧat Jaqypbekūly Bigeldinov ömırden öttı.
T.J.Bigeldinov 1922 jyly 5 tamyzda düniege kelgen. Ol Saratov jäne Orynbor äskeri aviasiia uchilişelerın tämamdaǧan.
1943 jyldyŋ qaŋtar aiynan bastap Ūly Otan soǧysyna aralasty. I Ukrain maidanynyŋ 144-şı gvardiialyq şabuyldauşy äue polkynda eskadrilia komandirı boldy.
1944 jyly T.J.Bigeldinovke äue şabuyldaryndaǧy erlıgı men äskeri şeberlıgı üşın Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧy berıldı.
Ekınşı «Altyn Jūldyz» medalı gvardiia kapitany T.Bigeldinovke 1945 jyldyŋ mausym aiynda eskadriliany üzdık basqarǧany jäne Krakov, Oppeln (qazırgı Opole), Katovise, Breslau (qazırgı Vroslav) jäne Berlin qalalary üşın bolǧan ūrystarda jauyngerlık tapsyrmany erjürektılıkpen oryndap körsetken erlıgı üşın berıldı.
T.Bigeldinov 1945 jylǧy Jeŋıs paradyna qatysty. Soǧystan keiın 1950 jyly Äskeri-äue akademiiasyn tämamdady jäne KSRO Äskeri-äue küşterınde qyzmetın jalǧastyrdy. 1957 jyldan 1970 jylǧa deiın azamattyq aviasiia salasynda qyzmet atqardy. 1968 jyly T.Bigeldinov Mäskeu injenerlık-qūrylys institutyn bıtırıp, Qazaq KSR memlekettık qūrylys jüiesınde 26 jyl boiy basşylyq lauazymdarda eŋbek ettı. Onyŋ jetekşılıgımen azamattyq aviasiiada köptegen nysandar salyndy.
T. J. Bigeldinov KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ 1946-1954, 1989-1991 jyldardaǧy 2, 3, 12 şaqyrylymdarynyŋ deputaty boldy. Lenin, Aleksandr Nevskii, ekı märte Eŋbek Qyzyl Tu, I jäne II därejelı Otan soǧysy, Qyzyl Jūldyz, III därejelı Daŋq ordenderımen, Qazaqstan Respublikasynyŋ «Otan» jäne I därejelı «Daŋq» ordenderımen nagradtalǧan.
Soŋǧy jyldary T.J.Bigeldinov Ūly Otan soǧysynyŋ mügedekterıne jäne jetım balalarǧa kömek körsetetın Halyqaralyq qaiyrymdylyq qorynyŋ prezidentı boldy.
Bar ǧibratty ǧūmyryn tuǧan elınıŋ qauıpsızdıgı men äue qorǧanysy salasyn nyǧaituǧa arnaǧan äskeri qairatker közsız erlık pen şynaiy batyrlyqtyŋ ülgısı, halqynyŋ qadırmendı ziialysy boldy.
Talǧat Bigeldinovtıŋ jarqyn beinesı barlyq qazaqstandyqtardyŋ jüregınde ärdaiym saqtalady.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Ükımetı
Ömırı ONYŊ – önege
Orny tolmas qaza.
Qazaq elı qara jamyldy.
Talǧat Bigeldinov ömırden öttı.
Ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary qyzmet babymen ekı jyl Mäskeude bolyp, jataqhanada Voronejden kelgen Volodia degen ärıptesımmen bır bölmede tūrdyq. Bırde söz arasynda «bızdıŋ eldıŋ qandai ataqty adamdaryn bılesıŋ?» degen sūraǧyma ol bırden «Talǧat Bigeldinov. Ataqty ūşqyş» dep jauap bergenı älı esımde.
İä, ol ekınşı düniejüzılık qyrǧyn maidanda ǧajap erlık jasady. Sol üşın bolar, qazaq halqynyŋ qaharman ūlynyŋ aty aŋyzǧa ainaldy, ataq-daŋqy älemge jaiyldy. Öitkenı, bükıl soǧystyŋ ön boiynda 500 saǧattan astam ūşyp, bırde-bır baǧytynan jaŋylmai, baǧdarşyl boljampaz ekendıgın aiqyn baiqatqan ūşqyştar neken-saiaq bolsa kerek.
Jastaiynan qiyndyqqa moiymai, jinaqy, derbes, täuelsız, özıne-özı qamqor bolyp, ömırın dūrys qūruǧa maşyqtanǧan Talǧat sol qadır-qasietın qan maidanda da körsete bıldı.
23 jasqa jeter-jetpeste ekı dürkın Batyr atanǧan jerlesımız beibıt zamanda da öz ornyn tauyp, halyq şaruaşylyǧyn örkendetuge ölşeusız üles qosyp edı. Soǧys kezınde alǧan köptegen marapattarǧa täuelsızdık jyldary ie bolǧan orden-medaldarynyŋ qosyluy – sonyŋ aiǧaǧy.
Qoş bol, qadırlı aǧa!
Batyr bauyrymyzdyŋ ömır joly bügıngı ūrpaqqa ülgı-önege bola bermek.
Amantai KÄKEN, äskeri zeinetker, polkovnik
Aqmolanyŋ tumasy
Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyna ekı dürkın ie bolǧan äigılı ūşqyş, äue ūrystarynda talai faşisterdı jer jastandyryp, jeŋıs künın jaqyndatqan qadırlı azamatymyz Talǧat Bigeldinovtıŋ qaza bolǧany jönınde suyq habardy estıp, qatty küŋırendım.
Aviasiia general-maiorynyŋ qazasyna qaiǧyrmaǧan qazaq joq şyǧar, sırä?! Sebebı, onyŋ jürıp ötken ömır joly, jauyngerlık erlıkterı – keiıngılerge öşpes ülgı, önege.
Men – Täkeŋmen tūstaspyn. Ärı batyrlyǧymen küllı älemge tanylǧan aptal azamattyŋ osy jerdıŋ, özımızdıŋ Aqmola oblysynyŋ tumasy ekenın maqtan tūtamyz.
Talai ret ol kısımen betpe-bet kezdesıp, maidandaǧy erlıkterı turaly äŋgımelerıne kuä bolǧanmyn. Sonda baiqaǧanym, onyŋ közderınen Otanǧa degen şeksız mahabbat sezılıp tūratyn. Öskeleŋ ūrpaq ökılderınıŋ de tuǧan jerge, elge degen süiıspenşılıgın arttyruǧa barynşa üles qosyp kelgenın, sol üşın düiım qazaq jūrty Talǧat Bigeldinovtı erekşe qūrmettegenın qalaişa esten şyǧaramyz?!
Közı tırısınde osynşalyqty ataq-daŋqqa bölengen azamattyŋ aramyzdan ketkenı, ärine, qabyrǧamyzdy qaiystyrdy. Degenmen, onyŋ esımı, erlıkterı eşqaşan ūmytylmaidy.
Jatqan jerıŋ jaryq, topyraǧyŋ torqa bolsyn, qadırlı zamandas!
Batyrdyŋ jarqyn beinesı jüregımızde mäŋgı saqtalady.
Seiılbek USİN, soǧys ardagerı
MAIBALYQTYŊ ŞAMŞYRAǦY
Menıŋ aǧam Mūhtar Bekmaǧanbetov Ūly Otan soǧysy bıtken jyldary, Aqmola qalasynan elu şaqyrym jerdegı, Nūra özenınıŋ jaǧasyndaǧy «Keŋes» kolhozynda mūǧalım ärı mektep direktory bolyp qyzmet ıstedı. Söitıp jürıp audandyq oqu-aǧartu bölımınıŋ būiryǧymen, Maibalyq kölınıŋ jaǧasyndaǧy «Maibalyq» kolhozynyŋ mektep direktorlyǧyna taǧaiyndalyp, sonda köştık. Ekı kolhozdyŋ aiyrmasy joq, bır köşenıŋ boiyna ornalasqan, saz kırpışten qalaǧan alasa üilerden tūratyn, qora-qopsy japsarlas salynatyn. Ol kezde mūǧalım üiı mekteppen bırge bır qorada bolatyn. Maibalyqtaǧy mektep te sondai. Mektep bır koridordyŋ boiyndaǧy tört bölmeden tūrdy. Dälızdıŋ bır jaǧyn ekı klass alsa, ekınşı jaǧy mūǧalım üiı edı. Şeşem Ündemes, aǧam äielımen, men sonda tūrdyq. Kolhoz aty basqa bolǧanmen, ömır tura qaitalanyp özgerıssız ötıp jatty. Aiyrmaşylyǧy joq. Esık aldyndaǧy aǧaş baǧanany körsem de, köŋıl bölmegen bolarmyn. Onyŋ basynan ekınşı baǧananyŋ basyna deiın sym baryn bılsem būiyrmasyn. Tek bır künı qas qaraia, esten tanarlyq, būryn-soŋdy körmegen qūbylys boldy. Mektepke ırgeles ekı jüz metrdei jerge salynǧan üi dürsıldep qoia berdı, artynşa baǧanaǧy baǧanalar basyndaǧy şamdar ainalaǧa säule şaşyp, tün kündızge ainaldy, üi ışı samaladai jarqyrady. Kerosin jaǧuǧa üirengen bala, mūndai qūbylysqa airan-asyr boldy. Jeŋgesı bılte şam jaryǧymen «Myŋ bır tündı» oqyǧanda, osy balany janyna otyrǧyzatyn. Öitkenı, kıtaptaǧy jyn-perı, diiular örıp jüretın. Sol diiu, perıler keş bolsa, kolhozdyŋ är qorasynda bosyp jüretın. Mıne, qyzyq, baǧana basyndaǧy şamdar jyn-perını quys-quysqa quyp tyǧyp, bala-şaǧany mäz-mäiram qyldy. Būryn-soŋdy mūndai quanyşqa bölensem būiyrmasyn. Osyndai keşterde aǧam Mūhtar jäne auyldaǧy bas köterer jastar auyl klubynda spektakl qoiyp, kärı men jasty bır köterıp tastaityn. Sondai bır kezderde şeşem Ündemes «jasatqan jasyna, körsetken qyzyǧyna rizamyn» dep täube qylatyn.
Eseie kele bıldım. Ol şamşyraq Keŋes Odaǧynyŋ ekı märte Batyr ataǧyn alǧan Talǧat Bigeldinovtı tuyp-ösken topyraǧyna, özınıŋ altyn besıgı Maibalyǧyna bergen syiy eken. Ol nemıs jerınen äkelgen elektrodvigatel edı. Sol «dvijokty» auylda jürgen Karl degen nemıs 1 Mai, 7 Noiabr, Jaŋa jyl, 8 Mart, 23 fevral merekelerınde ot aldyryp, jaryq beretın, qalǧan künderı bılte şammen otyratynbyz.
Men ömırde talai qyzyqty bastan keşırdım, oǧan rizamyn. Sovet zamanynda Leningrad, Mäskeu, Taşkent, Samarqan, Kamenes-Podolsk, Cheliabı qalalarynda, Beket-Ata, Şolpan-Ata, Masat-Ata, Şaqpaq-Ata bastarynda boldym. Qazırgı zamandaǧydai jūrt maqtaityn Amerika qalalary jäne Gollivud eş qyzyqtyrmaidy. Öitkenı, men bala kezımde Maibalyq şamşyraǧyn kördım ǧoi. Keşegı ūrpaqqa aitarym, bolsaŋ, Talǧat Bigeldinovtei bol, onyŋ şamşyraǧy menıŋ kökıregımde älı janyp tūr. Myŋ da bır rahmet menıŋ bala künımdı öşpes säulege bölegen qazaq ūly Talǧatqa.
Baimūqan BEKMAǦANBETOV
QAHARMAN DÜR QARİIа QALPYNDA EDI…
«Ana tılı» gazetı 1990 jyldardyŋ ortasy aua tūlǧalarmen sūhbatqa köbırek den qoidy. Bas redaktor Mereke Qūlkenov «Atamūra» korporasiiasynyŋ bas direktory Mūhtar Qūl-Mūhammedpen jäne kinoakter Nūrjūman Yqtymbaevpen äŋgımeden keiıngı üşınşı tapsyrmany, Talǧat Bigeldinovpen jüzdesudı jüktedı. Kütpegen tapsyrma… «Joq» deuge basşydan, «iä» deuge Batyrdan jüregım daualamai tūr.
Telefon nömırın taptym. Terdım. Az-kemnen keiın tūtqany bıreu köterdı. Batyr eken. Jönımdı, ötınışımdı aittym. Bögelıŋkırep bıraz tūrdy da:
– Atym kım deisıŋ? – dedı.
– Rauşan.
– A, Rihan… Nu… jaraidy, bügın tüsten keiın kel.
«Rihan emes edım» deuge bolmaidy, tıptı jaqsy, keşegı «Leninşıl jastaǧy» Ötegen Oralbaev pen «Ana tılındegı» Ertai Aiǧaliūly aǧalar qoiǧan Räşida, Rauǧaşynyŋ qasyna taǧy bır jaŋa at qosyldy.
… Tramvaidan bır aialdama erte tüsıp qaldym da, endı öz oiymmen özım jaǧalasyp kelemın. Qobaljyp ta, qorqyp ta baramyn. «Kelıse me, kelıspei me dep edım, söitsem, ol tük emes eken. Eger söilese almasam, qaitemın?
Esıktıŋ qoŋyrau tüimesın basyp edım, ışten «şas, şas» degen dauys saŋq-saŋq ettı. Quanyp kettım. Ile kılt syldyrlap, esık aiqara aşyldy. Qarsy aldymda Talǧat Bigeldinov tūr! Arǧy jaq u-du. Üide qonaqtar bar eken. Ol kısı maǧan aŋtarylyp qarady. Men abdyrap qaldym.
– Aǧa, men… «Ana tılınen»… Tüsten keiın kel dep edıŋız…
– Ä–ä–ä… İä-iä… Nu… jaraidy, sen de qonaqsyŋ ǧoi. Kır, kır.
Sırä, basqa bıreudı kütıp otyrǧanda qoŋyraudy men qaqsam kerek…
Qysylǧanyma qaramai, dastarqanǧa keltırttı. Orys-qazaǧy aralas kıleŋ ülken kısıler. Kımder ekenıne män bergenım joq, özıme bır kısı ǧana kerek. Apailar men atailarǧa kedergı bolmai, sälden soŋ şyǧyp ketermın degenmın. Bärıbır äŋgımenıŋ retı bügın kelmes.
– Būl – korrespondent. Maǧan interviu berıŋız deidı, – degen Batyrdyŋ sözınen soŋ bärı bırınen keiın maidan, soǧys turaly äŋgımege köştı. Zeiın qoimasqa bolmady…
Köŋıldı otyrǧanyn paidalanyp, erteŋ keluge Batyrdyŋ uädesın aldym.
Ertesıne kelısılgen uaqytqa keşegıdei emes, batyl basyp bardym. Barsam, Batyr aǧam da keşegıdei emes, yqylasy suyp qalypty… Qataryŋ emes, qūrbyŋ emes, «keşegı uädemız qaida?» dep, qalai bazyna aitarsyŋ! Kerek deseŋ, onşa jaqtyrmady.
– Erteŋ telefon soǧarsyŋ, – dedı sülesoq.
«Bara berdı» – ūqtym da, syrtqa köŋılım qūlazyp şyqtym…
Endı kün saiyn Talǧat Bigeldinovke qoŋyrau soǧu ädetke ainaldy. Telefonnyŋ diskısı şyr ainalyp-ainalyp, Talǧat aǧamdy «taba almaidy».
«Jazǧan qūlda şarşau joq», taǧy telefon şaldym.
Būl joly tūtqany tez kötergenı ne kerek:
– Ainalyp keteiın, interviu bere almaimyn, – dedı tıke.
– Onda, anau küngı bal salyp bergen bankıŋızdı aparyp bereiın.
Būl şynym edı. Ol uaqytta bankı atauly bügıngıdei emes, qat. Qajet kezde qolǧa tüspei qalady. Ärine, basqa-basqa, bankıge qarap tūrǧan Batyr joq, menıkı de jönsız boldy ma, ünsız qaldy.
Osylai bıraz oqtalyp jürıp bır künı eskertpesten erteŋgı saǧat 10 bolmai, Batyr üiınıŋ tabaldyryǧyna tıreldım.
– Sälematsyz ba? – dedım bosaǧasynan jaŋa kırgendei.
– Sen özıŋ… faşist ekensıŋ!!!
– Sız faşistı kördıŋız be?
– Ne?!? Ne dedıŋ??!
Qatty aşulandy. Ekı közınıŋ qiyǧy qasyna qarai şanşylyp şyǧa keldı. Qarap-qarap tūrdy da:
– Kır! Kır, bölmege!.. – dedı.
Ünı azdap synǧandai ma, älde, maǧan solai körındı me…
Qonaqjaiǧa öttım. Teledidar qosuly. Qūdai tıleuıŋdı bergır.
Endı özı «hoş» demeiınşe, taǧy bır närsenı büldırıp alarmyn dep, üstel üstındegı samsaǧan «oiynşyq» samoletterdı qyzyqtaǧan bolyp, oryndyqta tapjylmastan, ün-tünsız otyrmyn. Ūşqyştyŋ jany – ūşaqtyŋ qanatynda, nazarym süiıktı samoletterıne sürınıp otyrǧanyn körse, özı de äldene dep söz bastar…
Än aiaqtaldy. Teledidardy söndırıp, äŋgımege daiyn ekenın aŋdatty.
…Batyr «bulyǧyp» jür eken, saual saiyn söz tuyndatyp, köp, öte köp äŋgıme aitty. Bır emes, ekı taspanyŋ ekı jaǧy toldy. Batyrdyŋ da kökıregıne bailanǧan şerı bolady eken, semıp qalǧan syrdy tarqatty. Taǧdyry anasynyŋ qūrsaǧynda jatqanda-aq bastalypty. Bala küngı köp närse esınde eken, tapqan, baqqan ata-anasy turaly söz qozǧady. Jüz üş jasaǧan naǧaşy apasy Hadişa äjeidıŋ dūǧa üiretkenın, ony soǧystyŋ ön boiyna auzynan tastamaǧanyn, keiın beibıt zamanda jūmysta da, tūrmysta da äldeqalai qiyndyqqa duşar bolǧanda oqi jüretının äŋgımeledı. Soǧys bıtıp, elge kelgen soŋ, oquǧa jinalǧanda ata-anasy «Batyrǧa endı oqudyŋ keregı ne?» dep taŋǧalǧanyn, būǧan qalyŋdyq daiyndap otyrǧanyn aitqanda, «ony käitemın?» dep özınıŋ taŋǧalǧanyn aityp, rahattana küldı. «Käitemını nesı? Üilenesıŋ». «Joq. Oqimyn. Üilenbeimın». «Sen äuelı ol qyzdy körseŋşı». «Körsek, köreiık». Kördı. On altydaǧy süp-süikımdı qyz eken. Erıksız ǧaşyq boldy. Qaldyrmai, özımen bırge ala kettı. «Ol – mynau edı, erterek qaitys boldy, baiqūs» dep, qasy-közı möldıregen sūlu kelınşektıŋ suretın körsettı.
… Būl bır bıtken ıs boldy. Taŋerteŋ Batyr qarsy alyp edı, endı tüste bala künınde beinet keşken, jas künınde ūşyp jürıp ot şaşqan, tırşılıkte kezıkken qyzyqşylyq pen qiynşylyq bärı-bärı jinalyp, jüregıne qatpar-qatpar syr bolyp qatqan dür qariia şyǧaryp saldy. «Būl – menıŋ sürıp jatqan ömırım, ainalyp keteiın». Taspaǧa tartqan sözdıŋ bärın ılıp, tızıp nemese şala şolyp jariialaudyŋ jön emestıgın qaperge saldy. «Gazetke şyǧarmai tūryp, jazǧanyŋdy maǧan körsetıp al» dedı. «O, ärine!». Soŋyra, 12 betke yqşamdap, kompiuterge terılgen öz äŋgımesın oqydy. Kökeiınen şyqty. Är betıne jeke-jeke qol qoiyp berdı. «Al, Rihan, taǧy jazamyn deseŋ, taǧy kel» dep, yqylas bıldırdı. Jastyq pa, jūmys pa, sätı tuyp tūrǧanda qaita oralmaǧanymyz-ai… Kezektı, kelesı sūhbattardy «qualap» kete berıppız.
Rauşan TÖLENQYZY, jurnalist
(Avtordyŋ «Astana aqşamy» gazetıne şyqqan «Aspannan ekı «Altyn jūldyz» alyp tüsken er qazaq» atty essesınen yqşamdalyp alyndy. 2012 jyl, 8 mamyr)
Biıktık turaly ballada
Qarailap jürmesek te qasyna erıp,
Köruge has batyrdy ǧaşyq edık.
Er Talǧat dünieden ozyp kettı,
Toqsannyŋ üşeuıne jasy kelıp.
Būl baqyt būiyrypty qandai janǧa,
Izdeseŋ jaqynnan da, şalǧaidan da:
Eş qazaq aman-esen qalǧan emes
Ekı ret erlık jasap qan maidanda.
Kün külıp, tas töbeden tökken arai,
Jetuge jau tylyna – şepke qarai.
Qonuǧa qara jerge asyqqan joq,
Ūmtyldy qyran syndy – kökke qarai.
Qaitqan joq sodan keiın sol betınen,
Estırtıp er esımın elge kıleŋ.
Tanylyp tūlǧasynan tūruşy edı,
Körınıp batyrlyǧy kelbetınen.
Ūqsaityn jalǧyz özı dara belge,
Qiiadan tūruşy edı qarap elge.
Sol qyran biıgıne jetkennen soŋ
Qūlady ajal jetıp qara jerge.
Tūrǧanda bükıl dünie uysynda
Bärımız juyq edık juysuǧa.
Tırelıp tyǧyryqqa qairan batyr,
Qalmaq pa Alataudyŋ quysynda?
Şyraǧy tırşılıktıŋ janǧan erge,
Qūmary balalyqtyŋ qanǧan jerge:
Kösılıp şalqasynan jatpas pa eken,
Keŋ dünie – kındık qany tamǧan jerge.
El-jūrty tūrar edı basyna kep,
Tabynyp, tauap etıp tasyna kök.
Dünie-ai, Qabanbaidai batyr edı,
Jatpady Qabanbaidyŋ qasyna kep.
Er jıgıt tuǧan jerın tappas pa eken,
Qaitadan oşaq otyn jaqpas pa eken.
Qaida dep bır töbeden ızdegende,
Tösınde Maitöbenıŋ jatpas pa eken.
Batyrdyŋ biık bügın dara basy,
Halyqtyŋ ärı äkesı, ärı aǧasy.
Şyr etıp düniege kelgen kezde
Juylǧan erke Esılge şaranasy.
Köterıp tuǧan eldıŋ tuyn bırlık,
Qyzyǧyn qu dünienıŋ quyp jürdık.
Batyrdy attandyru kerek edı,
Suyna kök Esıldıŋ juyndyryp.
Qamyǧyp qan jūtqanda şerlengen el,
Erlık te qanmen keler, termen keler.
Süiınıp ūlyŋ süiıp jatpas pa eken,
Tuǧanda tal besıgı terbelgen jer.
Osylai berılemın saǧymdy oiǧa,
Sezımım aqylyma baǧynbai ma?
Jalaŋ bas, jalaŋ aiaq jürgen jerı,
Saryarqa saŋylaǧyn saǧynbai ma?
Qai kezde jetkızıptı arman-şynar,
Dünie şynymenen jalǧan şyǧar…
Tuǧannan tauǧa qūmar qyran edı,
Özınıŋ biıgınde qalǧan şyǧar!
Serık TŪRǦYNBEKŪLY
