Qazaqtan şyqqan tūŋǧyş ǧaryşker, Halyq qaharmany Toqtar Äubäkırovtıŋ ǧaryşqa ūşqanyna biyl 22 jyl boldy. Odan soŋ Talǧat Mūsabaev kökke köterıldı. Ökınışke qarai, osylardan keiın bırde-bır qandasymyz ǧaryştan körınbei jür. Onyŋ sebepterı qandai? Alty jarym jyl būryn qūrylǧan Ūlttyq ǧaryş agenttıgı ne tyndyryp otyr? Būrnaǧy künı Ortalyq kommunikasiialar qyzmetınıŋ brifingıne kelgen agenttık töraǧasynyŋ orynbasary Meiırbek Moldabekov osy sūraqtarǧa jauap berdı.
Qos bırdei ǧaryşkerın ǧaryşqa attandyrǧan Qazaqstan juyq arada üşınşısın ūşyra almaidy. Meiırbek Moldabekūlynyŋ külbıltelemei aitqan sözınen osyny ūqtyq. Onyŋ ekı sebebı bar eken. Bırınşıden, halyqaralyq ǧaryş stansasynyŋ jasaluyna elımız qatyspaǧan. Būl ıske qarjy qūimaǧandyqtan qūqyǧy da joq. Bız tek ǧaryş stansasyn jasaǧan elderge ötınışpen şyǧa alamyz. Al, stansadan tek Reseidıŋ üş oryndyq «Soiuz» apparaty ǧana ūşyrylady. Oryndardyŋ bırı – Resei, ekınşısı – AQŞ, üşınşısı Europa ǧaryşkerlerıne tiesılı. Ötınışımızdı Resei jaǧy ǧana qabyldaǧan. Alaida, ǧaryşkerımızdı ǧaryşqa jıberu üşın 150 mln dollar sūraǧan. Ondai aqşany töleuge Qazaqstan daiyn emes. Onyŋ üstıne, elımızge būl tiımsız. «Özge elder ǧaryşkerlerın ǧaryştyq tehnikany synau üşın ūşyrady. Al, Qazaqstanda ǧaryştyq öndırıs älı örkendemegen. Ǧaryştyq apparattar qūrastyru ortalyǧy tek 2015 jyly ǧana ıske qosylady. 
Basqa memleketter ǧylymi zertteuler jasau üşın de adamdaryn ǧaryşqa jıberedı. Al, bızdıŋ ǧalymdarymyz ötkızetın täjıribelık synaqtarǧa arnalǧan ǧaryştyq qūrylǧylar stansada joq eken. Taǧy bır sebebı, özge elder ǧaryşkerın attandyrǧanda, aqyldy, bılımdı, parasatty, densaulyǧy myqty azamattarynyŋ bar ekendıgın paş etudı maqsat etedı. Al, Qazaqstan Täuelsızdık alǧaly berı öz ūlandarynyŋ myqty ekenın ekı ret däleldep ülgerdı. Sonda bız qazır ne üşın 150 mln dollar jūmsap, ūşyruymyz kerek? Bız bügınderı būl aqşaǧa zauyt salyp jatyrmyz. Iаǧni, ekonomikaǧa qaisysy tiımdı ekenın oilanuymyz qajet» dedı Ūlttyq ǧaryş agenttıgı töraǧasynyŋ orynbasary.
Meiırbek Moldabekovtıŋ aituynşa, Üdemelı industrialdy-innovasiialyq damu baǧdarlamasy men «Qazaqstan-2050» strategiiasynyŋ talaptaryna süienıp, agenttık ǧaryş salasyn ekı baǧytta damytyp jatyr. Onyŋ bırınşısı – ǧaryştyq infraqūrylymdy jasau men qūru jäne damytu, al, ekınşısı – ǧylymi jäne ǧylymi-tehnologiialyq bazany nyǧaitu. Bırınşı baǧyt boiynşa bes ırı ǧaryştyq joba jüzege asyrylyp jatyr. Sonyŋ alǧaşqysy – «KazSat» bailanys jäne habar taratuǧa arnalǧan otandyq sputnik jüiesı.
Osydan ekı jyl būryn «Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧynan «KazSat-2» jer serıgı ūşyrylǧany belgılı. Sol uaqytta qazaqstandyq operatorlardy osy jer serıgıne bırtındep köşıru jūmystary bastalǧan. Qazırgı uaqytta atalǧan jüie arqyly elımızdegı on bır ırı operator jūmysyn jürgızude. Jer serıgınıŋ maqsaty – Qazaqstannyŋ, Ortalyq Aziia elderınıŋ jäne Reseidıŋ ortalyq bölıgınıŋ aumaǧyna televiziialyq habar taratudy jäne derekter berudı qamtamasyz etu, qazaqstandyq operatorlardyŋ sputniktık bailanysqa degen qajettılıkterın qanaǧattandyru. Osy ıstı jaqsartu maqsatynda kelesı jyldyŋ bırınşı toqsanynda «KazSat-3» ǧaryş apparatyn ūşyru josparlandy. Ol Krasnoiarsk qalasynda qūrastyrylyp, daiyn bolyp qalǧan da eken. Astanaǧa taiau ornalasqan Aqmola oblysyna qarasty Aqköl qalasynda ǧaryş apparattaryn jerden basqaru keşenı jäne bailanys monitoringı jüiesı jūmys ıstep tūr. Sondai-aq, Almaty oblysynyŋ Talǧar audanynda onyŋ rezervtık keşenı äzır. «KazSat» seriialy ǧaryş apparatynyŋ jūmysyn osynyŋ alǧaşqysy basqaruda.
Özge jobalarǧa toqtalsaq, olar: jerdı qaşyqtyqtan zertteitın ǧaryştyq jüie, ǧaryş apparattaryn qūrastyru-synau keşenı, joǧary däldıktı sputniktık navigasiia jüiesınıŋ jerüstı infraqūrylymy jäne «Bäiterek» zymyran keşenı jobalary. Qysqasy, ǧaryş apparattaryn qūrastyru-synau keşenın M.Moldabekov TMD elderınde teŋdesı joq zauyt dep atady. Ol paidalanuǧa berılgende bız mūndai apparattar men onyŋ bölşekterın eksportqa şyǧara alady ekenbız. Söitıp, osy saladaǧy älemdık derjavalarǧa bäsekeles bola alamyz ärı memleketke kırıs kıredı. Al, jerdı qaşyqtyqtan zertteitın ǧaryştyq jüie Fransiiada jasalyp jatqan körınedı. Būl jüie kelesı jyly ıske qosylmaq. Sputniktık navigasiia jüiesınıŋ jerüstı infraqūrylymy qūrylys, geodeziia men kartografiia, auyl şaruaşylyǧy jaǧdaiyn, sonyŋ ışınde egın-jaiylym jaiyn zertteu men tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn aluǧa arnalady. «Būl jüienı osy jeltoqsan aiynyŋ aiaǧynda ıske qosuymyz kerek» dedı M.Moldabekūly.
2004 jyly Qazaqstan jäne Resei Prezidentterı «Angara» zymyran tasymaldaǧyşy bazasynda «Bäiterek» zymyran keşenın qūru turaly kelısımge kelgen. Alaida, Resei jaǧy «Angara» zymyran tasymaldaǧyşyn älı jasap ülgergen joq. Sondyqtan, osy jyldyŋ basynda «Bäiterektı» «Zenit» zymyran tasymaldaǧyşy bazasyna köşıru ūiǧarylǧan. Ony «Roskosmos» maqūldady. Qazır būl tarapta jūmystar jürgızılude.
Sonymen bırge Ūlttyq ǧaryş agenttıgı töraǧasynyŋ orynbasary eldıŋ bärın alaŋdatatyn «Proton» zymyran tasyǧyşyn ūşyru jaiy jäne «Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧy maŋyndaǧy ekologiialyq ahual jönınde habar berdı. Onyŋ aituynşa, «Protonnyŋ» ūşyryluy tek 2025 jyly ǧana toqtatyluy mümkın. Sebebı, kommersiialyq maqsattaǧy ūşyrulardyŋ basym bölıgı sputniktık bailanysqa qatysty. Ondai sputnikter tek «Protonnyŋ» kömegımen ǧana ūşyrylady, oǧan basqa zymyran tasyǧyştardyŋ qauqary jetpeidı. Al, Baiqoŋyr aimaǧyna kelsek, ötken küzdıŋ alǧaşqy aiynda topyraqty uytsyzdandyru men jerdı ylǧaldandyru jūmystary jürgızıldı. Sol kezde topyraqtaǧy geptil mölşerınıŋ 99 paiyzǧa azaiǧany baiqalǧan eken. Al, 1 qaraşadan bastap mikrobiologiialyq ädıspen himiialyq analizder jürgızıldı.
Amanǧali QALJANOV
