Ötken jyldan bastap elımızde jazuşylar kıtaptaryn memlekettık tapsyryspen şyǧaryp, qalamaqy alyp, qanjyǧasy mailana bastady. Özgerıster men tolyqtyrular engızılıp, jaŋarǧan «Mädeniet turaly» zaŋ boiynşa avtorlardyŋ eŋbegı är baspa tabaǧyna 150000 teŋgeden baǧalanyp satyp alynady.
Mäselen, qalamgerdıŋ 20 baspa tabaq kıtabyn memleket satyp alsa, oǧan 3 million teŋge qalamaqy tölenedı. Zaŋnyŋ taǧy bır jaqsylyǧy, memlekettık satyp aludan ötken kıtaptar 5000 danaǧa deiıngı taralymmen jaryq köredı. Jiyrma jetı jyl boiy memleketten mardymdy qalamaqy ala almai, jetımsırep kelgen jazuşylar üşın būl ülken quanyş bolǧany ras. Keibır derekterge qaraǧanda, 2017 jyly 60 avtordyŋ kıtabyn ministrlık «satyp alǧan» eken. Bıraq būl ızgı bastamanyŋ da bır «ättegen-aiy» bar siiaqty, jazuşylar bügın sol turaly oi qozǧaidy.
– Memlekettık tapsyryspen şyǧatyn kıtaptardyŋ qataryna menıŋ de düniem endı. Ūsynǧan eŋbegım 23 baspa tabaq boldy. Bıraq kelısımşartta «kıtabyŋyz satyp alyndy, endı ol kıtap sızdıkı emes, ministrlıktıŋ menşıgınde» dep tūr. Demek, men endı ol kıtapqa engen şyǧarmalarǧa qatysty avtorlyq qūqymnan aiyrylyp otyr ekenmın. Onymen qoimai, kelısımşartta körsetılgendei, şyǧarma ömır boiy jäne men dünieden ötkennen keiın taǧy jetpıs jyl boiy menıŋ menşıgım bop sanalmaidy eken. Al kıtapqa engen şyǧarmalarymdy, tıptı ondaǧy keibır öleŋderımdı de men basqa jerde öz betımşe jariialai almaimyn. Jariialasam, aiyppūl töleimın. Sonda būl qalai? Būryn keŋestık kezde kıtabymyz memleket qarjysymen şyǧatyn. Qalamaqysy tölenetın. Odan keiın kıtap ekınşı ret qaita basylsa – 50 paiyz qalamaqy töleitın, al üşınşı ret basylsa – 30 paiyz alatynbyz. Törtınşısınde qalamaqy tölenbeitın. Al qazırgı jaǧdai aqylǧa syimaidy ǧoi. Däl qazır men memleket satyp alǧan kıtabymdy qaşan şyǧarady, qanşa tirajben, qai baspadan şyǧarady – bılmeimın. Öitkenı endı oǧan aralasuǧa haqym joq. Endı ondaǧy şyǧarmalarǧa ömır boiy avtorlyq qūqym bolmaityny dūrys emes qoi. Menıŋ oiymşa, mūnyŋ bärı bızde intellektualdyq menşık jönınde zaŋnyŋ älsızdıgınen bolyp otyr.
– Özgertuler men tolyqtyrular engızılgen «Mädeniet turaly» zaŋnyŋ jaŋalyǧy – qalamaqynyŋ tölenetını. Iаǧni memleket avtordyŋ eŋbegın satyp alyp, kıtapty şyǧaryp, taratumen ainalysady. Eŋ maŋyzdysy – osy. Ol jerde kıtap şyǧarudyŋ ekı joly bar: bırı – äleumettık maŋyzy bar şyǧarmalardy şyǧaru, ekınşısı – memlekettık satyp alu. Äleumettık maŋyzy bar kıtaptardy şyǧaru baǧdarlamasy boiynşa avtorǧa qalamaqy köp berılmeidı. Ärı ketse 200-300 myŋ teŋge berıluı mümkın. Bıraq onda kıtapty keiın qaita bastyruǧa, taratuǧa, avtorlyq qūqyn ielenuge şek qoiylmaidy. Al memlekettık satyp alu boiynşa şyqqan kıtap üşın är baspa tabaǧyna 150 myŋ teŋgeden qalamaqy tölenedı, bıraq sonymen qosa ol şyǧarmanyŋ avtorlyq menşıgı ministrlıkke ötedı. Desek te, qazır sızder jazyp otyrǧan mäselege zaŋnyŋ qatysy joq. Ol zaŋdy jüzege asyratyn – ministrlıktıŋ jasap otyrǧan şarty.
– Otyz jasyma deiın bes kıtap şyǧarǧan edım. Keiın on jyl boiy kıtap şyǧarmai jürıp, aqyry ötken jyly bır jinaǧymdy ministrlıkke ūsyndym. Şynymdy aitsam, 5000 tirajben jaryq köretınıne qyzyqtym. Ekınşı jaǧynan, qalamaqysy da jaman emes. Bıraq men kelısımşartqa qol qoiyp jıbergende, onda mūndai mäselesı baryn aŋǧarmappyn. Özım 20 baspa tabaq dep ūsynǧan kıtabymdy ministrlık 17 baspa tabaq dep qabyldady. Bıraq qazırgı kezde 2-3 million teŋgenı bır müşäiraǧa qatysyp ta jeŋıp aluǧa bolady ǧoi. Müşäirada bır öleŋıŋ üşın 2-3 million aluyŋ mümkın, al bır kıtapta 300-dei öleŋıŋ bar. Sondyqtan būl qalamaqy asa köp dei almaimyn. Eger ministrlık şyǧarǧan kıtabyŋ üşın ömır boiy avtorlyq qūqyŋnan aiyratyn bolsa, ol şyǧarmaŋ basqaşa baǧalanuy kerek şyǧar.
– Byltyr menıŋ bır kıtabym äleumettık maŋyzy bar ädebiet tızımınde memlekettık tapsyryspen şyqqan, 200 myŋ teŋgedei qalamaqy aldym. Sondyqtan memlekettık satyp alu boiynşa şyǧarylǧan kıtap avtoryna qandai talap qoiylatynyn bılmeidı ekenmın. Bıraq mäsele sız aityp otyrǧandai bolsa, ol avtordyŋ taŋdauymen şeşıluı kerek şyǧar dep oilaimyn. Är jazuşy öz şamasyn, özınıŋ ne jazǧanyn bıledı. Eger jazǧan tuyndysy keiın halyqaralyq deŋgeige taraityn, qaita basuǧa jaraityn, sūranys tudyratyn dünie bolsa, onda ol memlekettık satyp alu nätijesınde ūsynylǧan baǧaǧa qanaǧattana ma, joq pa – sony oilanyp aluy kerek. Al ondai asa joǧary deŋgeilı şyǧarma bolmasa, kıtabyn bır ret 5000 tirajben şyǧaryp, qalamaqysyn alyp qoia bergen dūrys şyǧar. Är baspa tabaqqa 150 myŋ teŋgeden alu da jaman emes qoi.
– Ötken jyldyŋ soŋyna qarai tezırek aqşany igerıp, bölu kerek boldy da, ministrlıktegıler maǧan «kıtabyŋyzdy şyǧaraiyq» dep kelısımşart jıberdı. Qūjatty kördım. Onda «avtor ömır boiy jäne dünieden ötken soŋ 70 jylǧa deiın osy şyǧarmaǧa eş qūqy bolmaidy» dep jazylǧan eken. Sonda memleket satyp alyp, senıŋ şyǧarmaŋdy bır ret şyǧarady eken de, ol ömır boiy senıŋ, senen keiın ūrpaqtaryŋnyŋ avtorlyq menşıgı bolmai qalady eken. Bız 10-15 jyl boiy jazǧan eŋbegımızdı 1,5-2 million teŋgege ǧana satady ekenbız. Būl qalai? Būryn avtor dünieden ötkennen keiın de onyŋ avtorlyq qūqy 70 jylǧa deiın saqtalatyn. Özı joq bolsa, ūrpaǧyna, tuystaryna avtorlyq qūqy berıletın. Qazırgı zaŋ soǧan qarama-qaişy bolyp tūr. Men mūny avtorǧa jasalǧan qiianat dep esepteimın.
Sol sebeptı maǧan qaita-qaita telefon soqsa da, kelısımşartqa qol qoiudan bas tarttym. Qūjattaǧy keibır punkttermen kelıspeitınımdı aittym. Odan soŋ ministrlıktıŋ jauapty qyzmetkerlerı «būl älı qaitadan qaralady, tüzeledı» dep tüsındırdı. Men osy mäsele jönınde Jazuşylar odaǧyna, basqa qalamgerlerge habarlasyp, pıkırın sūrap edım, köbı «qazır ūsynyp tūrǧanda qol qoiyp, qalamaqyŋyzdy alyp alsaŋyzşy, alda zaŋ özgeretın şyǧar, keiın köre jatasyz ǧoi» dedı. Men qol qoidym. Bıraq būl – menıŋ ūǧymymda jazuşyny qanau, onyŋ ömır boiǧy eŋbegın dūrys baǧalamau. Eŋ ökınıştısı, sen memleket satyp alǧan kıtapqa engen dünieŋdı basqa jerde paidalana almaisyŋ. Ony audaruǧa beruge, taǧy bır jerlerde jariialauǧa qūqyq joq. Öitkenı ol – memlekettıŋ avtorlyq menşıgınde.
Bızdıŋ qoǧamda onsyz da avtorǧa öte tömen közqaras qalyptasqan. Qazır baiqasaŋyz, patriottyq sezımdı qozǧaityn pafosty şyǧarmalar jazylyp jatqan joq. Öitkenı qalamgerlerdıŋ küiı naşar. Bızdıŋ qalamgerler 90-jyldardan berı qalamaqy alǧan emes. Kıtaby memlekettık tapsyryspen şyqqanda da arzymaityn aqşa ne ornyna kıtap alyp otyrdy. Al endı qalamaqy töleudı zaŋǧa engızdık dep alyp, ıstep otyrǧany tıptı üilesımsız. Keŋes zamanynda, soǧys kezınde de aqyn-jazuşylarymyz jazǧan eŋbegıne qarai qalamaqy alyp otyrdy ǧoi.
Jalpy, jazuşyny bırese kıtapty şyǧarǧan adamǧa, bırese ministrlıkke jautaŋdatyp qoiatynymyz dūrys emes. Kei jaǧdaida bızdıŋ avtorlyq, odan qalsa azamattyq qūqymyz taptalyp jatatyny ras.
P.S. Jas jazuşylar üşın jazǧan kıtaby ministrlıktıŋ talabynan ötıp, köp tirajben jaryqqa şyqsa, oǧan joǧary qalamaqy tölense – ülken jetıstık.
Alaida, elge, ruhaniiatqa eŋbegı sıŋgen qalamgerlerdıŋ aitqan bazynasy oryndy sekıldı.
Qalamgerler köp jaǧdaida būrynǧy öleŋderın jaŋa şyǧarmalarymen tolyqtyryp, qaita basyp şyǧarady. Olai etpese, bügıngı ūrpaq erterek ömır sürgen barlyq arqaly aqyn-jazuşylarymyzdyŋ tuyndylarynan köz jazyp qalǧan bolar edı…
Ekınşı jaǧynan alǧanda, aqynnyŋ ministrlıkke ūsynǧan kıtabyndaǧy keibır öleŋderıne än jazylyp, ol elge keŋ taraluy mümkın. Mūndaida avtorlar qoǧamynan tüsetın qalamaqy da aqyn üşın eleulı tabys. Bügıngı jaǧdaida joǧary qalamaqy alyp, kıtabyn memleket satyp aluy arqyly şyǧaryp otyrǧan qalamgerler osy tabystan da qaǧylǧaly otyr.
Jalpy, avtor är şyǧarmasyna tuǧan balasyndai qarasa, onyŋ bır belespen şektelıp qalmai, jarqyrap körıngenın, biıkterge köterılgenın, mysaly, basqa tılderge audarylyp, keŋ taralǧanyn qalaidy.
Jinaǧyn ministrlıkke ūsynyp, onyŋ ärı qaraiǧy «taǧdyryna» aralasu qūqynan sanaly türde bas tartqany öz perzentınıŋ taǧdyryna nemqūraily qaraǧanmen bırdei şyǧar.
Endeşe jazuşylarǧa qalamaqy berıp tūryp, olardyŋ avtorlyq qūqyn tartyp alǧanymyz qaitkenımız? Būl bır qolymen külşe berıp tūryp, ekınşı qolymen qaltasyna qol sūqqandyq emes pe?
Avtorlyq qūqyq mäselesı, mümkın, qaitadan qaraluy, köterıluı kerek şyǧar… Sız qalai oilaisyz?
