Paata Kalandadze,
Gruziianyŋ Qazaqstandaǧy Tötenşe jäne Ökiletti elşisi:
ÄIGILI SLAVA METREVELLİ MENIŊ ÖKIL ÄKEM BOLATYN
Astananyŋ aituly audanyndaǧy päteriniŋ esigin elşiniŋ özi aşty. Emen-jarqyn jan eken. Taulyqtarǧa tän meimandostyq meziretin tanytyp jatyr. «Aldymen şailanyp alaiyq. Äŋgimelesu eşqaida qaşpas».
Tördiŋ töbesine jaiǧasa bere «quys üige qūr kirmeniŋ» jönimen qolymyzǧa ūstai kelgen qonaqkädemizdi ūsyna qoidyq. Tuǧan qalasynyŋ talai ǧasyrlyq tarihynan habar beretin äinektelgen ädemi suret oǧan ūnaitynyn osynda bettegende-aq qu işimiz sezgen. Qyzmet babymen qiyrda jürgen azamattyŋ üstelinde ottan ystyq otanyn ünemi eske tüsiretin közaiym körinis menmūndalap tūrsa köŋil hoşy kirmei qaitsin.
Artyq anyqtamany qajet etpeitinin bilsek te, äkelgen älgi syilyǧymyzdyŋ syr-sipatyn özimizşe baiandai jöneldik.
– Mine, mynau – arǧy zamandardyŋ amanatyndai Meteha hramy. Art jaǧynda Tamara patşanyŋ saltanatty saraiy boi kötergen körinedi baiaǧyda. Janyndaǧy biik jartastyŋ basynda Tbilisidiŋ alǧaşqy qazy-ǧyn qaqqan Vahtang Gorgasalidiŋ at üstindegi aibyndy eskertkişi asqaq-taidy. Etekte eski şahardy ekige bölip Mtkvari aǧady arnasynan asyp-tasyp. Asau özenniŋ arǧy betinde orystyŋ ūly aqyny Puşkindi taŋ-dandyrǧan ataqty arasan monşalary ornalasqan. Anau alystan qarauyt-qan qasietti Mtasminda tauy. Ūlttyŋ ūly tūlǧalary sonyŋ bauraiynda jerlenedi. Al, sizdiŋ halqyŋyzdyŋ maqtanyşyna ainalǧan Narikala turaly aitar söz tipti köp. Būl qamaldyŋ qabyrǧasyn bizdiŋ qypşaqtar qalaǧan. Tarihta solai taŋbalanǧan…
– Bärekeldi! Bizdiŋ eldiŋ arǧy-bergisin birşama biletindigiŋiz birden baiqalady. Ystyq yqylasyŋyz üşin ülken rahmet!
– Qalyŋ qūmnyŋ arasyndaǧy qazaq auylynda ösken aldyŋyzdaǧy paqy-ryŋyzdyŋ Gruziiaǧa qūmartuy keşegi keŋestik kezeŋniŋ janküierlerin jappai teledidarǧa telmirtken Kote Maharadzeniŋ futbol reportajda-rynan bastalǧan edi.
– Al, men osynau ǧajaiyp adammen aǧaiyn, tuystai aralastym. Ol keremet kommentator ǧana emes, tamaşa akter bolatyn. Gruziianyŋ Halyq ärtisi. Ūzaq jyldar boiy Rustaveli jäne Mardjanişvili atyndaǧy teatrlardyŋ sahnasynda salmaqty obrazdar somdady. Köptegen kino-filmderde oinady.
Efirdegi erudisiiasyn endi aityp jetkize almaisyŋ. Toqsan minut toqtau-syz tolǧaǧanda tili bir müdirmeitin. Bilmeitin bälesi joq. Qūlaq qūryşy qanǧan tyŋdarman siltidei tynatyn.
Äieli Sofiko Chiaureli…
– Aty aŋyzǧa ainalǧan aktrisa. Äkesi gruzin kinosynyŋ negizin qalau-şylardyŋ qataryndaǧy Mihail Chiaureli, şeşesi KSRO Halyq ärtisi Veriko Andjaparidze, tuǧan bölesi daŋqty Georgii Daneliia, birinşi küieui tanymal kinorejisser Georgii Şengelaia, kelini İia Ninidze… Düiim düldülderdiŋ taǧdyry bir arnaǧa toǧysa ketkenin körmeisiz be… Tbilisige tabanymyz tise osynau äulettiŋ mūrajai-üiine soqpaq nietimiz bar. Keşiriŋiz, äŋgimeŋizdi bölip jiberdim bilem.
– Jūldyzdy jūptyŋ jarasymyna jappai qyzyǧatynbyz. Äsirese dastarhan basyndaǧy äzil-qaljyŋdary ainalasyndaǧylardy qyran-topan külkige qaryq qylatyn. Ömirden ötip ketkenderi ökinişti-aq.
– Kote kökemdi kökke kötergeniŋizge qaraǧanda sport atty siqyr arbauy-nan sau emes siiaqtysyz.
– Erkek emespiz be… Äsirese futbolǧa erekşe qatysym bar. Ilgeride İraklii Nemsadze deitin bükil respublikamyzǧa belgili mesenat boldy. Gruziiadaǧy aiaqdop öneriniŋ örkendeuine ölşeusiz eŋbek siŋirdi marqūm. Tbilisidiŋ «Dinamosyna» jasyryn türde demeuşilik jasapty. Sol kisi meniŋ äkemniŋ dosy-tūǧyn. Osy jaǧdai sebep bolyp, bizdiŋ şaŋyraqqa jasyl alaŋnyŋ jampozdary jii bas sūǧatyn. Mäselen, dürildegen Eduard Strelsov, Anatolii Banişevskii, Anzor Kavazaşvili siiaqty saŋlaq-tardy bala kezimnen körip östim. Olar bizdiŋ tabaldyryǧymyzdan özimsine attap, törimizde jambastap jatatyn. Keide kelinşekterimen keletin. Siz Slava Metrevelidi bilesiz be?
– O ne degeniŋiz. Aq taŋnan qara keşke deiin ala dop quǧan talai bala «pirine» balaǧan Metrevelidi bilmei ne körinipti. Laqap esimi – «Metr».
– Endeşe sol Slava Metreveli meniŋ kindik äkem bolatyn.
– Aqyr bastadyq qoi, osy taqyryptaǧy äŋgimemizdiŋ aiaǧyn jerge tigizeiik. Aityŋyzşy, kezinde «keŋestik braziliialyqtar» atanǧan Gruziia futbolşylary keiingi uaqyttary nege biik belesterden körine almai jür?
– Täuelsizdik alǧannan keiingi on eki jyl elimizge öte qiyn tidi. Talai qūndylyqtarymyzdy joǧalttyq. Azamat soǧysyndaǧy atys-şabystarda memleketimizdiŋ basty bailyǧy – adamdarymyzdan aiyryldyq. Būl – orny tolmaityn şyǧyn. El basyna tuǧan ekitalai kün gruzin futboly-nyŋ da qabyrǧasyn qausatyp ketti. Köptegen talantty oiynşylarymyz qarjylyq jaǧdaiy qalypty Reseidiŋ, Evropanyŋ üzdik klubtaryna ketti. Äitsede otandyq futbol mamandary qol qusyryp qarap otyrmai, tyǧyryqtan şyǧudyŋ tiimdi joldaryn qarastyryp jatqany ümit otyn ürleidi. Sätin salsa, jaqsy dästürlerimiz jalǧasyn tabuǧa tiis.
– Jaqsy-jaisaŋdarmen birge jürip, bite qainasqan ata-analaryŋyz jöninde aita ketseŋiz.
– Anketa tilimen aitqanda qyzmetşiler otbasynda tudym. Äkem Givi Tbilisi qalasynyŋ bas sot medisinalyq sarapşysy, ǧylym doktory, öz isiniŋ bilgir mamany edi. Şeşem alǧaşynda televideniede diktorlyq qyzmette istedi. Keiin men düniege kelgen soŋ biryŋǧai üi şaruasyna köşipti. Onyŋ esesine maǧan köp köŋil böldi. Sonyŋ arqasynda qatarymyzdan qalmai dūrys tärbie aldyq. Qalaǧan mamandyǧymyzdyŋ oquyn tämamdap, jūmys istep jürmiz.
Äkem jastaiynan taǧdyr tepkisin köp köripti. Atamyz otyz jetiniŋ oi-ranyna ūşyrap, Kutaisi äskeri garnizonynyŋ bastyǧy bolyp tūrǧanda ūstalyp, tergeu üstinde ūryp-soǧudan ölip ketken. Arada az uaqyt ötkende mektepte orys tili men ädebietinen sabaq beretin äjemiz Nadejda Mihailovnany şäkirtteriniŋ közinşe tūtqyndap, abaqtyǧa japqan. Sodan osy ALJİR-de otyryp, neşe türli qorlyq-zorlyqty bastan keşirgen. Men aiauly äjem zardap şekken lager ornyndaǧy mūrajaida bolyp, sondaǧy estelik kitapşasyna kökeidegi körikti oiymdy jazdym.
«Jazasyn» ötep şyqqannan keiin elge oralyp, tentirep ketken ūlyn Tbilisi köşelerin kezgen teli-tentekterdiŋ ortasynan äreŋ tabady.
Bir quanarlyǧy, ol būralaŋ jolǧa tüsse de būzyla qoimapty. Sirä, qanynda bar tektilik qasiet teris qadamnan saqtasa kerek.
– Bagrationdar ūrpaǧy emessizder me?
– Joq. Biz batys Gruziiany mekendegen guriialyqtarmyz. Naǧaşy jūrtym – megrelder. Şaǧyn ǧana Gruziia bagrationdardyŋ şamadan tys köbeigenin kötere almaidy ǧoi… (tapqyrlyqpen aitylǧan qaljyŋǧa biraz külip aldyq).
– Bäribir osal emessiz. Konstantin Gamsahurdiiadai klassik jazuşynyŋ jienin kim kemsitedi?!. Aitpaqşy, sizdiŋ Paata degen esimiŋiz qandai ūǧymdy bildiredi. Gruzinderdiŋ ūlttyq batyry, ūly mouravi Georgii Sahadzeniŋ bir ūlyn osylai ataǧanyn bilemiz.
– Būl – naǧyz gruzinşe atau. «Kişkentai» degendi bildiredi.
– Bala-şaǧaŋyz jaily baiandai otyrsaŋyz.
– Süigen jarym Tamriko ekeuimizdiŋ otau tikkenimizge jiyrma bes jyldan asyp barady. Üş balamyz bar. Qazir qolymyzdaǧy kenjemiz Li-zany älginde kördiŋizder. Belgiiada tuǧan.
– Paata batona, būrynyraqta «Gruziiafilm» kinostudiiasynyŋ tuyndy-laryn tūşyna tamaşalaitynbyz. Qazir köz jazyp qalǧandaimyz.
– Bäri eski bailanystarymyzdyŋ üziluinen bolyp otyr. Äitpese, gruzin kinematografiiasy älsirei qoiǧan joq. Jarqyrap şyqqan jaŋa daryndar jeterlik. Olar türli halyqaralyq festivaldarda jülde alyp jür. Būiyrsa, Astana men Almatyda gruzin kinosynyŋ aptalyǧyn ötkizbek oiym bar.
– Eki eldiŋ qalamgerleri de bir-birimen qauyşpaǧaly qai zaman. Qazir Astana dükenderinen birde-bir gruzin jazuşysynyŋ kitabyn kezdestir-meisiz. Resei baspalary Nodar Dumbadzeniŋ, İraklii Abaşidzeniŋ, Rezo Cheişvilidiŋ, Chabo Amiredjibidiŋ jäne basqalardyŋ şyǧarmalaryn basudy müldem qoiǧan. Sondyqtan araǧaiynsyz tikelei audarmaǧa köşetin uaqyt kelgen tärizdi. Qalai oilaisyz?
– Dūrys. Ruhani alys-beris, barys-kelisterdi qaita qalpyna keltiru qajet. Ol üşin eŋ aldymen jekelegen aqyn-jazuşylar eski tanystaryn eske tüsirip, bir-biriniŋ hal-ahualdaryn sūrasyp, şyǧarmaşylyq tūrǧydan pikir almasudy bastasa seŋ ornynan qozǧalar ma edi, kim bilsin. Osyǧan orai tvorchestvolyq ūiymdar men būqaralyq aqparat qūraldary baǧaly bastamalar köterse jön bolar edi.
Qos halyqty jaqyndastyratyn tarihi tamyrlarǧa qaita qan jügirtsek qandai ǧanibet.
– Tamyry tereŋ, taǧlymy mol gruzin-qypşaq tuystyǧy jaily Konstantin Gamsahurdiianyŋ «David Stroitel», Grigol Abaşidzeniŋ «Laşarella», «Ūzaq tün», Anna Antonovskaianyŋ «Ūly Mouravi» tärizdi tarihi romandarynda jaqsy jazylǧan.
– Men sizge odan zorǧysyn aitaiyn. Bizdiŋ Guriiada aiyz qandyrar is tyndyrǧan azamatty «ai, kazahiia» dep asqan rizaşylyqpen arqadan qaǧady. Osy tirkestiŋ sözdik qorymyzǧa qalai kirgenine qairanmyn. Qypşaqtar Sakartvela tarihynda qaitalanbas taŋbasyn qaldyrǧany anyq. Jaldamaly qypşaq jasaqtary gruzindermen birge ortaq jaulary-myzǧa qarsy şauyp, şekaramyzdy küzetkenin eşkim joqqa şyǧara almaidy.
– Qazaqstan men Gruziianyŋ qazirgi taŋdaǧy qarym-qatynasyna qandai baǧa beresiz?
– Eŋ bastysy, eki memlekettiŋ dostyǧyna selkeu tüsken emes. Aiǧailamai, attandamai-aq biraz şaruanyŋ basyn qaiyrdyq. Gruziia men Qazaqstandy Europa men Aziia arasyndaǧy eki alyp baǧanǧa balar edim. Qazaqstan men onyŋ Prezidenti Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ älemdik qauymdastyqtaǧy bedelin bizdiŋ elimiz öte joǧary baǧalaidy. Qazaqstan büginde Gruziia ekonomikasyn köteruge köp üles qosuşy iri investorlardyŋ biregeii ekeni jasyryn syr emes. Ras, tüiinin tarqatudy tileitin problemalar da qylaŋ berip qalady. Mūnyŋ bäri şeşiletin mäseleler. Közi qaraqty köpşilik biletin belgili jäitterdi qaitalap jatqym kelmeidi.
– Astanaǧa bauyr basyp ülgerdiŋiz be?
– Alǧaş mūnda kelgenimde tün ortasy bolatyn. Onyŋ üstine jolsoqty bolyp, jan-jaǧyma qarauǧa mūrşam kelmegen. Erteŋgisin meimanhana terezesinen syrtqa köz salǧanymda aru qalanyŋ airyqşa sän-saltanatyn körip, qatty süisindim. Meniŋ qyzmettik avtoköligimniŋ jürgizuşisi jergilikti jigit. Sol maǧan ylǧi «myna arada jataǧan tamdar tūrǧan, anda taǧy bir ǧimarat bolǧan» dep estelik aitady. Qazir tanymastai özgergen elordalaryŋyzǧa onymen birge men de taŋyrqap bas şaiqaimyn. Astananyŋ aidai sūlu kelbetine tamsanudan jalyqpaiyq!
Äŋgimelesken
Talǧat BATYRHAN
