Külki – adam köŋil-küiiniŋ eŋ qyzyqty sätterin aişyqtaidy. Syrbai Mäulenov jyrlaǧandai, «kökte, künde, jerde, ömir köktemi men ana betterinde tūrǧan» taza, päk külkini köru bir ǧanibet. Biraq, keide adamnyŋ janyn jeitin, közge sūrqydai körinetin, ädepsiz, eş paidasyz külkiler de kezdesip jatady. Qazaq halqy sol üşin külkini «üş arsyzdyŋ» biri dep sanaǧan.
Ǧalymdardyŋ esepteuleri boiynşa, adam öz oiyn 35 % til arqyly jäne 65 % emosiialardyŋ kömegimen jetkizedi eken. Iаǧni, işki oidy bildirude «külki» emosiiasynyŋ alatyn orny zor.
«Külki küni» merekesi resmi tirkelmese de, qazirgi kezde älemniŋ köptegen elderinde atalyp ötedi. Būl merekeniŋ naqty tarihyn eşkim bilmeidi. Kei derekter būl künniŋ şyǧu tarihyn Ejelgi Rim jäne Ündistan elderimen bailanystyrady. Öitkeni, ejelgi rimdikter 17 aqpan küni «aqymaqtar merekesin», al ündistandyqtar nauryzdyŋ 31-inde «qaljyŋdau saltyn» atap ötken. Al naqtyraq derekterge süiener bolsaq, küntizbeniŋ özgeruine bailanysty Fransiia eli IH Karldyŋ būiryǧymen 1564 jyldan bastap Jaŋa jyl merekesin 1 qaŋtarda toilaudy ūiǧarady. Al būǧan deiin Jaŋa jyl meiramy 1 säuirde toilanǧan eken. Osy özgeriske qarsy bolǧan adamdar eski dästür boiynşa Jaŋa jyldy 1 säuirde toilap, bir-birine syilyqtar bergen. Al basqalar olarǧa külip, äjualap, ol kündi «külki küni» dep atap ketken desedi.
Resei patşalyǧynda atalmyş merekeni toilau I Petr patşanyŋ bilik etken tūsynan bastalady. Reseidegi eŋ alǧaşqy köpşilikti aldaǧan säuirdegi mereke 1703 jyly Mäskeude ötti. Adamdar Mäskeu köşelerinde jar salyp, «el estimegen qoiylymǧa» jūrtty şaqyrady. Belgilengen uaqytta köpşilik jinalǧan soŋ şymyldyq aşylyp, sahnada «1 säuir – eşkimge senbegeniŋ täuir!» degen sözder jazylǧan taqta şyǧady. Osylaişa, bireulerdi aqymaq qylu dästüri Reseide 1 säuirde toilana bastaǧan.
Külki küni är elde är türli atalady. Mäselen, şotlandiialyqtar būl küni tanystarynyŋ arqasyna sezdirmei «meni tep» degen jazu iledi de, ony syrttai külkige ainaldyrady. Iаǧni, Şotlandiiada «tepki küni» degen atauǧa ie bolǧan. «Äziliŋ jarassa, ataŋmen oina» dep äzil-qaljyŋǧa qaşanda teris qaramaityn qazaq halqy da būl kündi eskerusiz qal-dyrmaǧan. Qylyşyn süiregen qaharly qystan soŋ, jarqyrap, jainap keletin köktemniŋ ailarynda adamdar bir-birine külki, şattyq syilaudy jön körgen.
Ömirde jete män bermeitin, adamnyŋ köŋil-küiiniŋ beinesi dep qana qabyldaityn külkiniŋ paidasy büginde medisina salasynda däleldenip otyr. Külki – stresske qarsy taptyrmas amal. Stress, kündelikti qobalju jüike jüiesin büldiredi. Al jüike jüiesiniŋ qyzmetiniŋ zaqymdanuy nemese älsireui aǧzadaǧy basqa aurulardy tuǧyzudyŋ 19 %-yn qūraidy. Stresske qarsy qazirgi kezde adamdy külkimen emdeitin bolǧan. Ony «smehoterapiia» dep ataidy. Adam külgen kezde bettegi et talşyqtary demalatyn körinedi. Külki adamdardy küizeliske tüsiretin gormondardyŋ paida boluyna böget bolady eken. Bir närsege aşulanyp, renjip, qabaqty tüigen sätte qyryq üş būlşyq et jiyrylsa, külgen sätte onyŋ on jetisi ǧana jiyrylady eken. Sonymen birge öz täjiribelerine süiengen ǧalymdar külki adam miynyŋ sol jaq jartysynyŋ jūmysyn jaqsartady degen tūjyrym bildiredi.
Ataqty satirik Seiit Kenjeahmetūly: «Küldire bilu – öner, küle bilu – ömir, külki bolu – ölim» demekşi, adam ömirinde baqyt pen şattyqqa toly päk külkiler köp, al paidasyz külkiler joq bolsyn.
Qyzyqty faktiler:
• 5 minuttyq riiasyz külki 40 minuttyq jaqsy demalyspen jäne 25 minuttyq jattyǧu jasaǧanmen teŋ.
• Külki gipertoniiaǧa şaldyqqandarǧa kömegin tigizedi. 10 minuttyq külki adamnyŋ qan qysymyn birneşe punktke tüsiredi.
• Külki artyq salmaqtan aryluǧa da paidasyn tigizedi. Öitkeni, külgen sätte adamnyŋ 80 türli būlşyq eti jiyrylady eken.
• Eŋ alǧaşqy säbi külkisi 3-4 ailyǧynda bolady eken.
• Eŋ jii kületin jas – 6-7 jas aralyǧy. Būl jasta bala orta eseppen künine 250 märte küledi eken.
• Külgen kezde adam immuniteti joǧarylap, tynys alu müşeleri qatty jūmys jasaidy.
• Şved ǧalymdary soŋǧy 250 jylda teatrda oinaǧan komikter men tragikterdiŋ ömirin zerttei kelse, komikter ūzaǧyraq ömir süretinin anyqtapty.
• Külkini zertteitin ǧylym «gelotologiia» dep atalady.
Symbat Moldatai,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetiniŋ
2-kurs studenti
