Aqparat ǧasyryn kündelıktı jahantorsyz közımızge elestetu mümkın emes. Qazır jas ta, jasamys ta äleumettık jelılerge telmırıp otyr. Al bır künı osy ǧalamtordy, äleumettık jelılerdıŋ bärın būǧattap tastasa ne bolar edı? Oilanyp qalatynymyz ras. Alaida aragıdık äleumettık jelılerdıŋ bıraz uaqytqa «qatyp qalatynyn» bärımız bılemız. Jalpy alǧanda, memleket jahantordy özınıŋ qolaiyna köndırıp, «jügendei» ala ma? Mūndai täjıribe älemde bar. Endeşe, osy taqyrypqa özımızşe oi tolǧap, taldau jasap körelık.
Däurendıkı dūrys, Johardıkı būrys pa?
Juyrda Aqparat jäne kommunikasiialar ministrı Däuren Abaev özınıŋ Facebook-tegı paraqşasynda «memlekettıŋ ǧalamtordy «jügendeuı» aqylǧa syimaityn ıs» dep mälımdedı. Demek, Qazaqstan ǧalamtordy būǧattamaityn elderdıŋ qataryna kıredı degen söz. Şynynda da solai ma? Solai ekenıne sengımız-aq keledı. Bıraq keşkılık mezgılde Facebook, Instagram, Youtobe, Telegram jäne basqa äleumettık jelılerdıŋ aşylmai qalatynyna ǧalamtor men ūlttyq aqparattyq jüielerdıŋ jūmysyn retteitın qūzyrettı organdar da jauap beruge qinalady. Qūqyq qorǧauşylar men äleumettık jelılerdı belsendı qoldanuşylar mūndai şekteuge şetelde qaşyp jürgen Mūhtar Äbıläzovtı kınälaidy. Sebebı biyl 13 nauryzda M.Äbıläzovtyŋ «QDT» partiiasy Qazaqstanda ekstremistık ūiym dep jariialanyp, onyŋ qyzmetıne tyiym salyndy. Ministr Däuren Abaev sol künnen bastap Mūhtar Äbıläzovtyŋ Qaznettegı äreketıne şekteu qoiylatynyn mälımdedı.
Ükımet juyrda jaŋa qauly şyǧaryp, būdan bylai IIM, ŪQK, Bas Prokuratura jäne Qorǧanys ministrlıgıne tötenşe jaǧdai oryn alǧanda jelıler men bailanys qūraldarynyŋ qyzmetın būǧattai alatyn qūqyq berdı. Būǧan deiın ŪQK-nıŋ baspasöz qyzmetındegıler elımızde ekstremistık jäne terroristık ıs-qimyldardyŋ aldyn alu maqsatynda bailanys qūraldary men ǧalamtordyŋ būǧattalatynyn tüsındırgen edı. Alaida keibır qūqyq qorǧauşylar būǧattaudyŋ negızı tüsınıksız ekenın synǧa aldy. Belgılı zaŋger Johar Ötebekov «komitetşılerge» ūialy bailanysty, messendjerler men saittardy, jalpy alǧanda küllı ǧalamtordy özınıŋ müddesı üşın ǧana emes, sondai-aq polisiianyŋ, Ūlttyq biuronyŋ, «Syrbardyŋ», äskeri barlau qyzmetınıŋ ötınışı boiynşa da būǧattauǧa qūqyq berılgenıne qynjylys bıldırdı.
Ministrlık ne üşın qūryldy?
Aqparat jäne kommunikasiialar ministrlıgı öz aldyna jeke vedomstvo bolyp qūrylǧan kezde qoǧamdyq pıkır ekıge jaryldy. Bırınşı tarap: «Būl ministrlık qoǧamdaǧy eŋ özektı mäseleler boiynşa BAQ pen äleumettık jelılerge zertteu jürgızedı» dese, ekınşı tarap: «Būl ministrlık qoǧamdyq pıkırdı qataŋ baqylaumen, aŋdumen jäne oǧan tyiymdy küşeitumen ainalysady» degen pıkır aitty. Şynynda da solai ma?
Saiasatker Serıkbai Älıbaev bırer uaqyt būryn jaŋa ministrlıktıŋ bilıktıŋ öz qauıpsızdıgın küşeituı üşın qūrylǧanyn aşyq aitty. Onyŋ pıkırınşe, jaŋa qūrylym bilıktıŋ BAQ-qa senzurasyn küşeitumen ainalysyp keledı. «Menıŋ oiymşa, täuelsız basylymdardy, internet resurstardy baqylau, aŋdu būryn da bolǧan. Endı ol ärı qarai jalǧasa beredı» dedı Serıkbai Älıbaev. Alaida tanymal oppozisiia ökılı BAQ-ty şektese de, äleumettık jelılerdı şekteu mümkın emestıgıne senımdı. «Ärine, halyq arasynda äleumettık jelılerdı tūtynuşylar köbeigen saiyn, bilık te oǧan baqylauyn küşeitedı. Sebebı qazır teledidardy tek ülken kısıler köredı. Al jastardyŋ denı äleumettık jelılerdı oqyp, sol jerden aqparat alady. Sondyqtan būl baǧytqa küş saluy tüsınıktı närse» deidı sarapşy.
Tanymal saiasatker Mäulen Äşımbaev memleketke äleumettık jelını şekteudıŋ ornyna, onyŋ zor mümkındıkterın paidalanu tiımdı bolady dep esepteidı. «Menıŋşe, bügıngı taŋda äleumettık jelılerdı şekteu mümkın emes. Mysaly, Feisbuktı, Whatsapp-ty qalai şektei alasyz? Būl jerde şekteu saiasaty nätijelı bolmaityny tüsınıktı. Kerısınşe, qūzyrly ministrlık äleumettık jelılermen jūmys ısteudıŋ jaŋa täsılderın qoldanuy kerek. Mysaly, osy jerde memleket saiasatyn tüsındıruge bolady. El boiynşa jasalyp jatqan qandai da bır şarany jūrtqa jetkızu jeŋıl. Tıptı bır şaraǧa baramyz degen josparymyzǧa qalai qaraisyz degen saual qoiyp, halyqpen keŋesuge bolady. Äleumettık jelılerdıŋ mümkındıgı köp. Ol jerden Ükımettıŋ saiasatyn, memlekettık deŋgeide qabyldanatyn şeşımderdı qarapaiym tılmen tüsındıru qajet. Men ministrlık äleumettık jelılerdı şekteimız degen maqsat qoiyp otyr dep oilamaimyn. Sebebı Däuren Abaev jas bolǧanmen asa bılımdı, bılıktı, täjıribelı azamat. BAQ salasynyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyn jetık bıledı» dep tüsındırdı mäselenı Mäulen Äşımbaev. Qazır «Nūr Otan» partiiasy töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary qyzmetın atqaratyn saiasatker özı de äleumettık jelını belsendı paidalanuşylardyŋ bırı.
Memleket ǧalamtordy baqylai almaidy
Būǧan Reseidegı Telegram-dy būǧattauǧa qatysty janjal mysal bola alady. «Roskomnadzor» messendjerdı küllı el aumaǧy boiynşa būǧattaǧanymen, bärıbır ol qoldanuşylardyŋ köpşılıgıne qoljetımdı küiınde qaldy. Kerısınşe, būǧattaudyŋ kesırı basqa servisterge tidı. Söitıp, halyqtyŋ narazylyq köŋıl-küiı örşıp kettı. 20 mln-ǧa juyq qoldanuşynyŋ atalǧan äleumettık jelıge qosyluyna şekteu qoiylsa da, Telegram VPN-servistı qajet etpesten Reseidıŋ aumaǧynda jūmys ıstep tūr. Al Qazaqstanda osy Telegram-dy būǧattauǧa äreket jasalsa ne bolar edı? Būl jaiyndaǧy sarapşylardyŋ pıkırı äraluan.
Kiber şabuyldardy taldau men zertteu ortalyǧynyŋ jetekşısı Oljam Sätiev ǧalamtordy būǧattaudyŋ ekı nūsqasy boluy mümkındıgın joqqa şyǧarmaidy. Onyŋ aituynşa, Qazaqstandaǧy ǧalamtorǧa küllı trafik Resei arqyly keledı. «Olar özderınde būǧattaityn bolsa, onyŋ bızge äserı joq. Bıraq olar bızdı būǧattaǧysy kelse, jauyp tastai alady. Qyrǧyzstanǧa bız de solai ıstei alamyz. Öitkenı ǧalamtor bız arqyly ötedı» dep tüsındıredı sarapşy.
Ol Qazaqstanda ǧalamtordy būǧattaudan eşkım ūtpaitynyn aitady. «Reseide 145 mln adam tūrady, olardyŋ narazylyǧyn küllı älem esti alady. Al 18 mln-nan asatyn halyqqa ǧalamtordy şekteu degennıŋ özı – aqylǧa syimaityn ıs. Google-ge qatysty şielenıs bolǧanyn bılemız. Bıraq odan memleket tük te ūtqan joq. Sol Google-ge qytailar qysym jasap edı, elden tolyqtai ketıp qaldy. Qytailarmen salystyrǧanda bız tölem qabıletı jaǧynan tömenbız» deidı O.Sätiev.
Qazaqstan aqparattyq qauıpsızdık qauymdastyǧynyŋ prezidentı Viktor Pokusovtyŋ paiymynşa, bız Reseige aqparattyq jaǧynan täueldılıkten şyǧa almai kelemız. Mäselen, Reseide ǧalamtordy tügeldei öşırıp tastasa, özınıŋ servisterı jūmys ıstei beredı. Al bızdegı jaǧdai basqaşa. Ǧalamtor tolyqtai öşıp qalady. «Sondyqtan Qazaqstanǧa Qytaidan ülgı alǧan jön. Ǧalamtordy būǧattau jönınen emes, ärine. Qytailar eldıŋ aumaǧyndaǧy özınıŋ jobalaryn sättı jüzege asyruda. Bızge de özımızdıŋ servisımız kerek. Maman daiarlau mäselesın de tezırek şeşuge tiıspız» degen pıkırde V.Pokusov.
Otandyq sarapşy ǧalamtordyŋ jūmysyndaǧy kedergıge qatysty ekı türlı nūsqany atap öttı. Bırınşıden, resmi bilık qandai da bır aqparattyq jelınıŋ qyzmetıne şekteu qoiuy mümkın. Ekınşıden, qandai da bır provaiderdıŋ qyzmetınde tehnikalyq aqaular tuyndauy mümkın. Mysaly, «Qazaqtelekom» ǧalamtordy Reseidegı operatordan alady, olar Germaniiadaǧy operator arqyly qosylady. Al Germaniia jelılerde ırkılıs bolǧan jaǧdaida Qytaidaǧy servisterdıŋ kömegıne jügınedı. Ǧalamtordyŋ jyldamdyǧynyŋ bır jaqsaryp, bır naşarlap qalatyny osydan. Keibır adamdar sondai sätterde memleket ädeiı būǧattap otyr dep oilaidy.
Älemdık täjıribede bar ürdıs
Äleumettık jelılerge şekteu qoiu – älemdık täjıribede bar ürdıs. Mysaly, Ukrainada reseilık «V Kontakte», «Odnoklassniki» äleumettık jelılerıne şekteu qoiylǧany mälım. Būl memlekettık senzura ma, älde, ūlttyq qauıpsızdık mäselesı me degenge qoǧamda qyzu pıkırtalas örbıdı. Älemdık saiasatta äleumettık jelılerdı būǧattau täjıribesı bar. Alaida mūndai qadamǧa demokratiialyq emes elder barady. Mysaly, Qytaida 15 jyldan berı «Altyn qalqan» degen jüie bar. Aspan asty elınde Google, Flickr, Faceebook, Twitter, Youtobe tolyqtai jäne Vikipediia jartylai būǧattalǧan. Eŋ köp taralǧan äleumettık jelı – Qzone. Onda blog jürgızıp, suret jariialap, aqyly qyzmetterdı tūtyna alasyŋ. Studentter bolsa Facebook-ke ūqsas Renren-dı paidalanady, bıraq bilık ony qataŋ baqylauda ūstaidy. Ǧalamtordy būǧattaudan Kuba da aldyŋǧy orynda. Kubalyqtardyŋ köpşılıgı ǧalamtordy paidalana almaidy. Soltüstık Koreiadaǧy jaǧdai da osyǧan ūqsas. Halyqtyŋ denı jahandyq jelıge şyǧa almaidy. Alaida koreiler özınıŋ avtonomdy «Kvanmen» ǧalamtoryn qoldanady. Būl elde Faceebook, Twitter, Youtobe-tı qoldanuǧa müldem tyiym salynǧan. Sonymen qatar, İranda 2009 jylǧy «Tvitter-töŋkerısten» keiın «Kompiuterlık qylmystar turaly» zaŋ qabyldandy. El Ükımetı zaŋ boiynşa, eldegı saittardy «süzgıden» ötkızıp otyrady. BŪŪ-nyŋ mälımetı boiynşa, İranda älemde eŋ köp taralatyn 500 saittyŋ 50 paiyzy būǧattalǧan.
