Erlerdı ūmytsa da el, sel ūmytpas,
Erlerdı ūmytsa da el, jel ūmytpas.
El üşın janyn keşıp, jaudy quǧan,
Erlerdı ūmytsa da el, şöl ūmytpas…
El üşın tökken erler qanyn jūtqan,
Erlerdı ūmytsa da el, jer ūmytpas.
Arqanyŋ selı, jelı, şölı, belı,
Erlerdı ūmytpasa, el de ūmytpas.
Maǧjan JŪMABAEV
HIH ǧasyrdaǧy patşa otarşyldaryna qarsy jürgızılgen barlyq soǧystar ışınen Alaş elınıŋ ekı tarihi ūrysyn erekşe atap ötuge bolady. Olar – Aqmola şaiqasy jäne kielı Türkıstan üşın bolǧan qantögıster. Qazaq tarihyndaǧy būl ūly şaiqastar han Kenesary Qasymūly jäne onyŋ ūly Syzdyq sūltan esımderımen tyǧyz bailanysty.
Qazaqtardyŋ joŋǧarlardy oisyratqan jeŋısınen keiın qazaq jerınde tynyştyq ornady. Alaida Mäskeu Kremlınıŋ tükpırdegı patşa kabinetterınde Ortalyq Aziianyŋ auqymdy aumaǧyn basyp alu jospary pısıp jetılude edı. Patşa saiasatkerlerı «Qazaq jerlerı – Aziia bailyǧynyŋ kıltı jäne qaqpasy» degen Petrdıŋ amanatyn eske tüsırıp, qazaqtyŋ darhan dalasyn bölu josparyn daiarlady. Koloniiany erıktı türde moiyndaǧan, onyŋ nyǧaiuyna atsalysqan, imperiiaǧa qyzmet jasaǧan qazaq şonjarlaryna Resei bilıgı şender, marapattar jäne jabaiy halyqtarǧa berıletın şapan, kese-qasyqtar jäne taǧy basqa ūsaq zattar syilap otyrdy. Al jer üşın, bostandyq üşın küreskender közderı joiyluǧa, ölım jazasyna kesıluge nemese Sıbırge katorgaǧa aidaluǧa ūşyraǧan.
Mäşhür Jüsıp Köpeiūly sol kezdegı qazaq ahualyn bylai suretteidı: «Bızdıŋ būl Saryarqadaǧy qazaqqa: «Qazaq, bızge baǧyn, qara! – dep, «aq patşadan jarlyq alyp şyqtym!» dep, İvan Semenovich degen polkovnik keldı. Sonda onymen talasa Qytaidan da elşı keldı: «Qazaq saǧan qaramaidy, maǧan qaraidy» dep. Ol ekeuınen basqa qazaqtyŋ öz ışınen Kenesary, Nauryzbai degender şyqty. Onda olar aitty: «Baǧynba, qazaq, orysqa, Baǧynsaŋ, qazaq orysqa, Osy bastan amandas, Saryarqa degen qonysqa! Bereke keter asyŋnan, Bilıgıŋ keter basyŋnan! Negennen-negen küiersıŋ, Küidıruşı tabylyp, Körşıles jaqyn qasyŋnan!…»
Ūlt tarihynda ūlt-azattyq köterılıstıŋ tu ūstauşy kösemı Kenesary Qasymūlynyŋ eren erlıkterı zamana keŋıstıgınde Qūs jolyndai sairap jatyr. Qazaq halqynyŋ erkındık tuyn kötergen Kenesary Abylaidyŋ nemeresı edı. Ol qazaq halqynyŋ erkındıgı men täuelsızdıgın jeke basynyŋ amandyǧyna aiyrbastamai, mūzdai qarulanǧan orys äskerıne, zeŋbırekterge qarsy şyǧyp ūlt-azattyq qozǧalysyn bastap kettı.
Han Kene jasaǧynyŋ qūramynda ataq-abyroiy asqaq üş jüzdıŋ aibaltadai jarqyldaǧan batyrlary bolǧan. Olar: sūltan Nauryzbai, şūbyrtpaly Aqjoltai Aǧybai batyr, tabyn Būqarbai batyr, Basyǧara batyr, süiındık Janaidar batyr, qypşaq İman batyr (Amangeldı batyrdyŋ atasy), tabyn Jolaman batyr (ärı bi), şapyraşty Būǧybai batyr, dulat Baiseiıt batyr, atyǧai Aŋǧal batyr, Jeke batyr (Baluan Şolaqtyŋ babasy), qyrǧyz Balbai batyr.
Patşa ökımetı Aqmola jerıne ornyǧudan būryn, qazaq rularyn patşa jaǧyna tartu üşın auqymdy jūmystar jürgızdı. Ortalyqtan arnaiy tapsyrmamen kelgen podpolkovnik Şubin Omby oblysynyŋ bastyǧy, general-leitenant Sent-Loranǧa 1830 jyly 28 mausymda Aqmola syrtqy okrugın aşu turaly mälımdeme beredı. Aqmola jūrtyna: Arǧynnan taraǧan Temeş, Altai, Şūbyrtpaly, Börşı, Tınälı, Toqtauyl, Qaqsal; Qypşaqtan – Qaraqypşaq, Qūlan; Kışı jüzdıŋ Alşyn, Tama ūlystaryna Resei bodandyǧyn qabyldau boiynşa hattar joldanǧany habarlanady.
XIX ǧasyrdyŋ 20-30-şy jyldarynda Sarmyrza Hannäbiūly (1786-1838) Şūbyrtpaly ruyn basqarǧan. Orys podpolkovnigı Şubin Aqmola qazaqtaryn Resei qaramaǧyna qosu üşın Şūbyrtpaly köldıŋ boiynda otyrǧan Şūbyrtpaly rubasşysy Sarmyrza bige jäne basqa el aqsaqaldaryna elşı jıberedı. Būl jait 1830 jyly 29 şılde aiynda Şubinnıŋ Omby bastyǧyna joldaǧan raportynan körınedı: «Reseidıŋ jaŋa basqarmasy qaramaǧyna qosyluǧa Şūbyrtpaly, Toqtauyl, Alşyn, Tama, Köksal bolystary bilerıne şaqyru hattarymen ıssaparǧa jıberılgen uriadnikter Chirikov pen Sorokin Qoŋyrqūlja Qūdaimendı jäne Ǧūbaidolla Uäliev sūltandarynyŋ basşylary qasynda maǧan qaratyp mynany jetkızdı: Şūbyrtpaly bolysynyŋ biı Sarmyrza, Toqtauyldan Jüzbai, Qojaq jäne Qūnanbai, Altai bolystary… otriadta boluǧa uäde berıp edı, alaida osy uaqytqa deiın älı eşkım kelmedı» (OMM. 338-qor, 1-tız., 693-ıs, 46-47-bb.). Jan-jaǧyn boljai bıletın Sarmyrza bi olardyŋ sözıne, bergen uädesıne mülde sengen joq. Şūbyrtpaly ruyn Resei bodandyǧyna kırgızu turaly auyzşa aitylǧanmen, bötenge elın kırıptar etudı qūptamaǧan edı. Qaita Sarjan men Kenesary bastaǧan ūlt-azattyq köterılısıne belsendılıkpen qosyldy.
Oǧan sebep bolǧan jaǧdai 1827-1830 jyldary oryn alǧan esten ketpes qandy oqiǧalar. 1827 jyly Kökşetau bekınısınen şyqqan maior Mingriev 200 äskermen kelıp, Şūbyrtpaly auylynyŋ 58 adamyn öltırıp, dünie-mülkın tonap, bükıl malyn aidap ketken edı. 1830 jyly Kökşetau jaqtan şyqqan jetı jüz patşa äskerı äŋgıme-kelısımge şaqyrǧan bolyp, aqyr aiaǧynda aldap qolǧa tüsırıp, şūbyrtpalynyŋ 120 adamyn öltırdı, aman qalǧandary qandy qyrǧynnan qaşyp qūtyldy. Sol sebepten tuǧan bauyrlarynan, malynan aiyrylǧan şūbyrtpaly azamattary kolonizatorlarmen aşyq soǧys maidanyna şyqqan edı.
Qazaq jerınıŋ kındıgıne ornalasqan Aqmola Resei imperiiasy üşın bır zor forpost mındetın atqardy, otarlau saiasatynyŋ ortalyǧy boldy. Būl jerge imperiianyŋ tükpır-tükpırınen äskerler jinalyp, toptalyp, Orta Aziia jerlerıne şabuylǧa şyǧuşy edı. Patşanyŋ qandyqol saiasatyna erkın ösken el qarsy şyqty.
Osydan 180 jyl būryn Resei imperiiasyna qarsy «jerımızdı bermeimız, qūl bolmaimyz» dep Kenesary han Saryarqada ūran tastap, üş jüzdıŋ basyn qosyp Alaş elın bır tudyŋ astyna jinaǧan edı.
1838 jyldyŋ 7 tamyzynda Aqmola bekınısınde Kenesary sarbazdarymen –Aǧybai batyr, Nauryzbai batyr, Basyǧara batyr, İman batyr, Janaidar batyr, ükılı Qoşqarbai batyr, börşı Bazar batyr taŋnyŋ atysynan bastap qas qaraiǧanşa janqiiarlyqpen mūzdai qarulanǧan patşa äskerımen şaiqasty. Bekınıs alapat otqa orandy. Kenesarynyŋ bır otriadyn basqarǧan Basyǧara batyr qalaǧa örşelene ūmtylyp, mert boldy. Han Kene alǧan baǧyttan qaitpauǧa jäne batyrdyŋ mäiıtın qaldyrmauǧa jarlyq berdı. Han jarlyǧynan jıgerlengen Aǧybai, İman, Nauryzbai batyrlar bastaǧan otriadtar dūşpan şebıne basyp kırdı. Ūrys keŋ qanat jaidy. Qaraŋǧy tüskenşe bäseŋsımedı. Aǧybaidyŋ osy şaiqastaǧy şeber qolbasşylyǧy, batyldyǧy, tūiyqqa tırelgen tūstarda jol tauyp ketetın tapqyrlyǧy Doskei Älımbaiūlynyŋ jyrynda bylaişa suretteledı:
…Kenenıŋ qalyŋ läşkerı
Künbatystan qaptady.
Qorǧandy qandai myqtady,
Oǧan kırgen şyqpady,
Köşede jürgen özgesı,
Ürıkken qoidai yqqany.
Sonda Aǧybai batyr söiledı,
Söilegende büi dedı:
– Soŋymnan er, halaiyq!
Sart şapanyn aluǧa
Endı bızge ylaiyq,
Şapandy maiǧa malaiyq.
Etegıne ot jaǧyp,
Jaǧasyn ılıp naizaǧa,
Aǧaş üidıŋ tastatyp töbesıne,
Üige ört salaiyq!
Osylaişa ört salady,
Dūşpandarǧa dert salady…
Qoryqpai endı kım qalady
Köbı qaşyp käpırler,
Qorǧanǧa baryp tyǧylǧan
Köşenıŋ ışı tolǧan qan…
Būl qandy qyrǧyn aiqasta Aǧybai batyr sarbazdary küş basymdylyǧyn körsetıp, qalany basyp alady. Tün ışınde äskeri starşina Karbyşev pen aǧa sūltan Qoŋyrqūlja Qūdaimendin qalǧan soldattarymen qaşyp qūtylady. Säken Seifullin özınıŋ «Kene han jaiynda» maqalasynda: «Būl şaiqasta Basyǧara batyr oqqa ūşady. Qazaqtar patşa äskerlerınen onyŋ denesın qaitaryp alyp, ony qalanyŋ şetındegı «Kökbel» mekenıne jerleudıŋ sätı tüsedı. Ziraty jaqyn uaqytqa deiın bar bolǧan» dep jazady. Osy qiian-keskı Aqmola şaiqasynda şūbyrtpaly ruynyŋ basşysy Sarmyrza bi de soŋǧy demıne deiın aianbai aiqasyp, erlıkpen qaza tabady. Osy şaiqasta qaza bolǧan bahadürlerımen bırge Aqmolanyŋ «Kökbel» dep atalatyn ejelgı ziratyna jerlenedı. Arada bırneşe jyldar ötken soŋ, ruy qarakesek İmanqūl degen azamat şahitterge arnap eskertkış tas oidyryp, batyrlar jerlengen qorymnyŋ qūbyla jaǧyna ornatady.
Kenesary bastaǧan dauylpaz bahadürlerdıŋ Aqmola üşın bır küngı soǧysynyŋ dübırı – myŋjyldyqtardyŋ enşısı, ūlt tarihynyŋ altyn paraǧy, ruh sabaǧy. Osyǧan deiın jergılıktı halyq ta, Astananyŋ kökıregı oiau jaŋa tūrǧyndary da «Aqmolany jaudan alǧan, ǧasyrlardan kele jatqan täuelsızdık mūratynyŋ altyn arqauyn jalǧaǧan Han Kene sarbazdarynyŋ qorymy qaida?» dep sūrauşy edı. Qūdaidyŋ keremetımen sol qandy zamannyŋ belgısı retınde, qazaq ruhynyŋ simvoly ıspettes, aman qalǧan bır tarihi qöktas Astana törınde ornalasqan ejelgı mūsylman qorymynan tabyldy. Tapqan azamattar – arab jäne şaǧatai tılderın jetık bıletın Ūlarbek Däleiūly men Aşu Ahat. Būl eskertkış – ekı ǧasyrǧa juyq uaqyt ötse de, bügınge aman jetken baǧa jetpes jädıger. Eskertkış tasta köne şaǧatai tılınde, arab ärıpterımen: (kei jerlerı öşıp ketken) «…Erejep aiynyŋ soŋǧy orazasynda. 1838 jyl. Sarmyrza qaruly käpırler qolynan jekpe-jekte şahit. Sarjan ökılı – 50 jasauyl. Aqmola. Hannyŋ ökılı töreler, 200 sardar… köştı. Alla taǧala şahitterdıŋ janyn jännatta…» dep aiqyn jazylyp tūr.
Sodan berı Astana jūrty būl beiıttı «Bahadürler qorymy» dep atap kettı. Arada 180 jyl ötse de, qazaq elı Aqmola üşın şaiqasqan öz batyrlaryn ūmytqan joq. El basyna qater töngen sätterde basyn ölımge tıgıp, şahit keşken batyr babalarymyzdyŋ būl ūly küresı bolaşaq ūrpaq üşın, bolaşaq qazaq memleketı üşın, bolaşaq elordamyz – Astana üşın boldy.
Marat ÄBSEMETOV,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
