Jyl saiyn adamzat tarihyndaǧy būryn-soŋdy bolyp körmegen, obadan beter qaterlı qan-qasap qyrǧyndy bastaǧan gitlerlık Germaniiany tıze büktırgen Ūly Otan soǧysy aiaqtalǧan 1945 jyldyŋ 9 mamyryn Jeŋıs künı retınde atap ötu dästürımızden berık oryn aldy.
Būl sol soǧysqa qatysyp, kökörım jas küilerınde maidan dalasynda qaza tapqan, «kebın emes, kebenek kiıp ketıp edı…» dep eldegı äkelerı men analary, süigen jar, süiıktı arulary aman oralularyn bır Jaratqannan tılegen, bügınde qatarlary sirep, är aumaqta «sausaqpen sanarlyqtai» sandary qalǧan maidanger ata, äkelerımızge degen qūrmettıŋ belgısı. Sodan da osyndaida:
Künder-ai, künder öte ber.
Jyldar-ai, jyldar jete ber.
Qataryŋ sirep barady,
Ätteŋ-ai, ätteŋ, äkeler!? – dep bastalatyn özımnıŋ keşegı maidangerlerge arnap jazǧan öleŋımdegı jyr şumaǧy erıksız oiyma oralady. Olai deitınım boraǧan oqqa keudelerın tösep, ölım men ömır aiqasynda jeŋıske jetken, tuǧan jerdıŋ topyraǧyna qan maidanda körsetken erlıkterınıŋ aiǧaǧyndai omyraularyn orden, medaldarǧa toltyryp oralǧan soǧys ardagerlerı älı de ortamyzda bar ekendıgıne şükırşılık etıp jatqan jaiymyz bar. Solardyŋ bırı – ǧasyrǧa juyq ǧūmyr sürgen jyr süleiı Jambyl babamyzdyŋ jasyn jasaǧan maidanger, ışkı ıster qyzmetınıŋ ardagerı Qazes Joldybaev.
Aqmola oblysynyŋ Astrahan audanyndaǧy Öndırıs auylynda 1924 jyldyŋ 16 mamyrynda dünie esıgın aşqan, bügıngı ūrpaq – nemere-şöberelerge abyz ata, soǧystan keiıngı tuǧandarǧa asyl äke atanǧan Qazes aqsaqaldy Ūly Jeŋıstıŋ qarsaŋynda Nūr-Sūltan qalasy Ardagerler ūiymynyŋ ūsynysymen arnaiy ızdep barǧan edım. Sözge de, tılge de oramdy qalpynan älı taia qoimaǧan ardager aǧa älı de tyŋ körınedı. Ätteŋ-aiy da joq emes: jasynyŋ egde tartyp qalǧanynan bolar, qos tızesınen basa almai, qol arbaǧa otyryp qalǧan eken. Bıraq öz tösegıne özı baryp, özı jatyp tynyǧatyndai qauqardan älı de aiyryla qoimapty.
– Men sanaly ömırımnıŋ köp jyldaryn äskeri qyzmetke arnaǧan adammyn. Onyŋ basy 1942 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Astrahan audandyq äskeri komissariatynyŋ şaqyrtuynan bastau alady. Sonda bükıl oblys aumaǧynan ūzyn-sany 300 adamdy Aqmolaǧa jinap, Qiyr Şyǧystaǧy Zabaikale maidanyna attandyryp jıberdı. Bızdıŋ baryp tüsken jerımız Manchjuriiaǧa jaqyn şekaradaǧy stansiiaǧa şoǧyrlanǧan 298-şı atqyştar diviziiasy edı. Iаǧni bız Qiyr Şyǧystan Keŋes Odaǧyna Japoniia tarapynan tūtqiyldan şabuyl jasala qalǧan jaǧdaida oǧan toitarys beruge äzır äskeri qūrama boldyq, – deidı maidanger Qazes aǧa.
Osy arada öz tarapymnan Ūly Otan soǧysy qarsaŋyndaǧy Japoniiaǧa qatysty tarihi derek közderınen alynǧan myna bır jailardy aita ketsem de artyq bolmaityn siiaqty.
Japoniia ükımetın basqaruǧa sailanǧan hanzada Kanoe bilık tızgının qolyna ūstap tūra almai, 1939 jyldyŋ 3 qaŋtarynda taǧynan taidyrylyp, onyŋ ornyn «hakkoitu» prinsipın qoldauşy («bır üidıŋ segız būryşy»), – barlyq Şyǧys elderın imperialistık Japoniiaǧa baǧyndyrudy därıpteuşı äskeri toptyŋ itarşysy baron Hiranumanyŋ qolyna köştı. Būlar, atap aitqanda, Hiranuma, İtagaki, İonan, Todzio, Kasahara, Iаmavaki, Araki, Uede jäne t.b. Keŋester Odaǧynyŋ ata jaulary edı. Militaristık nasihattarynyŋ özı adamdy esten tandyrarlyqtai. Mäselen, mynaǧan qaraŋyz: «Japon azamaty qanşalyqty künäqar iaki sūrqiia bolǧanymen, äskeri tu astynda imperator üşın soǧysady, onyŋ soǧysy – qasiettı soǧys. Ol soǧysta «jasasyn imperator» degen ūranmen ölgen jauynger, jaqsy ne jamandyǧyna qaramastan «qūdaiǧa ainalady» delıngen.
Osyǧan deiın Işkı Monǧoliiany Japoniia men Manchjuriiaǧa qosyp aludy, Chita qalasynyŋ oŋtüstıgınen Keŋes Odaǧynyŋ şekarasyna basyp kırıp, Sıbır temır joly magistralınen aiyryp, Qiyr Şyǧysty KSRO-nyŋ basqa aimaqtarynan bölıp tastap, būl aimaqtarda öz üstemdıgın ornatudy közdegen japondyq soǧysqūmarlar faşistık Germaniiamen qiian-keskı şaiqas jürgızıp jatqan eldıŋ özderıne qarsylyq körseter qauqary bola qoimas degen senımde edı. Soǧysta ölgen jauyngerlerı «qūdaiǧa ainalatyn» Japoniianyŋ Hiranuma bastaǧan ükımetı Şyǧys Aziiany tüpkılıktı baǧyndyru üşın Keŋes Odaǧyna soǧys aşyp, ony jeŋuı, eŋ qūryǧanda Baiqalǧa deiın aiaǧyn sozyp aluy kerek-tı.
Bıraq Künşyǧys bettegı keŋes jauyngerlerı olardyŋ qiialǧa bergısız armandaryn jüzege asyrtpai tastady.
– Qaraǧym, özıŋ de bılesıŋ, AQŞ Japoniianyŋ Hirosima jäne Nagasaki qalalaryna joiqyn qaru – atom bombasyn tastaǧan 1945 jylǧy tamyzdyŋ basyndaǧy qasırettı oqiǧadan keiın ıle-şala Keŋes Odaǧy Japoniiaǧa soǧys jariialap, olardyŋ temırdei qūrsanǧan jeŋılmeitın äskeri küşı sanalǧan Kvantun armiiasyn az uaqyttyŋ ışınde tas-talqan ettı. Bır atap aitarlyǧy sol, japon jauyngerlerı qanşelek qyrǧynǧa basy bütın berılgen, oŋaişylyqpen aldyra qoimaityn naǧyz soǧysqūmarlardan jasaqtalǧandai edı. Ölgen-tırılgenıne qaramai boraǧan oqqa qarsy ūmtylatyn, jarylǧyş zattarymen tank astyna tüsuden taisalmaityn, äldeqalai qolǧa tüsıp qalu qaupı tua qalsa qaryndaryn osyp jıberıp öle saluǧa daiyn tūratyn tūrpattarymen erekşelenetın. Özderınıŋ aldynda qandai jaumen şaiqasqaly tūrǧanyn jadynan şyǧarmaǧan keŋes jauyngerlerı olardyŋ arynyn da, aptyǧyn da basa aldy. Bızdıŋ äskeri qolbasşylarymyz tarapynan būl soǧysty jürgızudıŋ köptegen strategiialyq ädıs-täsılderı jan-jaqty oilastyrylǧandyqtan, jau jaǧy qyrküiek aiynda taza jeŋılıske ūşyraǧandyǧyn moiyndauǧa mäjbür boldy. Al men sol 1945 jyldyŋ 3 qazanynda Qiyr Şyǧystaǧy Japon melitaristerıne qarsy soǧysty aiaqtadym. Būl menıŋ maidandyq jolym, – deidı ardager aǧa.
Bıraq maidanger joly sol jeŋıstı sätpen aiaqtala qalǧan joq. Ol qūrylys batalony qūramynda Tatarstanǧa jol tartty. Osy jaqta asfaltty jol salu jūmysymen ainalysty. Qūrylys käsıpornynyŋ şaruaşylyq meŋgeruşısı, öndırıstık ıs qaǧazdaryn jürgızuşı siiaqty bırtalai qyzmetterde jürıp, ömır kördı, eŋbek etudıŋ täjıribelerıne töseldı. Süiıktı jary tatar qyzy Äsiiamen bas qūrap, örımdei on segız jasynda maidan törınen tabylǧan ol tek 1950 jyldyŋ mamyr aiynda tuǧan topyraǧy Aqmolaǧa at basyn tıredı.
– Äsiiamen menı taǧdyrdyŋ joly tabystyrdy. Bız ūlttyq şyqqan tegımızdı äste oiǧa alǧan emespız. 1930 jyly tuǧan Äsiiam Aqmola qalasyndaǧy M.Mämetova atyndaǧy tıgın fabrikasynda eŋbek ete jürıp, şaŋyraǧymnyŋ ırgesın tıktedı, maǧan ekı ūl, üş qyz syilady. Ökınıştısı «Selhoztehnika» käsıpornynda jaqsy qyzmette jürgen ülken ūlym Ǧalym 37 müşel jasynda, al Kärımım 9 jasynda qaiǧyly qazaǧa ūşyrady. Zaty tatar qyzy demese, ūltymyzdyŋ salt-dästürın qazaqtyŋ qai äielınen bolsyn kem tüspestei meŋgergen Äsiiamdy da 2011 jyly jer qoinyna tabystadym. Bıraq älı de jalǧyzsyrar jaiym joq. Mamandyqtary därıger Aisūlu men Künsūlu atty qos qyzym bar. Olardyŋ soŋynan ergen közımnıŋ qaraşyǧyndai, bügınde L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde kıtaphana qyzmetınıŋ bılıktı mamany bolyp qyzmet ısteitın Karimamnyŋ orny da bır bölek. Olai deitınım, qyzdarymnyŋ bärı äkelep aialap, qamqorlyqtaryn jasap jatqanymen, Karimamdy şaŋyraǧymnyŋ altyn qazyǧy deimın. Nemerelerım Nūrlan, Rüstem, Laura, Leilam, şöberelerımnıŋ bärı – menıŋ jaiqalǧan bır-bır būtaqtarym men japyraqtarym. Ony az deseŋız, taǧy da aitaiyn, mamandyǧy därıger, qazır seksennıŋ beseuıne iek artyp otyrǧan tuǧan ınım Qapezım de bauyrymdatyp kelıp tūrǧan saiyn bır marqaiyp qalamyn. Baqyt degen, mıne osy. Qazes aqsaqal osyny aityp, «äŋgımenı osymen doǧarsaq qaitedı, arbada köp otyruǧa bel şırkın şydas berer emes» degen soŋ, men de ardager aǧanyŋ ömırınen mol maǧlūmat alǧandai äserde bolyp, rizalyq sezımımdı bıldırdım.
Alaida aǧanyŋ maidandyq jolynan keiıngı ömırı de küş qūrylymymen sabaqtasqan. 1950 jyldan 1973 jyly eŋbegı sıŋgen jyldar esebınen zeinetkerlık demalysqa şyqqanynşa Aqmola oblystyq Işkı ıster basqarmasynda Aqmola qalasy boiynşa qylmystyny jedel ızdestıru uäkılı bolyp qyzmet atqarǧan. Būdan keiın de üide qol qusyryp qarap otyrmai 1994 jylǧa deiın oblystyq ırgelı bazalardyŋ bırınde aǧa inspektor bolyp jūmys ıstep, sodan berı elge etken eŋbegınıŋ zeinetın körıp otyr.
Polkovnik şenı taǧylǧan ışkı ıster organy qyzmetkerı kitelınıŋ öŋırınde II därejelı Otan soǧysy ordenı men «Jauyngerlık erlıgı üşın» – barlyǧy 20 medal jarqyrap tūr. Bärı de – keşegı qandy soǧys pen beibıt künderdegı eŋbekterınıŋ aiǧaǧy.
Ardager aǧamen qoştasar sät te jaqyndady.
– Köz körgender qaşan da jaqsy ǧoi. Işkı ıster organynyŋ generaly Ömırzaq Bolsambekov qoly qalt etkende arnaiy kelıp, ne bolmasa telefon arqyly hal sūrasyp tūrady. Respublikalyq Ardagerler keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary general Bekbolat Mūqyşev ınım de aman-saulyq bılısuden qalmaityn. Jürıp-tūruym qiyn myna tızenıŋ äserınen qaitys bolǧanyn keşteu estıgenımmen baryp otbasyna köŋıl bıldıre almadym. Jany jännatta bolsyn deimın de. Qalalyq ardagerler keŋesınıŋ maǧan ıstegen ızdenuı men qoldau körsetuı arqasynda osy juyrda qazırgı Nūr-Sūltan atanǧan qalamyzdyŋ Abylai han daŋǧyly boiynan Ūly Otan soǧysy ardagerlerı sanatynda ekı bölmelı päterge qolym jettı. Taǧdyryna riza bır jan bolsa, sol endı men şyǧarmyn, – degen edı Qazes Joldybaiūly üstel basynan tūrarda.
Toqsan bestıŋ törındegı aqsaqaldyŋ būl sözderı maǧan naǧyz jürek tebırentken lebızdei äser qaldyrdy. «Bärekeldı!» degen edım ıştei. Basqa ne dersıŋ?! Ardager aǧalar aman bolsyn!
Amankeldı JŪMABEK,
ardager-jurnalist
