Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ jūmys nätijelerı turaly «QazAqparat» HAA tılşısıne QR Memlekettık hatşysy Erlan QARİN äŋgımelep berdı.
– Erlan Tynymbaiūly, Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia öz jūmysyn 2020 jyldyŋ qaraşa aiynda bastaǧan edı. Prezidenttıŋ tiıstı Jarlyǧy şyqty. Osy aralyqta qandai jūmystar atqaryldy, jūmysqa nendei resurstar tartyldy?
– Memlekettık komissiia – auqymdy ǧylymi joba. Komissiia jūmysy HH ǧasyrdyŋ 20-50-jyldaryndaǧy tarihymyzdy zertteudıŋ, zūlmat oqiǧalar hronikasyn tolyq qalpyna keltırudıŋ jäne totalitarizm jyldarynda zardap şekken qazaqstandyqtar turaly tarihi jadyny saqtaudyŋ jaŋa kezeŋın bastap berdı.
Sondyqtan Memlekettık komissiianyŋ bazasynda jüielı ärı köp josparly jūmys ūiymdastyryldy. Bırınşıden, quǧyn-sürgın mäselelerın zerdeleu töŋıregıne ülken akademiialyq jäne sarapşylyq küş bırıktırıldı. Būryn atalmyş taqyrypty ärtürlı ǧalymdar, tıptı jekelegen ūjymdar belsendı türde zerttep kelgen edı. Bıraq jüielı jūmys joq bolatyn.
Sol sebeptı Memlekettık komissiiaǧa quǧyn-sürgın tarihyn zertteumen ainalysatyn ǧylymi-saraptamalyq ortanyŋ barlyq negızgı ökılderınıŋ basyn qosu turaly şeşım qabyldandy.
Bügınde Memlekettık komissiianyŋ jūmys toptarynda 316 sarapşy-ǧalym jūmys ısteidı, olardyŋ ışınde 261 adamǧa jabyq arhivterde jūmys ısteuge rūqsat berılgen. Būdan bölek, bıryŋǧai format boiynşa är öŋırde jergılıktı komissiialardyŋ jūmysy ūiymdastyryldy.
Olardyŋ qatarynda 500-den astam adam bar. Ekınşıden, ızdestıru-zertteu jūmystaryn ūiymdastyrudyŋ naqty ädısnamasy jasaldy. Quǧyn-sürgın tarihyn zertteuge mūqiiat, jan-jaqty qarau kerek. Ärbır material, ärbır ıs arhivten alynyp, jūrtşylyqqa jariialai salatyn derekter jiyntyǧy emes. Būl – jekelegen adamnyŋ nemese bır top adamnyŋ tarihy. Olardy obektivtı baǧalau üşın tek qana faktılerge negızdelgen ǧylymi zertteu qajet.
Osyǧan deiın Bas prokuratura 2,4 millionnan astam materialdardy, ŪQK 1,5 myŋnan astam arhiv ısterı men qūjattardy, IIM 5,3 myŋnan astam qūjattardy qūpiiasyzdandyrdy. Memlekettık komissiia qyzmetınıŋ şeŋberınde prokuratura organdary jaŋa derekterdı anyqtady jäne prokurorlyq qadaǧalau tärtıbımen 250 myŋnan astam azamat aqtaldy. Aqtalǧandardyŋ negızgı bölıgı – jer audarylǧan jäne küştep köşırılgen azamattar. Būǧan Memleket basşysynyŋ 2020 jyly qabyldaǧan Jarlyǧy negız boldy
Memlekettık komissiia jūmysyn endı bastaǧan kezde quǧyn-sürgın qūrbandary jönındegı qūjattar men materialdardyŋ köpşılıgı elımızdegı ärtürlı arhivterde saqtaldy, onyŋ jüiesı bolmady. Būǧan qosa, köptegen qūjattarda qūpiia grifı boldy jäne olarǧa qol jetkızu mümkın emes edı.
Sondyqtan Memlekettık komissiia ärtürlı arhiv qorlaryndaǧy tarihi qūjattardy jedel ızdestıru jäne olardy sapaly türde taldau boiynşa bıregei ädısnama äzırledı. Memlekettık komissiianyŋ jūmys toptaryndaǧy ǧalymdar ortalyqtaǧy da, jergılıktı jerlerdegı de jabyq qorlarmen jūmys ısteu üşın arnaiy ädısteme boiynşa daiyndaldy.
Osylaişa, bır mezette bükıl elımız boiynşa erekşe qorlarmen tiımdı jūmys ıstei alatyn zertteuşıler korpusy qalyptasty. Üşınşıden, Memlekettık komissiianyŋ özıne jüktelgen mındetterın oryndauy üşın türlı memlekettık organdar men vedomstvolardyŋ küşı bırıktırıldı.
Olar bızdıŋ ǧalymdarymyzǧa zertteu jäne taldau jūmystarynda aitarlyqtai kömek körsetıp otyr. Ǧalymdardy būryn qoljetımsız jäne qūpiia bolǧan materialdar men qorlarǧa kırgızuge mümkındık tudy.
Vedomstvolyq jäne memlekettık arhivterde arnaiy kabinetter jasaqtaldy, arhivşıler Memlekettık komissiia ökılderıne konsultasiialyq qoldau körsetu üşın arnaiy daiyndyqtan öttı. Elımızdıŋ barlyq öŋırlerındegı arhivterdegı materialdardy bır mezgılde zerdeleu, ızdeu jäne salystyru üşın barlyq ūiymdastyruşylyq jäne äkımşılık mäseleler şeşıldı.
– Memlekettık komissiia jūmysynyŋ arqasynda qandai nätijelerge qol jettı?
– Memlekettık komissiia qandai da bır naqty material jinaumen ǧana şektelmeidı. Bastysy, zertteu jūmystary üşın jüielı ädısnama qūryp, sonyŋ negızınde zaŋ jobasyn äzırleu prosesterın bastau maŋyzdy bolatyn. Qazırdıŋ özınde Memlekettık komissiia jūmysynyŋ nätijelerı şynaiy derekterde de, naqty biznes-prosesterde de körınıp jatyr. Atap aitqanda, arhiv materialdaryn ızdeu men taldaudyŋ tiımdı jüiesınıŋ arqasynda tarihi qūjattardyŋ auqymdy bölıgı anyqtalyp, hronologiialyq tärtıppen jüielendı. Būl jūmys elımızdıŋ barlyq öŋırlerındegı 60-tan astam memlekettık jäne vedomstvolyq arhivterde atqaryldy.
Osy jūmysqa tartylǧan ǧalym-sarapşylardyŋ ülken äleuetın paidalana otyryp, Memlekettık komissiia jedel ızdestırudı, qūjattardyŋ jıkteluın jäne olardyŋ bıryŋǧai bılım bazasyna bırıktırıluın qamtamasyz etedı. Būdan basqa, Memlekettık komissiianyŋ şeşımderı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna bailanysty qūjattardy qūpiiasyzdandyru jönındegı vedomstvoaralyq jūmysty ūiymdastyruǧa jäne tiımdı üilestıruge yqpal ettı. Bız būl prosesterge Bas prokuraturanyŋ, Işkı ıster ministrlıgınıŋ jäne Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ resurstaryn maqsatty türde baǧyttadyq.
Osyǧan deiın Bas prokuratura 2,4 millionnan astam materialdardy, ŪQK 1,5 myŋnan astam arhiv ısterı men qūjattardy, IIM 5,3 myŋnan astam qūjattardy qūpiiasyzdandyrdy. Memlekettık komissiia qyzmetınıŋ şeŋberınde prokuratura organdary jaŋa derekterdı anyqtady jäne prokurorlyq qadaǧalau tärtıbımen 250 myŋnan astam azamat aqtaldy. Aqtalǧandardyŋ negızgı bölıgı – jer audarylǧan jäne küştep köşırılgen azamattar. Būǧan Memleket basşysynyŋ 2020 jyly qabyldaǧan Jarlyǧy negız boldy.
Sonyŋ arqasynda prokurorlarǧa äldebır azamattardan şaǧym tüskenın kütıp otyrmai-aq, quǧyn-sürgın qūrbandaryn özderı aqtai alatyn mümkındık berıldı. Naqty aitar bolsaq, qoldanystaǧy «Jappai quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» zaŋ boiynşa japa şekken azamat nemese onyŋ tuysqandary ökılettı organǧa şaǧymdanuy qajet. Qūpiia grifı alynǧan materialdardy zertteuge jäne ony odan ärı zerdeleuge qolaily mümkındık jasau maqsatynda arhiv materialdaryn zerdeleu ortalyǧy qūryldy. Elımızdıŋ barlyq arhivterındegı quǧyn-sürgın tarihy turaly mūraǧat materialdardyŋ negızgı bölıgı ortalyqtyŋ bazasyna bırıktırıldı jäne jüiege tüsırıldı. Ortalyq qyzmetkerlerı vedomstvolardan kelgen qūpiiasyzdandyrylǧan qūjattardy ǧylymi tūrǧydan öŋdeidı, restavrasiiadan ötkızedı jäne sifrlyq formatqa köşıredı. Ärbır vedomstvolyq arhiv arnaiy keste boiynşa öz materialdaryn daiyndaidy jäne ortalyqqa tapsyrady. Qazırdıŋ özınde onda 50 myŋǧa juyq material jinaldy jäne būl jūmys josparly türde jalǧasa beredı.
Osylaişa, HH ǧasyrdyŋ 20-50 jyldaryndaǧy quǧyn-sürgın kezeŋıne qatysty barlyq tarihi materialdardy saqtaudyŋ bıryŋǧai memlekettık qory qūrylady. Būl baǧytta ızdenıp jürgen ǧalymdar men zertteuşılerdıŋ jūmysyn edäuır jeŋıldetedı. Sondai-aq Memlekettık komissiia publisistikalyq qyzmetı de bır jolǧa qoiyldy. Memlekettık komissiia aiasyndaǧy zertteu jūmystarynyŋ nätijelerın ǧylymi tūrǧydan bekıtu maqsatynda tarihi materialdarǧa negızdelgen ǧylymi jinaqtardyŋ toptamasy jaryq kördı.
Qazırgı uaqytta quǧyn-sürgın jasauǧa negız bolǧan ūiymdastyruşylyq jäne äkımşılık qūjattar turaly aqparatty qamtityn osyndai ekı jinaq şyǧaryldy. Būl jūmys jyl boiyna jalǧasady jäne Memlekettık komissiia qyzmetınıŋ akademiialyq qoryn qūraidy. Osy baǧyttaǧy jūmystyŋ taǧy bır bölıgı – Memlekettık komissiianyŋ derekter bazasy jinaqtalatyn jäne tolyqtyrylyp otyratyn arnaiy portal qūru. Atalǧan portalda aqtalǧan, bıraq köpşılıkke belgısız qazaqstandyqtar turaly būǧan deiın bır ızge tüspegen qūpiia emes materialdar men derekter jariialanyp, ǧylymi tūrǧyda jüielenedı.
Mūnyŋ barlyǧy jazyqsyz quǧyn-sürgınge ūşyraǧan qazaqstandyqtardy aqtauǧa jäne ūrpaqtary üşın ata-babalarynyŋ halyq jauy emes ekenın däleldeuge negız bolady.
– Aldaǧy uaqytta Memlekettık komissiia qandai baǧyttarǧa basymdyq beredı? Quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı jūmys qalai jalǧasady?
– Memlekettık komissiianyŋ negızgı mındetı HH ǧasyrdyŋ 20-50-şı jyldarynda quǧyn-sürgınge ūşyraǧan barlyq azamattardy bır mezette aqtau emes ekenın atap aitqym keledı. Būl – sottar men prokuraturanyŋ jūmysy. Memlekettık komissiianyŋ qyzmetı quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtauǧa qajettı zaŋdyq, ūiymdastyruşylyq, ǧylymi-taldamalyq negız jasauǧa baǧyttalǧan. Tiıstı organdar men mekemeler Memlekettık komissiianyŋ qorytyndylary men äzırlemelerıne süiene otyryp öz jūmysyn jalǧastyrady, būryn tiıstı zaŋdardyŋ şeŋberıne enbei qalǧan qazaqstandyqtardyŋ jaŋa sanattaryn aqtaidy.
Qazırgı taŋda Memlekettık komissiianyŋ jūmysy öz märesıne jetıp qaldy. Qorytyndy daiyndau jäne zaŋnamany jetıldıruge qatysty derekter bazasyn ızdeu men qalyptastyru baǧytyndaǧy negızgı mındetter tolyq aiaqtaluǧa jaqyn. Osydan soŋ Memlekettık komissiianyŋ jūmysyn aiaqtau josparlanyp otyr. Kestege säikes būl jūmystar osy jyldyŋ soŋyna deiın tämamdaluy tiıs.
– Memlekettık komissiianyŋ qyzmetı resmi türde aiaqtalǧannan keiıngı jūmystar qalai jalǧasady?
– Memlekettık komissiia zertteu jūmystaryn jüieleuge jäne aqtau prosesterın qaita jaŋǧyrtuǧa qajettı şeşımder qabyldauǧa arnalǧan alaŋ retınde qūrylǧan bolatyn.
Sonymen qatar, Memlekettık komissiia qabyldaǧan şeşımder negızınde qūrylǧan barlyq metodologiialyq infraqūrylym belgılı bır därejede saqtalyp, jūmysyn jalǧastyra beredı. Qazırgı taŋda Memlekettık komissiianyŋ negızgı äkımşılık jäne ädıstemelık organy retınde Jobalyq ofis jūmys ıstep jatyr. Onyŋ jūmysy qaita jasaqtalyp, saraptamalyq instituttardyŋ bırınde ädısnamalyq jäne konsultasiialyq qyzmetpen ainalysatyn bolady. Quǧyn-sürgın qūrbandary boiynşa aşyq sifrlyq derekter bazasyn tolyqtyru, sondai-aq ǧylymi jinaqtar seriiasyn şyǧaru jūmystary jalǧasady.
Būdan bölek, 2023 jylǧa deiın bekıtılgen nysanaly qarjylandyru baǧdarlamasy şeŋberınde ǧalymdar men zertteuşılerge olardyŋ saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn zertteu baǧytyndaǧy jūmystary üşın qoldau körsetıle beredı.
