Osy aptada, dälırek aitsaq, 16-17 mamyr künderı elordanyŋ törınde ötken 12-nşı Astana ekonomikalyq forumy älemdık ekonomika men saiasattyŋ, zamanaui innovasiialar men investisiialardyŋ eŋ tüitkıldı mäselelerın talqylaǧan alyp alaŋǧa ainaldy. «Yntalandyruşy ösım: adamdar, qalalar, ekonomikalar» degen taqyryppen ötken basqosuda jahandyq ekonomikanyŋ asa maŋyzdy mäselelerı qozǧaldy.
Plenarlyq mäjılıste, ekı küngı paneldık sessiialarda sauda soǧystary jäne proteksionizm, jahandyq yntymaqtastyq jüienıŋ tyǧyryqqa tırelu täuekelderı, damuşy elderdıŋ tabys deŋgeiı joǧary elderdıŋ qataryna köşuı, Euraziialyq ekonomikalyq odaqtyŋ biznes üşın keleşegı, adam kapitalyn damytu, keleşektıŋ qalalary, «jasyl» innovasiialyq ekojüielerdı qūru, auqymdy derekterdı qalany damytuǧa paidalanu siiaqty taqyryptarda pıkırtalastar örbıdı.
Būl jolǧy jiynnyŋ bır özgeşelıgı, tūŋǧyş ret forum aiasynda jastarǧa arnalǧan aşyq AEF Talks därısterı, Ortalyq Aziia, Qap tauy jäne Moŋǧoliia elderınıŋ qarjy ministrlerı men ortalyq bankterınıŋ jetekşılerı bas qosqan döŋgelek üstel ötkızıldı. Basqosuǧa älemdegı 74 memleketten 5,5 myŋǧa juyq delegat qatysty. 30 eldıŋ jurnalisterı forumnan aqparat taratty. Ekı künde ūzyn-yrǧasy 50-den asa sessiialar men ıs-şaralar öttı. Būl – Astana ekonomikalyq forumynyŋ tarihyndaǧy rekordtyq körsetkış. Endı keibır ıs-şaralarǧa tolyǧyraq toqtalaiyq.
2050 jyly 10 adamnyŋ 7-euı qalada tūrady
Forumnyŋ plenarlyq otyrysyna qatysyp, söz söilegen Tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaev elordamyzdaǧy alaŋnyŋ öŋırlık jäne jahandyq syn-qaterlerge toitarys beru üderısındegı maŋyzdy rölıne toqtaldy. «Aldyŋǧy jyldary osy alaŋda talqylanǧan ūsynystar men ideialar Qazaqstannyŋ jahandyq syn-qaterlerdı der uaqytynda eŋserıp, qiyndyqtardy jeŋuge mümkındık berdı. Qalyptasqan jaǧdailar men ärtürlı boljamdarǧa qaramastan, damudyŋ qazaqstandyq modelı özınıŋ tūraqtylyǧy men tiımdılıgın däleldedı. Bız aldymyzǧa örşıl maqsattar qoiyp, oǧan qol jetkızdık» dedı Elbasy.
Ol öz sözınde älemdık ekonomikany damytu, sifrlandyru, bılım beru üderısın jetıldıru, adam kapitalyna qoiylatyn talaptardyŋ küşeiuı, urbandaludyŋ keleşegı siiaqty mäselelerge keŋınen toqtaldy.
«Ekonomikalyq josparlaudyŋ kökjiegı taryla tüsude. Kürdelı jaǧdaidan şyǧu joldaryn BŪŪ, G-20, DSŪ siiaqty halyqaralyq ūiymdar men forumdar aiasynan tabuǧa bolady. Bırlese talqylau men basqaruǧa köşetın kez keldı. Juyrda Beijıŋdegı «Bır beldeu, bır jol» II forumynda men «3D» jaŋa geosaiasi ahualy negızınde tūraqty jahandyq qūrylymdy qalyptastyru ideiasyn aittym. Būl – üş deŋgeide dialog ornatu degen söz» degen oiyn jetkızdı Tūŋǧyş Prezident.
Būǧan qosa, Elbasynyŋ paiymdauynşa, sifrlyq jaŋaru ekonomikanyŋ beinesın özgertıp, onyŋ ösımınıŋ negızgı qozǧauşy küşı ūtqyr, jaŋaşyl adam kapitaly bolatynyn mälım ettı. «2030 jylǧa qarai älemdegı şamamen 375 mln adam qaita oqyp, mamandyǧyn özgertuge mäjbür bolady. 2050 jyly jer betındegı är 10 adamnyŋ 7-euı qalada tūrady. Demek, investisiialar memleketterge emes, qalalarǧa qūiylady» dep tüiındedı sözın N.Nazarbaev. Ol sondai-aq ötken jyly Jahandyq syn-qaterler sammitı aiasynda BŪŪ-nyŋ Bas assambleiasynyŋ qoldauymen ekı daǧdarysqa qarsy konferensiia ötkenın, sol jiynda aitylǧan ūsynystar Qazaqstanǧa jahandyq synaqtardan sürınbei ötuge septıgın tigızgenın qadap aitty.
Ärbır üşınşı elordalyq – käsıpker
«Qazır jahandyq qalalardyŋ arasynda investisiialar, talanttar, turister, käsıpkerlerdı özıne tartuda tūraqty bäsekelestık jürıp jatyr. Būl bäsekede eŋ üzdık talaptar ūsynǧandar ūtatyny anyq. Bäsekege qabılettılıktı saqtau üşın bız öz öŋırımızde adamdardyŋ ömır süru sapasynyŋ joǧary deŋgeiın qamtamasyz etuge tiıspız. Sondyqtan adamdar jaily, qauıpsız jäne biznespen ainalysuǧa qolaily qalany taŋdaidy» dedı qala basşysy. Sondai-aq ol Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ saliqaly saiasatynyŋ arqasynda elordanyŋ 20 jyldyŋ ışınde bet-beinesı tüpkılıktı özgerıp, älemdık deŋgeidegı tartymdy, zamanaui, qarqyndy damu jolyna tüsken megapoliske ainalǧanyn tılge tiek ettı. Onyŋ aituynşa, elımızdegı jalpy ışkı önımnıŋ 11 paiyzy elordada öndırılıp, Qazaqstannyŋ negızgı kapitalyna salynatyn investisiialardyŋ 10 paiyzy qalyptasady. «Osy jyldar ışınde qalanyŋ jalpy öŋırlık önımı 6 esege deiın ösıp, şamamen 17 mlrd AQŞ dollaryna jettı. Bas qalanyŋ ekonomikasyna 9 trln teŋge kapital salyndy. İnvestisiialardyŋ jyldyq kölemı 55 esege deiın östı, ol 3 mlrd AQŞ dollaryn qūraidy. Bügıngı taŋda Nūr-Sūltan – tolyqqandy ekonomikasy bar qala. Jalpy öŋırlık önımnıŋ 55 paiyzy käsıpkerlık sektordyŋ esebınen qalyptasady. Ärbır üşınşı elordalyq – käsıpker. Osyǧan säikes, biudjetke tüsetın tüsımderdıŋ jartysynan köbı käsıpkerlerdıŋ ülesıne tiedı» dep mälımdedı Baqyt Tūrlyhanūly.
Elorda basşysy şeteldık qonaqtarǧa Nūr-Sūltan qalasynyŋ 2050 jylǧa deiıngı damu strategiiasy jönınde aqparat berdı. Strategiianyŋ negızgı ekı maqsaty bar: bırı – jahandyq deŋgeide bäsekeles bola alatyn, tūraqty ekonomika qūru. Ekınşısı – ömır süruge, eŋbek etuge öte qolaily, qauıpsız, bizneske tartymdy jahandyq qala qūru. Saiyp kelgende, elordamyz euraziialyq jahandyq habqa ainalady.
Baqyt Sūltanov sözınıŋ tüiınınde Şyǧys pen Batystyŋ arasyndaǧy ekonomikalyq köpır bolyp, tek qana sauda jäne kölık qyzmetı emes, barynşa auqymdy gumanitarlyq, mädeni missiiany atqarǧan Ūly Jıbek jolyn jandandyruǧa degen elımızdıŋ ūmtylysyn jetkızdı. «Qazır bız bükıl älemdegı niettesterımızben öŋıraralyq özara qarym-qatynastardy nyǧaitu jäne keŋeitu saiasatyn jürgızıp otyrmyz. Nūr-Sūltan qalasy bügınde 32 eldegı 47 qalamen, sonyŋ ışınde 29 astanamen bauyrlastyq qatynas ornatty. Jyl saiyn bız ekıjaqty, köptaraptyq bailanystar şeŋberınde özara tiımdı kooperasiiany damytuǧa küş salamyz» dedı ol.
Odan keiın qala merlerı kezek-kezek söz alyp, är qalanyŋ innovasiialyq, tehnologiialyq jetıstıkterın tanystyrdy. Mäskeu ükımetınıŋ ministrı, Mäskeu qalasynyŋ syrtqy ekonomikalyq jäne halyqaralyq bailanystar departamentınıŋ jetekşısı Sergei Cheremin Resei astanasyndaǧy innovasiialyq jaŋalyqtardy jariia ettı. Onyŋ aituynşa, 2018 jyly Mäskeuge 28 mln-nan asa turist kelıptı. Ol Mäskeu metrosynyŋ 17 stansasy boi köterıp, qoǧamdyq kölıkpen jüru eŋ bırınşı igılıkke ainalǧanyn aitty.
«Smart city degenımız ne? Būl tek aqparattyq tehnologiialar ǧana emes. Bärınen būryn, ol – tek megapolis tūrǧyndarynyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyrumen şektelmei, aitarlyqtai turistık aǧyndardy tartatyn asa qolaily qalalyq orta qalyptastyru. Menıŋ tüsınıgımdegı «aqyldy» qala jasandy zerdenı, blokcheindı qoldanu, auqymdy mälımetterdı jinaityn ortalyqtar, «aqyldy» baǧdarşamdar ǧana emes. Smart city-ge elektrondy bılım beru men medisina, bailanys qūraldaryn jetıldıru, intellektualdy qoǧamdyq kölık te jatady. Būlardyŋ bärı bıryŋǧai infraqūrylym tüzıp, «aqyldy» qalany qūraidy» dedı S.Cheremin.
Osy sessiiada Tallin merı Mihail Kylvart, Lianiungan merı Fan Vei, Bangkok merı Vallop Suvandi, Gonkong sauda keŋesı direktorynyŋ orynbasary Raimond İp, Rumyniia sauda-önerkäsıptık palatasynyŋ prezidentı Mihai Daraban söz söilep, är qalanyŋ tamaşa tanystyruyn ötkızdı.
Tallin qalai köşbasşy boldy?
Nūr-Sūltan qalasynyŋ äkımdıgı Düniejüzılık ekonomikalyq forummen bırlesıp, ekınşı künı «Törtınşı önerkäsıptık töŋkerıs däuırındegı qalalar transformasiiasy» degen taqyryppen paneldık sessiia ötkızdı. Osy jiynda törtınşı önerkäsıptık töŋkerıs däuırınde qalalardyŋ ekonomikalyq rölı qalai özgeretını, qarapaiym tūrǧyndarǧa jaily orta qalyptastyru üşın qandai tiımdı sifrlyq tehnologiialardy qoldanuǧa bolatyny aityldy. Şeteldık sarapşylar älemdık üzdık täjıribelerdı tılge tiek ettı.
Törtınşı önerkäsıptık töŋkerıstıŋ tehnologiiasy qalalardyŋ bäsekege qabılettılıgıne, sonymen qatar, qalalyq basqaru jūmysyna aitarlyqtai äser etude. Damyǧan jäne damuşy elderdıŋ qalalary zamanaui tehnologiialyq şeşımderdı belsendı türde qoldanuda, sonyŋ ışınde sifrlyq transformasiianyŋ keşendı strategiialaryn jasauda. Qazır älemde qalalardyŋ tiımdılıgın arttyruǧa baǧyttalǧan üzdık täjıribeler paida boluda, alaida negızgı faktorlardyŋ keşendı tüsınıgı älı qalyptasa qoiǧan joq.
Basqa sessiialardan bır özgeşelıgı, būl basqosuda moderator qatysuşylarǧa naqty sūraqtar qoiyp, sarapşylar oǧan jauap qaiyrdy. Moderator, Düniejüzılık ekonomikalyq forumnyŋ euraziialyq baǧyty boiynşa basşysy Anastasiia Kalinina Nūr-Sūltanda sifrlyq tehnologiialardyŋ qalai qoldanylyp jatqanyn sūrady. Basqosuǧa qatysqan elorda basşysy Baqyt Sūltanov osy mäselege qatysty oramdy oilarymen bölıstı. Onyŋ aituynşa, urbandaludyŋ qarqyn aluy qala basqaruda bırqatar qiynşylyqtar tuǧyzyp otyrǧany ras. «Tūŋǧyş Prezidentımız plenarlyq otyrysta el halqynyŋ 42 paiyzy auylda tūratynyn, bıraq olardyŋ 20 paiyzy ǧana auylda jūmys ısteitının mysalǧa keltırdı. Ökınışke qarai, osy 20 paiyz jalpy ışkı önımnıŋ 5 paiyzyn öndıredı. Älbette, memleket üşın de, megapolister üşın de alaŋdatarlyq jaǧdai. Bızge būl jerde sifrlyq tehnologiialar auadai qajet. Bız älemdık damudyŋ köşınen qalmauǧa tiıspız» degen oiyn aitty äkım.
Nūr-Sūltan qalasynyŋ äkımı Baqyt Sūltanov sifrlandyruǧa kelgende bas qalanyŋ elımızdıŋ özge öŋırlerımen, oblys ortalyqtarymen salystyrǧanda köş basynda kele jatqanyn mälımdedı. «Nūr-Sūltan – industrialdy qala. Qazır elordada şyǧarylatyn önımderge qarasaq, būryn tıptı oiymyzǧa da kırıp-şyqpaǧan damu deŋgeiıne köterıldık. Bız ülken imperiianyŋ qūramynda tek şikızat beretın el bolǧan Qazaq KSR-nıŋ özı mūndai närsenı armandaǧan joq. Qazırgı taŋda būl jerde elektrovoz, teplovoz, tıptı tıkūşaqtar men jer serıkterı de qūrastyryla bastady. Būl – öte tamaşa jetıstıkter. Bıraq tek bır ǧana industriialandyrumen alysqa bara almaitynymyz anyq. Sondyqtan bızge älemdegı eŋ üzdık sifrlyq tehnologiialardy engızu asa maŋyzdy» dedı Baqyt Tūrlyhanūly.
Jiynda Tallin qalasynyŋ merı Mihail Kylvart qazaqstandyq medisinanyŋ joǧary deŋgeige köterılgenın mälımdedı. «Medisinany damytuǧa kelgende Qazaqstannyŋ bızden üirenetın eşteŋesı joq. Sebebı būl jerde engızılgen tehnologiialardyŋ deŋgeiıne qarap, qazaq ärıptesterımızden bızge köp närsenı üirenu qajettıgın körıp otyrmyz» dedı ol paneldık sessiiada söilegen sözınde. Şeteldık qonaq Tallinde engızılgen sifrlyq tehnologiialardy mysalǧa keltıre otyryp, Nūr-Sūltannyŋ qandai baǧyttarda ülgı aluǧa bolatynyn mälım ettı. Mäselen, fin ärıptesterımen bırlese otyryp aşylǧan qūzyret ortalyǧynda daiyndalatyn sifrlyq tehnologiialar tek Helsinki men Tallinge ǧana emes, barlyq europalyq memleketterge jıberıledı.
«Mysaly, bız egız-qalalar tūjyrymdamasyn jasadyq. Iаǧni bırlesıp daiyndalǧan tehnologiialar ekı qalaǧa ortaq bolmaq. Qazır sifrlyq jol jüru biletın jasap jatyrmyz. Aldaǧy 1,5-2 jylda osy jobany qoldanysqa engızemız. Bilet ekı qalada: Tallinde jäne Helsinkide jaramdy bolady. Mūndai jobalarymyz öte köp. Nūr-Sūltan qalasynyŋ basşylyǧymen osyndai ozyq täjıribemızben bölısuge daiynbyz» dedı ol atalǧan basqosuda.
– 12-nşı Astana ekonomikalyq forumynyŋ bırqatar halyqaralyq sarapşylary «Osy forumnan qandai ümıt kütesız?», «Qazırgı kezde älemdık ekonomikanyŋ qandai taqyryptary maŋyzdy?» degen saualdarǧa jauap berıp, basqosu jönındegı oilarymen bölıstı. Älemdık ekonomika kürdelı jaǧdaidy basynan keşude. Bır jyl būryn älemnıŋ barlyq öŋırınde ekonomikalyq qyzmettıŋ qarqyny tömendep kettı. Alaida biyl qarjy naryǧynyŋ tamyryna qan jügırıp, jaǧdai jaqsarady dep boljap otyrmyz. Sauda soǧystary, qarjy naryqtaryndaǧy tūraqsyzdyqtar älemnıŋ halqyn alaŋdatuda. Mūndai mäselelerdı şeşude bügıngı jahan tyǧyz yntymaqtastyqqa zäru. Demek, Astana ekonomikalyq forumy öŋırlık, älemdık mäselelerdı aşyq talqylaityn alaŋǧa ainalǧanyn däleldep otyr.
– Şynyn aitsaq, jahandyq jylynu, halyq sanynyŋ ösuı, auyl şaruaşylyǧy öndırısınıŋ tömendeuı, bioaluandyqtyŋ qysqaruy – būlardyŋ bärı adamzatqa töngen syn-qaterler. Soŋǧy kezderı jariialanǧan esepterden mälım bolǧanyndai, jahandyq jylynudyŋ äserınen 1,2 mln adam jūmyssyzdyqqa ūşyraidy. Eger bız būǧan sanaly türde şeşım qabyldamasaq, erteŋ keş bolady. Menıŋ oiymşa, Astana ekonomikalyq forumy jahandyq kelelı mäselelerdı aşyq-jarqyn formatta talqylap, ortaq şeşım şyǧaruǧa kömektesedı. Qazırgı adamdarǧa optimizm jetıspeidı.
– Bügıngı jahandyq kün tärtıbınıŋ basty taqyryptarynyŋ bırı – sifrlyq tehnologiialar. Älemdık sifrlyq ekonomikanyŋ ülesı 15 paiyzǧa jettı, al aldaǧy 5-10 jylda ol körsetkış ekı esege ūlǧaiuy mümkın. Sifrlandyru bırte-bırte köptegen salalardy qamtuda, bıraq būl memleketter men qalalar üşın ülken syn-qaterler tuǧyzuda. Elder arasyndaǧy tehnologiialyq alşaqtyq ösıp keledı. Bızge jarystyŋ soŋynda qalu qaupı bar. Öitkenı älemdık IT-sektordy qarjylandyru basqa salalarǧa qaraǧanda qarqyn aluda. Alaida sifrlandyru üderısı adamdardyŋ ömır süru sapasyna oŋ äser etıp jatqan joq. Būl oraida, Astana ekonomikalyq forumy osy üderıstı egjei-tegjeilı talqylauǧa, jahandyq kün tärtıbınıŋ özge aspektılerıne üŋıluge mümkındık beretın tamaşa basqosu bolǧany anyq.
