Alǧaşqy jüzdesu
Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynyŋ soŋyna taman Torǧai oblysy jabylyp, onyŋ Jarqaiyŋ, Esıl, Jaqsy, Qima audandary Aqmola öŋırıne qosylǧan kez. Taŋerteŋgı lezdemeden keiın «Kommunizm nūry» (qazırgı «Arqa ajary») atalatyn oblystyq gazettıŋ basşysy Oktiabr Älıbekov, fototılşı Orynbai Balmūratov jäne men jaŋadan qosylǧan Qima audanyna jolsaparlatyp şyqtyq. Şıldenıŋ aptap ystyǧy taŋnan mi qainatyp, aŋqany keptırıp tūrǧan. Sodan da jol etjeŋdıleu redaktorymyzǧa qiyn boldy. Bıraq onysyn sezdırgısı kelmeidı. Alyp şyqqan azdaǧan suymyz da auyz şaiudan ärıge jaramai tausylyp qaldy. «Mynandai künde jolǧa şyǧyp nemız bar edı!» dep bızdıŋ de berekemız qaşa bastaǧan edı. Sony sezgendei Jaqsy audanynyŋ tūsyna taialǧanda Oktiabr aǧamyz:
– Būryn Torǧai oblysy qūrylmai tūrǧanda bız bara jatqan Qima audany Selinograd oblysynyŋ qūramynda bolǧan. Endı özımızge qaita qosylyp otyr. Mūndaǧy Voshod atalatyn sovhozdyŋ jerın el ejelden Baltaly-Baǧanaly jūrty ataqonysy etıp keledı. Sol qalyŋ el özderınıŋ osy öŋırge taban tıregenderınıŋ 160 jyldyǧyn atap ötpekşı. Endı bıraz jürıp Qimaǧa jetsek, myna ystyq künnıŋ azabynan da qūtylamyz, jaŋa jūrttyŋ jaqsylyǧymen tanysyp, ızgı adamdarymen qauyşamyz. Būl da bız körgen bır ǧanibettı ıs bolmaq, – dedı. Mūnysy endı bızdı tözımge şaqyrǧandaǧysy siiaqty estıldı.
Jol azaby jürseŋ bıtedı. Aqyry Qima audanynyŋ ortalyǧyna jetıp, partiia komitetınıŋ aldyna toqtadyq. Bızdı şaşy kömırdei qara, aqqūba öŋdı, qyryqtardyŋ qyrqasyna köterılıp qalǧan dembelşe kelgen jıgıt aǧasy qarsy aldy. Özın audandyq partiia komitetınıŋ hatşysymyn dep tanystyrǧan ol ashanadan jan şaqyrtyp, älı de myna jaqta bıraz şarualary bar ekendıgın eskerte, bızdı Voshod sovhozyna barar jolǧa salyp jıberdı. Ol auyldyŋ atauly toiy este qalarlyqtai bolyp ötken edı. Är şaruaşylyqtan kiız üiler tıgılıp, at jarysy, baluandar küresı, aqyndar aitysy siiaqty nebır qyzyqty şaralardyŋ kuäsı bolǧanbyz. Būl jaiynda sol kezde gazetımızde köz körımdı kölemdı maqala jariialanǧan-dy.
Sodan berı arada talai jyldar öttı. Toqsanynşy jyly Torǧai oblysy qaita aşyldy. Al oblys, audan basşylary quattaǧan, al bızdı alǧaş Qima jerınde qarsy alǧan Aitbai Qaiyrbekūly moinyna alǧan osy bır igılıktı şara araǧa 30 jyl tüskende sanada qaita jaŋǧyrdy. Iаǧni özıme tetelestei Aitbai aǧamen jüzdesudıŋ sätı qaita tüstı. Būǧan sebep bolǧan Nūr-Sūltan qalalyq Ardagerler keŋesınen: «Elımızge qadırlı azamat jaily tolymdy maqala jazsaŋ» degen ūsynystyŋ aitylǧany.
Aitekeŋ baiaǧy men körgennen asa köp özgere qoimaǧan. Jazyqtau būira qara şaşy ǧana aq kümıstei jaltyrap, tıptı jasyna qaramai öŋın ajarlandyryp jıbergendei eken. Naǧyz kemeldı, kelıstı azamattyq tūlǧasyna laiyq jarasymdy sipat berıp tūr.
Qara şaŋyraqtyŋ qazyǧy
Bardyŋ malyn tärkılep, joqtyŋ şaŋyn qaqtyrǧan aşarşylyq näubetı imanjüzdı, mınezı sabyrly, kısıge degen köŋılı keŋ, bıraq qarıp tanymaǧan Qaiyrbek aqsaqal men äielı Sälima Belgıbaiqyzynyŋ şaŋyraǧyn da ainalyp ötpedı. Bır künde üş balasyn qara jerdıŋ qoinyna tapsyrǧan ekeuı şūbyrǧan elmen bırge bar mükamaly deitın dünielerın itarbaǧa salyp, Esıl özenınıŋ boiyna kelıp qūlaǧan. Qūr süldelerın süiretkendei bolyp sol tūsta Atarman atalǧan auylǧa äreŋ jetken. Ol keiınnen zamannyŋ aǧymyna qarai Novyi-Byt kolhozy atanǧan (Qima sovhozynyŋ ortalyǧy bolǧan) qonystyŋ ırgesınde edı. Osy jerde tūraqtaǧan Qaiyrbek üi tūrǧyzyp, zaiyby Sälimamen «jaratqannyŋ jarylqaǧany» degendei, ömırge taǧy da Şäimerden, Qonysbai, Aitbai dep esımderın qoiǧan üş ūldy ömırge äkeldı.
Aitbaidyŋ balalyqtyŋ baldäurendı şaǧy Esıl boiyndaǧy būrynǧy Atarman, qazırgı Jaŋajol auylynda öttı. Auylda bastapqy kezderı bırı eŋıstegı, ekınşısı qyrdaǧy dep atalatyn ekı köşe ǧana bolatyn. Üilerdıŋ köbı tastan qalanǧan qazaqy, şaǧyn – auyzǧy jäne törgı dep atalatyn ekı bölmelı baspanalar-tūǧyn. Öitkenı auyl maŋynda erterekte tas qazatyn oryn bolǧandyqtan, auyl adamdary sony qūrylys materialdary retınde kädege jaratqan. Tek Ūly Otan soǧysy aiaqtalǧannan keiıngı 50-60-jyldarda ǧana auyl adamdarynyŋ jaǧdailary köterılıp, asar jasap, samannan kırpış qūiyp, el bolyp, jūrt bolyp, körşı-qolaŋ tegıs jūmyla ekı-üş künde bır üidıŋ qabyrǧasyn köterıp tastaityn. Sonyŋ arqasynda az uaqyttyŋ ışınde auyldaǧy üilerdıŋ qarasyny köbeiıp, 50-den asyp jyǧyldy. Osyndai qarapaiym otbasynan şyqqan Aitbai aǧamyz ömır jolyn auyl şaruaşylyǧynan bastady, äkesıne erıp jylqy baǧysty.
Aǧalary Şäimerden men Qonysbai köp jyldar boiyna Qima sovhozynda maşina, traktor jürgızuşılerı bolyp eŋbek ettı. Al qara şaŋyraqtyŋ tüp qazyǧy – kenjesı sanalǧan Aitbaidyŋ ömır joly būlardan özgeşe qalyptasty.
Berekelı eŋbek belesı
1960 jyly orta mekteptı bıtırgen auyldyŋ bır top balasy özara kelısıp, ülken qiialmen Almatyǧa oquǧa tüsuge attandy. Qazaq memlekettık universitetınıŋ ekonomika fakultetıne emtihandy bırsydyrǧy täuır tapsyrǧanymen, konkurstan ötkenderdıŋ esımderı atalǧanda, mūnyŋ tegı atalmai qaldy. Bar tapqan paidasy balaǧy syptai şalbar men qyzyl köilek, oǧan jıŋışke galstuk satyp alyp üige oralǧan.
Būl – Ortalyq partiia komitetınıŋ tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru nauqany beleŋ alyp, jer-jerlerde mehanizatorlar daiarlaityn uchilişeler jappai aşylǧan tūs. Būlardyŋ auyldaryna da Odaqtyŋ är tarapynan orys, ukrain, moldova, belorus jerlerınen kelgender köp bolatyn. Şetınen traktorşy, şetınen kombainşy. Aitbai da sol ürdıske salyp Qimadaǧy uchilişede alty ai oqyp, tyŋǧa kelgenderdıŋ mamandyǧyn meŋgerıp şyǧa keldı.
– Jas balaşa quanyp, oqudy bıtırgen kuälıgımdı alyp, äke-şeşeme, aǧalaryma körsetkenım menıŋ eŋ baqytty künımnıŋ bırı boldy. Öitkenı elmen bırge jer jyrtyp, egın salamyn, aqşa tabamyn, er jettım, azamat boldym degen quanyş edı ol. Ertesınde aǧalarym menı ertıp Qima sovhozynyŋ ūlty nemıs, ataqty brigadirıne ertıp baryp: «Mynau bızdıŋ ınımız, keşe ǧana uchilişe bıtırdı, traktorşy bolǧysy keledı, özıŋız de körıp tūrsyz ǧoi, jas bala» dedı. Ol maǧan bır qarady da: «Saspaŋdar, men būdan tanymal mehanizator şyǧaramyn» dedı quaqylana külıp. Sosyn qolymnan jetektep äkelıp «Belarus» traktoryna äkelıp otyrǧyzdy. Keŋ-baitaq elımızdıŋ jan-jaǧynan kelgen jastarmen bırge osylaişa tyŋ igeruge öz ülesımdı qostym. 1984 jyly «Tyŋ jerlerdı igergenı üşın», al 2005 jyly QR Prezidentı N.Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen «Tyŋǧa 50 jyl» merekelık medaldarymen marapattaluym sol alǧaşqy eŋbek qadamymnyŋ baǧalanuy deimın, – dedı taǧy bır söz arasynda Aitbai aǧa.
Aitbaidyŋ bolaşaqqa degen közqarasy tyŋ igeru kezınde, är ūlttyŋ arasynda jürıp ötkızgen künderde qalyptasqan desek artyq bolmas. Är ūlttyŋ mädenietın, saltyn, jaqsy jaqtaryn öz boiyna sıŋıre bıldı. Söite jüre joǧary bılımdı azamat bolyp qalyptassam degen armandy da esınen şyǧarmady. 1962 jyly Selinograd auyl şaruaşylyǧy institutynyŋ ekonomika fakultetıne qūjattaryn tapsyryp, sätı bolǧanda student atandy. Osynda keiın ırgelerı ajyramastai dos bolyp ketken Qūsaiyn İmaşūlymen tanysty. Jataqhananyŋ bır bölmesı ekeuıne jaily baspana boldy. Qūsaiynnyŋ äke-şeşesı de malşy men sauynşy, Aitbai da sondai jylqyşy men sauynşynyŋ balasy bolǧandyqtan şyǧar, äŋgımelerı ortaq, köbıne el jaiyna qarai oiysa beretın.
– Menıŋ ömırımnıŋ qyzyqty bır belesı Iýrii Gagarinnıŋ tuyp-ösken qalasy Gjatskını saluǧa qatysqanym. Onyŋ äke-şeşesı, bırge oqyǧan klastas dostary osynda tūrady. Qalanyŋ ortasynda aǧaştan qiyp salynǧan şaǧyn mektebı de bar eken. Gagarinmen bırneşe ret kezdestım. Bızdıŋ äskeri bölımşemız Kaluga oblysynyŋ Şaikovka garnizonynda tūrdy. Mäskeu äsker okrugınde boryşymdy ötep jürgende men partiiaǧa müşelıkke kandidat bolyp qabyldanǧan edım. Saiasi bölım basşysy «äskerde qal, bızdıŋ qatarymyzda özıŋdei myqty, sportşy qazaq jastary az» dep ügıttegenderımen, üide äkemnıŋ kärı, şeşemnıŋ jasy kelıp qalǧanyn köldeneŋ tartyp, būl ūsynystarynan bas tartatynymdy bıldırdım. Eger sonda äsker qatarynda qalǧanymda, menen joǧary şendı ofiser şyǧatynyna eş kümän joq edı. Qazır zapastaǧy maior şenım bary sonyŋ bır aiǧaǧy desem bolar, – deidı Aitbai özınıŋ ömırlık şyŋdalu mektebınıŋ bır qyry jaily tolǧanǧanynda.
Biıkke qanat qaqqanda
Sol kezeŋnıŋ tärtıbı boiynşa joǧary oqu oryndaryn bıtırgen student- mamandar arnaiy joldamamen şaruaşylyqtarǧa jıberıletın. Aitbaidyŋ joly Jaqsy audanyna tüstı. Auylşaruaşylyq basqarmasynyŋ joldauymen ekonomikasy myqty, osy öŋırdegı aldyŋǧy qatarly şaruaşylyq sanalatyn, audan ortalyǧyna jaqyn Rentabelnyi sovhozyna jıberıldı. Osy şaruaşylyqta jemıstı eŋbek ettı, auyl tūrǧyndarynyŋ qūrmetıne bölendı.
Aitbai Qaiyrbekūlynyŋ taǧy bır asuly belesı 1972-1974 jyldary Jaqsy audandyq komsomol komitetınıŋ ekınşı hatşysy bolyp sailanyp, jastar arasyndaǧy tärbie salasynda köptegen jūmystar atqarǧandyǧy. Komsomol aldyndaǧy eŋbegı üşın oblys, respublika, Odaq kölemınde köptegen syi-qūrmetke bölengendıgı. Komsomoldyŋ 60 jyldyǧyna orai VLKSM Ortalyq Komitetınıŋ Qūrmet gramotasymen jäne tösbelgısımen marapattalǧandyǧy. Būl da ol üşın ülken tabys, abyroi edı.
Aitpai Qaiyrbekūly özınıŋ qyzmet babynda, äsırese jas kezınde Özbekälı Jänıbekov, Erkın Äuelbekov, Qaratai Tūrysov syndy memleket jäne qoǧam qairatkerlermen kezdesıp, olarmen aǧa-ınıdei syilasqanyn ülken ıltipatpen esıne alady.
– Menıŋ ömırımnıŋ bırazy ǧaryş salasymen örıledı. Baiqoŋyrdan aspanǧa ūşqan ǧaryşkerlerdıŋ jerge taban tıreitın aimaǧy – Arqalyq qalasynyŋ maŋaiy. Men sol kezde oblystyq partiia komitetınıŋ ideologiia bölımınıŋ nūsqauşysy retınde köptegen ǧaryşkerlermen kezdesıp, olardy jerde qarsy alyp, Mäskeuge ǧaryşkerler qalaşyǧyna şyǧaryp salatyn edım, – deidı Aitbai aǧa sol kezeŋderdı erekşe jylylyqpen eske ala.
1990 jyly Torǧai oblysy qaita aşylyp, onyŋ bırınşı hatşysy bolyp Kenjebek Ukin, ekınşı hatşylyǧyna Oleg Vladimirovich Popov sailandy. Oblystyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy qyzmetın Sergei Vitalevich Kulagin atqardy.
Bır künı Qima audandyq partiia komitetınıŋ hatşysy bolyp jürgen kezımde Oleg Vladimirovich telefon soqty. Özınıŋ būryn bılmeitın elge kelıp jatqanyn, ekeumızdıŋ Almaty joǧarǧy partiia mektebınde oqyǧanymyzdy alǧa tarta: «Taǧy da bırge qyzmet ısteuge qalaisyŋ?» dedı. Men oilanyp köreiınge bassam, ol: «Sen oilanǧanşa Torǧaiǧa kelgen bır vagon portfelden erteŋ eşteŋe de qalmaidy» dep sözın küle aiaqtady» deidı Aitbai Qaiyrbekūly taǧy bır syrdyŋ şetın suyrtpaqtatyp.
Şynynda, Torǧaida qyzmet etu Aitbai üşın jaŋalyq emes-tı. Elın de, jerın de, jaǧdaiyn da jaqsy bıletın. Sodan da köp oilanbai Arqalyq qalasyna kelıp, Torǧai oblysy qūrylyp jatqan toptyŋ aldynan ötıp, bırauyzdan oblystyq eŋbek basqarmasynyŋ bastyǧy etıp bekıtıldı.
– Būl kezeŋde jūmystyŋ jürmei jatqanyn sezgen Prezidentımız zeinetaqy töleu mäselesın öz qolyna alyp, jetı saiyn özınıŋ bekıtken kestesı boiynşa oblys äkımderın şaqyryp, zeinetaqynyŋ uaqytynda tölenuın nazarynda ūstady. Osynyŋ arqasynda oblysymyzda zeinetaqy mäselesı ai saiyn alǧa jyljyp, jaǧdai jaqsara bastady. Öitkenı oblys äkımı Prezidenttıŋ aldyna bararda aldymen audan äkımderınıŋ esepterın tyŋdap, kemşılıgı köp äkımderdı qatty jazalap alatyn. Būl sonyŋ jemısı dese de bolady. Öitkenı Ükımet tarapynan berıletın kömekter mülde derlık sūiylyp, auyldaǧy tabystyŋ negızgı közı osy zeinetaqy bolatyn, – deidı Aitbai Torǧaiǧa qaita barǧandaǧy qyzmetıne qatysty äŋgımesınde.
…Elu jyldan asa otasqan adal jary Tıleulespen Aitbai aǧa Qairattai qanatty, aqylman da ajarly Dana esımdı qos balany ömırge äkelıp, olardan nemere, jienderın körıp, bügınde solardyŋ şuaqty külkılerıne kömılıp, Nūr-Sūltan qalasynyŋ törınde berekelı ömırdıŋ besıgınde terbelıp jür.
Amankeldı JŪMABEK,
ardager jurnalist, aqyn
