Ötıp bara jatqan 2017 jyly jer-jahannyŋ saiasi aspanynda jarq ete tüsken jaŋǧyryqty oqiǧalar az bolǧan joq. Mezgıl belesterı almasyp jatqan qazırgı uaqytta solardyŋ arasyndaǧy este meilınşe erekşe qalǧan eleulılerın atap ötudıŋ özıne tän önegesı bar. Būl bır jaǧy ötken jyldyŋ jadymyzda nesımen este qalǧanyn paiymdauǧa mūrsat beredı.
Jyl küntızbesı AQŞ-tyŋ jaŋa prezidentı Donald Tramptyŋ qyzmetke kırısuınen bastaldy. Osyǧan arnalǧan inaugurasiia 25 qaŋtarda öttı. Ol 2016 jylǧy 8 qaraşa künı ötken sailauda 276 taŋdauşynyŋ dauysyna ie bolǧan edı. Bıraq qarsylasy Hillari Klintonnyŋ jaqtastary būǧan kelıse almai, eldıŋ 150-den astam qalasynda narazylyq şeruın ötkızdı. Amerikadaǧy belgılı bır küşter tıptı Tramptyŋ sailauda jeŋıske jetkenın… Reseiden de kördı. Al mamyr aiynda FBR-dyŋ direktorlyǧynan quylyp ketken Robert Miuller arnaiy prokuror bolyp belgılenıp, sailau kezınde Tramp komandasy men Mäskeudıŋ arasynda qandai bailanys bolǧanyn zerttep kördı. Amerika baspasözınde Tramptyŋ impichmentı mäselesı de köterıldı. Alaida, Aq üidıŋ jaŋa qojaiyny tasqairaqtai tabandy bolyp şyqty.
Fransiiada 7 mamyrda ötken prezident sailauy būdan da tosyn jaŋalyq äkeldı. Şyny kerek, «Alǧa!» qozǧalysynyŋ liderı Emmaniuel Makronnyŋ jeŋıske jetuın baspasöz qūraldary sondyqtan da «kindersiurpriz» dep baǧalady. Ol ekınşı turda 66 paiyz dauys jinap, basty qarsylasy, «Ūlttyq maidan» partiiasynyŋ köşbasşysy Marin Le Pennen aitarlyqtai ozyp kettı. Osylaişa nauqandy sauatty ūiymdastyra bılgen 39 jastaǧy eks-bankir bäsekelesterınıŋ sätsızdıkterın jaqsy paidalanyp kettı.
İspaniianyŋ Kataloniia avtonomiialyq qauymynda 1 qazan künı täuelsızdık üşın ötken referendum jarty älemdı şulatty. Oǧan qatysqandardyŋ 90 paiyzdan astamy aimaqtyŋ egemendıgın qoldap dauys berdı. Referendum qorytyndysy boiynşa avtonomiia prezidentı Karles Puchdemon «Kataloniia ökıldıgınıŋ deklarasiiasyna» qol qoidy. Būl qūjat aimaqtyŋ täuelsızdıgın jariia ettı. Bıraq Madrid referendum qorytyndysyn zaŋsyz degen şeşım şyǧardy. Osydan keiın prezidenttıŋ özıne elden qaşyp ketuge tura keldı. Ol Euroodaq astanasy – Briusselge baryp, saiasi baspana sūrady. Osy ekı arada avtonomiia parlamentı tarap, jaqynda onyŋ da sailauy bolyp öttı.
Jyl ışınde küllı älemnıŋ nazaryn özıne airyqşa audarǧan elderdıŋ qatarynan KHDR da tabyldy. Ol osy kezeŋde bırneşe ret iadrolyq synaqtar jasap, jalǧannyŋ jarǧaq qūlaǧyn jastyqqa tigızbedı. Qyrküiek aiynyŋ basynda Soltüstık Koreia quaty 50-den 120 kilotonnaǧa deiın jetetın sutegı bombasyna jarylys jasady. Trotildık ekvivalentı boiynşa ol Hirosimaǧa tastalǧan iadrolyq bombadan şamamen 8 ese küştı şyqty. Synaq älemnıŋ ärtürlı qiyrynda magnitudasy 5,7-6,4 ball bolatyn jerasty dümpulerın tuǧyzdy.
Sport älemınde doping janjaly da būryn-soŋdy bolmaǧan därejege jettı. Onyŋ köş basynda tūrǧan Resei sportşylary 2018 jyly Oŋtüstık Koreianyŋ Phionchhan qalasynda ötetın qysqy Olimpiialyq oiyndarǧa jıberılmeitın boldy. Būl jönındegı şeşımdı Halyqaralyq olimpiialyq komitet komissiiasy 5 jeltoqsan künı ötken mäjılısınde qabyldady. Joǧarydaǧy şeşımge säikes, Resei olimpiialyq komitetınıŋ HOK-qa müşelıgı uaqytşa toqtatyldy. Būl eldıŋ oiynǧa qatysa alatyn «taza» sportşylary HOK tuy astynda jarys jolyna şyǧatyn boldy.
Tamyzdyŋ soŋy men qyrküiektıŋ basynda Mianmanyŋ (būrynǧy Birma) batys qaptalynda ükımet äskerlerınıŋ mūsylmandardy qyryp tastauy älem jūrtşylyǧyn dür sılkındırgen oqys oqiǧalardyŋ bırı boldy. Ol rohindjalardyŋ kek qaitaru üşın 30 äskeri nysan men polisiia uchaskelerıne şabuyl jasap, 15 adamdy öltıruınen bastaldy. Būǧan ıle jauap qaitarǧan bilık bırden jüzdegen rohindjany qamauǧa aldy. Al 1 qyrküiek künı osy operasiia barysynda şamamen 400 sodyr men 17 beibıt tūrǧynnyŋ oqqa ūşqanyn mälımdedı.
Aqpan aiynyŋ ortasynda Astanada ötken Siriiadaǧy jaǧdaidy retteuge arnalǧan kelıssözdıŋ ekınşı raundynyŋ qorytyndysynda monitoringtık top qūru turaly şeşım qabyldandy. Nauryzdyŋ ortasyndaǧy üşınşı raundta üstel basyna jinalǧan ökılder soǧys kezınde qolǧa tüsken tūtqyndardy bosatu, qūlatylǧan eskertkışterdı qalpyna keltıru jäne Siriianyŋ jaŋa Konstitusiiasynyŋ jobasyn daiyndau siiaqty mäselelerdı talqylady. Al 4-5 şıldedegı kelıssözde Siriianyŋ äl-Küneitra, Daraa, äs-Suveida audandarynda oq atudy toqtatu turaly kelısımder jasalyp, deskalasiialyq aimaqtar qūrylǧan. Osynyŋ nätijesınde būl eldegı qantögıs deŋgeiı bıraz tömendedı.
Taǧy bır maŋyzdy oqiǧa – Resei äskeri toby Siriiadan şyǧaryla bastaidy. Osy mälımdemenı jeltoqsan aiynda V. Putin Siriia jerınde jasady jäne sodyrlarmen küres nauqany tabysty bolǧanyn atap öttı.
AQŞ prezidentı Donald Tramp 6 jeltoqsan künı İerusalim qalasyn İzraildıŋ astanasy dep atap körsettı de, sol boida Amerikanyŋ Tel-Avivtegı elşılıgın osynda köşırıp äkeluge būiryq berdı. Tramptyŋ būl mälımdemesı älem qauymdastyǧy arasynda demde dürlıgıs tuǧyzyp jıberdı. Palestinanyŋ HAMAS tobynyŋ basşylary arab älemın İzrailge qarsy üşınşı intifad, iaǧni köterılıs jasauǧa şaqyrdy. Al jaqynda BŪŪ-nyŋ Bas assambleiasy İerusalimdı İzraildıŋ astanasy dep tanudyŋ zaŋsyz ekenın aiǧaqtaǧan qarar qabyldady. Bıraq soǧan qaramastan, AQŞ-tyŋ BŪŪ janyndaǧy ökılı özınıŋ elşılıgın atalǧan qalaǧa audaratynyn mälımdedı.
Qazannyŋ 18-ı men qazannyŋ 5-ı aralyǧynda Beijıŋde Qytai kompartiiasynyŋ Bükılqytailyq XIX sezı qanat jaidy. Sezd delegattary partiia jarǧysyna da özgerıster engızdı. Sonyŋ bastysy taǧy bes jylǧa partiia basşysy bolyp sailanǧan Si Szinpinnıŋ közı tırısınde būrynǧy kösemder Mao Szedunmen jäne Den Siaopinmen bır qatarǧa tūryp, osy maŋyzdy qūjatqa engızıluı boldy.
Qaraşanyŋ 5-ınde Saud korolı 11 hanzada men ondaǧan qazırgı jäne būrynǧy ministrlerdı qamauǧa aluǧa būiryq berdı. Olardyŋ arasynda özınıŋ jienı, älemdegı eŋ bai adamdardyŋ bırı, Citigroup kompaniiasynyŋ, 21st Century Fox jäne Disney kinokompaniialarynyŋ, Twitter äleumettık jelısınıŋ jäne basqa da älemdık brendterdıŋ iesı äl-Ualid te bar. Būlardyŋ bärı elde jürgızılgen jemqorlyqqa qarsy nauqannyŋ qūrbandaryna ainaldy.
Qaraşa aiynyŋ ortasynda Zimbabve elınde oryn alǧan äskeri töŋkerıs te el qūlaǧyn eleŋdetken eresen oqiǧalardyŋ qatarynan tabyldy. Ol 93 jastaǧy prezidentı Robert Mugabenı taqtan taidyru üşın jasaldy. Eldı 1980 jyly täuelsızdık alǧaly berı basqaryp kele jatqan Afrikanyŋ eŋ bai, jaziraly alqabyn osynşama jyldyŋ ışınde taqyrǧa otyrǧyzyp, halyqty äbden tityqtatyp bıttı. Aqyry äskeriler şydamady. Būl sonymen bırge tarihtaǧy bırde-bır adamnyŋ qany tögılmegen beibıt sipattaǧy äskeri töŋkerıs boldy.
Serık PIRNAZAR
