Ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldary keŋes ädebietınıŋ, onyŋ ışınde qazaq ädebietınıŋ de damuy, jaŋa şyǧarmalardyŋ da tuu kezeŋı bolumen qatar, totalitarly mädenietke bet būruda şeşuşı kezeŋ boldy.
Sosializm qūrylysy barysynda proletariat diktaturasy ideiasyn ūstanǧan ädebiet pen baspasöz bırtındep ideologiialyq qaruǧa ainaldy, «halyq jaularyn» ızdeu men tabuǧa tartyldy. Qazaqstanda ūltşyl, baişyl, alaşordaşyl dep ädebiet pen ädebietşılerdı aiyptau, äşkereleu men qudalau jürgızıldı. 20-jyldardyŋ soŋy men 30-jyldardyŋ basynda aiyptalyp, qudalanǧan qazaq ziialylary 30-jyldar ortasynda öz jazalaryn ötep elge kelgennen keiın de ūltşyl, alaşordaşyl dep qudalau nysanasynda tūrdy. Atylyp ketken J.Aimauytov pen Ǧ.Bırımjanovty, aiyptalyp aidauǧa ketken A.Baitūrsynov, M.Dulatov, M.Jūmabaev, t.b. atap, alaşordaşylardyŋ özı joq bolsa da, olardyŋ jolyn ūstanǧandar bar. Keŋestık apparatqa büldıru nietımen kırıp ketken agentterı bar. Olar öz nietterınen bas tarqan joq, Keŋes jaǧyna öz qatelerın moiyndap tolyq şyqqan joq degen pıkır basym boldy. Baspasözde olardy synau, ızdeu tolastamady, jaŋa qarqyn aldy. Aqiqatynda, aidauǧa ketken qazaq ziialylary būrynǧydai el müddesı üşın aralasqan qoǧamdyq ısten ǧana emes, özderınıŋ negızgı käsıpterı – şyǧarmaşylyq jūmystan da qol üzdı. Qudalau, üzdıksız synau ärı tūrmys tauqymetı olardy janşyp tastady. Solardyŋ bırı ärı bıregeiı – M.Jūmabaev. Körnektı aqyn aidaudan bosap, elge qaitqan kezde de oǧan alaşordaşyl ziiandy element dep senbeu älı de basym bolatyn.
M.Jūmabaev bosap, elge qaitar aldynda būryn ony ūltşyl, baişyl, alaşordaşyl dep synaǧan S.Mūqanov aqyndy dūrys baǧalamaǧandyǧyn tüsındı me, älde basqa da sebepterı boldy ma, oǧan hat jazdy. Ǧalym T.Käkışevtıŋ jazuynşa, oǧan 1959 jyly S.Mūqanov «1934 jyly 2 qaraşada Mäskeude Qyzyl professorlar institutynyŋ soŋǧy kursynda oqyp jürgen kezınde Belomorkanalynda aidalyp jürgen Maǧjan Jūmabaevqa hat jazǧanyn aitqan. Hattyŋ negızgı mazmūny – taiauda türmeden şyǧasyz, sonda qai jaqta bolasyz, zorlyq-zombylyqty kek tūtpai şyǧasyz ba, sovettı jaqtaisyz ba? «Toqsannyŋ toby» men «Tolǧauda» sovet ideologiiasyna qarai oiysqan negızgı siujetın dūrys tüsıngenımen, der kezınde onyŋ jaqsy qasietterın baǧalauda kemşılıkter jıbergenımdı moiyndaimyn dep alady da, bız üşın qazaqtyŋ qasiettı poeziiasynyŋ keleşegı üşın Sızdıŋ sovet jaǧyna şyqqanyŋyz ülken olja bolar edı degen oilaryn aitypty». Aqiqatynda, M.Jūmabaevtyŋ Keŋes ökımetıne qarsy şyqpaǧany belgılı. Bıraq ony Keŋes ökımetı men proletariat synşylary alaşordaşyl, ūltşyl dep şettettı, senımsızdık bıldırdı. Şyǧarmalarynan Keŋes ökımetıne qarsy ılık ızdedı. Maǧjan «men köppen bırgemın, toqsanmen bırgemın» dep aǧynan jarylyp, «Toqsannyŋ toby» şyǧarmasyn jazǧanda da ony jaqyn tartpai, talqyǧa saldy.
Al S.Mūqanovtyŋ M.Jūmabaevqa hat jazǧandyǧy jönındegı derektı jazuşymen kezdesken J.Bektūrov ta keltıredı. S.Mūqanov oǧan «Maǧjannyŋ aqyndyǧy da, kısılıgı de erekşe bölek edı. …Men Maǧjanǧa 1932-1933 jyldary Mäskeude oquda jürgenımde GPU-den rūqsat alyp, oǧan lagerge, Murmansk jaǧyna hat jazyp jıberdım» degen.
Bıraq, ökınışke qarai, mūraǧatta S.Mūqanovtyŋ M.Jūmabaevqa hat jazǧany, aqşalai kömek körsetkendıgı jönınde eşqandai mälımet saqtalmaǧan.
On jylǧa sottalǧan M.Jūmabaev M.Gorkii men onyŋ zaiyby E.Peşkovanyŋ aralasuymen 1936 jyly bosanyp, elge oraldy. Būl kezeŋde Qazaqstanda şyǧarmaşylyq intelligensiianyŋ bırın-bırı synauy, äşkereleuı, saiasi aiyptar taǧuy örşıp tūrǧanyna qaramastan, elge oralǧan M.Jūmabaev «Öz jazamdy ötedım. Endı maǧan eşkım tiıse qoimas» degen nietpen taǧy da qateleskenıne keşırım sūrap, özın syrtqa itermei, Jazuşylar odaǧyna qabyldaudy, kömek körsetuın sūrap, S.Mūqanov basqaryp otyrǧan Qazaqstan Jazuşylar odaǧyna hat jazady.
Hatynda: «Özımnıŋ kınäma laiyqty jazamdy ötedım. Eŋbektıŋ qara qazanynda qainap, adasular men aram oilardan mäŋgılıkke aryldym. Men būrynǧy oilarymnan arylyp, bai men ūltşyldardyŋ jolynan bas tarttym jäne jaŋa jolǧa, eŋbekşıler jolyna bet būrdym. Eŋbekşı taby ädebietınıŋ jetekşısı – Jazuşylar odaǧy basqarmasy menıŋ ötken kezeŋdegı adasuşylyǧymdy qatal synǧa ala otyryp, syrtqa teppei, özıne tartyp, Jazuşylar odaǧyna müşelıkke qabyldap, jetekşılık etuın, kömek beruın sūraimyn. Maǧjan Jūmabaev. Petropavlovsk qalasy, Dzerjinskii köşesı, №19 üi» dep mekenjaiyn da körsetıp, şyn nietımen jazǧanymen, aidaudan aryp-aşyp kelgen, kelgen soŋ da köztürtkı bolyp, tūrmys tauqymetın tartqan aqynǧa qol ūşyn berıp, jaqyn tartqan eşkım tabyla qoimady. Bıraq aqyndy proletarlyq ökımet jarylqamady. Jarylqaǧany 1937 jyldyŋ 30 jeltoqsanynda Maǧjan qaita qamaldy.
1936-37 jyldary Keŋes Odaǧyn eleŋdetken bırneşe saiasi aiyptaularǧa negızdelgen sot prosesterı öttı. 1936 jyly 19-24 tamyz aralyǧynda KSRO Joǧarǧy Sotynyŋ Äskeri kollegiiasy «Antisovettık bırıkken Troskiişıl-zinovevtık ortalyqtyŋ» ısın qaraǧan aşyq sot prosesı öttı. Al 1937 jyly qaŋtarda «antisovettık troskiişıl ortalyqtyŋ» ısı qaraldy. Olardyŋ keŋes ökımetıne qarsy ıs-äreketın aiyptauǧa Qazaqstan jazuşylary da tartyldy. Troskiişılerdı, olarǧa pıkırlesterdı äşkereleu, ızdep tabu, aiyptau men jazalau şaralary Qazaqstanda da jürdı.
Osy 20-jyldardyŋ ekınşı jartysy men 30-jyldary A.Baitūrsynov, Ä.Bökeihanov, M.Dulatov, M.Jūmabaev, S.Seifullin, J.Aimauytovty, t.b. qazaq ziialylaryn ūltşyl, baişyl, alaşordaşyl dep synaǧan, tanymal keŋestık synşylardyŋ bırı sanalǧan, kezınde Goloşekin qoldauyna ie bolǧan Ǧ.Toǧjanov ta troskiişıl uklonmen aiyptaldy. Qazaqstan Respublikasy Prezidentı Mūraǧaty qorynda Ǧ.Toǧjanovqa qatysty mynadai qūjat saqtalǧan: «Toǧjanov ädebiet pen öner ūiymynyŋ basşysy bola otyryp, basqarma jūmysyna eşqandai aralasqan joq jäne ädebiet jönındegı kıtaptarynda tolyp tūrǧan, özınıŋ troskiişıl ūltşyl qatelıkterı jönınde bır auyz da söz aitqan joq. «Abai» kıtabynda qazaq halqynyŋ qas jaulary – Baitūrsynov, Bökeihanov, Dulatov esımderı atalyp, olardy qazaq ädebietı negızın qalauşy Abaidyŋ zaŋdy mūragerlerı retınde körsetedı. Osylai ısteu arqyly alaşordalyq şaikaǧa Abaidan keiıngı qazaq ädebietınıŋ qozǧauşy küşı degen jalǧan rölın taŋady. Ol alaşordaşyl jazuşylardy qylmyspen para-par türde därıpteidı, Jazuşylar odaǧy jūmysyn büldırdı, syndy tejedı… banditka G.Serebriakovanyŋ «Markstıŋ jastyq şaǧy» kıtabyn bastyrdy» delınedı.
M.Aqynjanov Ǧ.Toǧjanovtyŋ «Abai» atty kıtabyn «alaşordaşyl kontrobanda» atady. Şoqan men Ybyraiǧa da dūrys baǧa bermedı. «Abaidy qosaqtap otyrǧan Uälihanovy – baryp tūrǧan reaksiiaşyl handardyŋ bırı, predatel ekenın, Altynsarinnyŋ Orynbor general-gubernatorynyŋ jaldama tyŋşysy bolǧanyn Toǧjanov aitpady» dep synady.
1937 jyldyŋ 7 qyrküiegınde Almatyda aqyn-jazuşylardyŋ kezektı «Ädebiettegı ūltşyl-faşisterdıŋ ziiankestık ısterımen küresu jäne jas kadrlardy ösıru» jönındegı jinalysy öttı. Jinalysqa S.Seifullin, B.Mailin, S.Mūqanov, Ǧ.Müsırepov qatyspady. I.Jansügırov būl kezde tūtqyndaldy. Baiandamany M.Qarataev jasady.
Sonymen qatar, S.Seifullinnıŋ «Tar jol, taiǧaq keşu», S.Mūqanovtyŋ «Adasqandar», «Bai balasy», «Şyǧarmalarynyŋ I tomy», B.Mailinnıŋ «Şyǧarmalarynyŋ I-IV tomy», I.Jansügırovtıŋ «Şyǧarmalarynyŋ I tomy», M.Äuezovtıŋ «Ötkennıŋ köleŋkesı», «Qaraş-Qaraş oqiǧasy», Ǧ.Toǧjanovtyŋ «Abai», J.Särsenovtyŋ «Äke balasy», «Toǧjan» şyǧarmalary ziiandy dep sanalyp, taralymnan tez arada jinap aludy talap ettı.
Proletariat jazuşylary sanalyp kelgen Beiımbet Mailin men Ǧabit Müsırepov te qudalanuǧa tüstı. Jazuşylar ūiymynda ötken jinalysta olardyŋ şyǧarmaşylyǧyn tek qana synau, qatelıkterı men kemşılıkterın körsetu emes, saiasi közqarasynyŋ solqyldaqtyǧyn, tūraqsyzdyǧyn äşkerelep, B.Mailindı aşyq türde «halyq jauy» dep aiyptady.
Qudalanu men synǧa ūşyraudan Abai, M.Jūmabaev jäne J.Aimauytov şyǧarmalaryn alǧaşqylardyŋ bırı bolyp synaǧan Ǧ.Toǧjanov ta tysqary qalmady.
Synau men äşkereleu, halyq jaularyn ızdeu mūnymen toqtamady. Körnektı qazaq jazuşylaryna jala jabu jalǧasa berdı. 1937 jyly jas jazuşylar atynan Petr Mager degen bıreu «belgılı qazaqtyŋ proletariat jazuşylary ūltşyl-faşister jäne olar qazaq sosialistık ädebietın damuyna sanaly türde ziian tigızıp otyr» dep jazdy. Būl qazaq ziialylaryn taǧy bır aiyptau, jazalau şarasyna qadam basu edı.
Qazaqstan kommunistık bolşevikter partiiasynyŋ 1938 jyldyŋ 28 mausymyndaǧy şeşımıne säikes qazaq, orys tılındegı 97 kıtap pen broşiura ziiandy, jau ädebietter retınde qoldanystan alynyp tastaldy. Negızınen, S.Asfendiiarov, Ǧ.Älıbaev, O.Bekov, Ä.Baidıldin, Ä.Qoŋyratbaev, I.Jansügırov, Ǧ.Toǧjanov, N.Nūrmaqov, T.Jürgenov, I.Qūramysov, B.Mailin, Ǧ.Müsırepov, J.Syzdyqov, Q.Sarmoldaev, S.Seifullin, T.Şonanov, M.Joldybaev şyǧarmalary alynyp, joiyldy. Bıraq būl bärı emes. Tez arada paidalanudan alynuǧa tiıstı, qazaq tılınde änder jazylǧan grammofon plastinkalarynyŋ tızımı de aiqyndalǧan edı.
Otyzynşy jyldary Qazaqstan şyǧarmaşylyq intelligensiiasynyŋ qoǧamdyq-saiasi sanasynda, ruhani tanymynda daǧdarys tudy. Qoǧam sekıldı jeke tūlǧalar da tarihtyŋ jol airyǧynda tūrdy. Diktaturaǧa, terrorǧa negızdelgen proletarlyq ideologiia men ūlttyq täuelsızdık pen bostandyq ideologiiasy arasynda bıtıspes közge aiqyn baiqalmaityn küres jürdı.
Qūrmanǧali DÄRKENOV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ
professory
