tabiǧat tamyrşysy, qanjyǧasy maily Äbibulla qaqpanşynyŋ aitqandarynan
B
Būryn auyl ūstasy bolǧan Qyzylqūmdaǧy Äbibulla endı qasqyrşy, qaqpanşy, saiatşy atandy. Qasqyrlar – onyŋ baǧymyndaǧy malyndai. Qasqyrdyŋ iesı, qojasy ıspettes, «qasqyrqoja» dep qaljyŋdaidy el. Jetpısten asqan Qūlymbetovtıŋ äkesı Bıläl aqsaqal qasqyrdan görı qarasöz ben qaǧidany jaqyn körgen batagöi jan edı. Endı Äbibulla qart bolsa: «Tastöbe, Orazbai jaqqa onşaqty qaqpan qoidym. Kele jatqanymyzda qaqpan süiretıp bır ız ketıptı… ana bäle şyǧar» dep qasekeŋnıŋ atyn aitpai äŋgımenıŋ maiyn tamyza, bardy bardai, joqty joqtai baiandaidy.
Endı sol qaqpanşy Äbibulla qarttyŋ özıne söz bereiık.
…Arlanyn da, qanşyǧyn da yzalandyryp bırde jetı küşıgın aldym. Men qaida barsam – sonda barady. Qorqyp, saqtanyp, iyǧymnan qosauyzymdy tastamadym. Men barǧan jerde bırlı-jarym qoidy, maldy jaralaidy. Men bır üige kırsem, sol üiden ketkenımşe qūmnyŋ ar jaǧynda jatady. Jauyn jauyp tūrǧanda ızıne tüstım de, qaqpan qoidym. Qolǧa tüsıre almadym. Sanam sanǧa, oiym onǧa bölınıp aqyl sūrap edım, Qyrqymbai qariia jaqsy keŋes berdı:
– Betınşe ketken qasqyrdyŋ soŋynan jüru – bılmestık, – dedı ol, – qasqyrdyŋ jasyryndy jerı bolady. Sony tabu kerek. Öz jolynyŋ şetıne boǧyn tastaidy nemese saryǧan jerın tapqan dūrys. Eskı aqyr, köne qūdyq, saryǧan jerıne qaqpan qoiǧan jön bolady. Sony tabu kerek. Qasqyr äkkı ǧoi. Ol jerge üş, jetı, on tört künde bır soǧady. Jalpylama, äiteuır, qaqpan qoiuǧa bolmaidy. Oǧan tüspeidı de. «Menıŋ soŋyma tüsedı» dep, bıraz qaşyp jürıp, ūmyttyryp, eskerusız keledı.
Söitıp, Qyrqymbai qariianyŋ aqylyn alyp, jylqy baǧylatyn Joşy qūdyq maŋynan saryǧan jerın tauyp, qaqpan saldym. Sanap jürdım. Üş kün öttı. Oralyp soqpady. Jetı kün öttı. Kelmedı. On tört kün öttı. Bügın qalai bolmasyn keluı kerek degen oimen barsam, qaqpandy tyşqan aşyp tastapty. Ony köre sala, qasekeŋ sekem alyp, su ışısımen tūra jönelgen eken. Qap dedım. Bıraq, qaitar jolyna da salyp em – soǧan tüsıptı. Būlardyŋ bıreuı qaqpanǧa tüsse, ekınşısı bır apta sol maŋnan serıgın ızdeitın, söitıp jürıp ekınşısı de tüsıp qalatyn «aŋqaulyǧy» taǧy bar.
– Qaqpan qalai salynady?
– Mäselen, saryǧan būta tübındegı ornyn domalaq etıp qazyp, betınıŋ topyraǧyn bylai qoiyp, qaqpandy jasyra kömıp, şöppen jauyp, jylqynyŋ qurap qalǧan tezegın seuıp, eskı topyraqpen qaita jabamyn. Mende qasqyrdyŋ kesındı siraǧy bar, sonymen ız salyp, betın şybyqpen tyrnaimyn. İıs, ız qalmau üşın aiaǧymdy şöppen orap bailap jüremın. Iz-taŋba salmai, qaqpandy qoia salsaŋ ony baspaidy da, jolamaidy. Qaqpan betınde tüŋlık kiız bar. Tüŋlık asty – şūŋqyr. Qasqyrdyŋ aiaǧy kiızdı basyp qalǧanda tiek-serıppe aǧytylyp ketedı de, qandyauyz temır siraqty qabady.
– Qasqyrdyŋ özıŋız baiqaǧan erekşelıkterı qandai?
– Qasqyrdyŋ erekşelıgı köp qoi. Ol apanyn suǧa ekı-üş şaqyrym jerden qazady. Maŋaiyndaǧy onşaqty şaqyrym kölemındegı otarǧa timeidı. Qozdap, dalada qalyp qoiǧan keibır saulyqqa timegenın közımmen kördım. Al apany maŋaiynan adamdy körse boldy – böltırıkterın alyp auyp ketedı.
Bır künı auyldyŋ bır balasy motosiklın dyryldatyp jetıp keldı: «Ata, ata! Qasqyr kördım. Küşıkterı de bar» dep entıgıp tūr. Qazırgı balalar böltırıktı küşık deidı. «Qaidan kördıŋ?» dedım. Ol körgen jerın aitty. «Motosiklmen tura apanynyŋ üstınen şyqtym. Küşıkterın de kördım» dep yrjalaŋ-yrjalaŋ etıp, degbırsızdenıp, bol-boldyŋ, jür-jürdıŋ astyna alyp barady.
«Endıgı jerde ol qasqyr ketıp qalǧan şyǧar. Adamdy körse – qūryp joǧalady ǧoi» dedım. Bala bolmady. Jür-jürlep aqyry apardy.
Küdıgım däl şyqty. Apan bos jatyr. Böltırıkterın alyp, taiyp tūrǧan. Älgı bala: «Jaŋa ǧana körıp em ǧoi» dep taŋdanumen äure. Izın barlai bastadym. Taptym da. Köp böltırıgın ūzaqqa äkete almasy mälım, asyǧysta borsyqty öltırıp, sonyŋ ınıne böltırıkterın tyǧyp qalqalapty. Sol jerden böltırıkterın aldyq.
Qaqpanyma qasqyr tüsse, quanyp, şarşaǧanymdy ūmytyp ketemın. Negızınen jaiau jüremın. «Boranda bır şoferdı qasqyr jep ketıptı. Alaqany men aiaǧy qalypty» degen alypqaşty, suyq äŋgımenı köp estimız. Mūnyŋ şyndyqqa janasymy da bar. Jusandy jerde sūr qasqyr körınbeidı. Jeke kezdestırmesın deŋız! Onda ol adamdy op-oŋai alady. Myltyqsyz adam tük te ıstei almaidy. Qasqyrlar bır-bırınıŋ jerıne jürmeidı, şekarasyn būzbaidy, būzsa – ūrysady. Tıkūşaqpen aŋdyǧandar jusan arasyna jasyrynyp qalyp ketken qasqyrdy baiqamaidy. Ol tıkūşaq körse, jata qalady. Bırde jyŋǧyldy toǧaidy qamap, on tört attyly adam bır qasqyrdy ala almadyq. Mäselen, Töbeqūm men Qūlşoqynyŋ arasy elu şaqyrymdai. Bır tünde sondai jerge ketıp qalady. Jaiau ne attyly tügılı, maşinaly adamdy adastyryp ketedı.
Talai-talai qasqyr körıp jürmız ǧoi. Bır arlan menı qatty taŋqaldyrdy: tūmsyǧy qaiqy, ūzyn, qūiryǧy kelte. Türınen qoryqtym. Bölekşe, arty köterıŋkı, aldy tömen. Qaqpanǧa tüsıp, jyŋǧylǧa oralyp qalǧan eken. Attym. Şam jaryǧy tüsse, qasqyrdyŋ közı – qyzyl, al kiıktıŋ közı – kök bolyp körınedı ǧoi. Mūnyŋ közı şamsyz-aq janyp tūrdy. Adamnyŋ zäresın zär tübıne ketıredı. İttıŋ tısı – tıke, tura, qasqyrdıkı qarmaq sekıldı bolady. Tısı bır-bırıne aiqasyp tūrady. Myna arlannyŋ yryldaǧanyn da kördım – azu tısterı tura qanjardai-au, qanjardai.
Sekseuılı qalyŋ, qūmy maida jer – qasqyrlar mekenı. Küşıkteitın jerı de sol. Qasqyr jegenıne, toiǧanyna emes, qyrǧanyna mäz. Qamsyz qoişyny qapyda qaldyryp, zar qaqsatyp ketetın qasqyrdy malşy qazaq, ärine, ūnata qoimaidy. Äitse de, qasqyrdyŋ da paidaly jaǧy bar. Tabiǧatta onyŋ sanitar mındetın atqaratyny turaly jazylyp jür. Men emge qajet tūsyn aitaiyn. Aqqu, qasqyr, jylan ötınıŋ emdık qasietı küştı, qasqyrdyŋ ötı, bauyry, tısınıŋ de qasietı mol.
Jas bosanǧan äielderdıŋ emşegı ısıp ketuı – kütımsızdıkten bolatyn köp taraǧan aurudyŋ bırı. Qasqyrdyŋ bauyryn kesıp, kesege kışkene ezıp, ekı ret jaqqanda, ısık sap basylady.
«Qasqyrdyŋ ış maiy kerek» dedı bır tanysym.
«Qasqyrdyŋ ış maiyn alǧandy kım körıptı. Ol nenıŋ emı?» dedım. Soiyp jatqan qasqyrdan bolar-bolmas bır şişa ǧana büirek mai, ış mai şyqty. On bır jyl bala kötermegen äiel sūraǧan eken. Älgı tanysym aparyp berıptı.
Suyq tigen, salqyn şalǧan nesep jolyna ış mai jaǧylady deidı. «Korei halqy it etın jeidı, tuberkulez bolmaidy. İttıŋ ış maiy da auyrtpaidy. Saqtandyrǧyş qasietı köp» degen söz bar. Taǧy bırde qasqyr soiyp jatyr em, bır äiel:
«Qasqyrdyŋ büiregın berıŋızşı, ata» dedı. Ekı büiregın berdım. Şoqqa aunatyp-aunatyp jei saldy. «Myna jesıŋnen qaradai qaştym ǧoi, qaraǧym» dedım.
«Ökpe auruym bar, ata» dedı ol mūŋaiyp. «Maqūl, şyraǧym. Şipasyn bersın» dedım. Keiın sol äiel jazylyp, balaly boldy dep esıttım.
Qasqyrdyŋ tısı jaǧymen bırge, jeke suyruǧa bolmaidy, synyp ketedı. «İt tigen balaǧa qasqyr tısı – jaqsy em» dep qazaq tıstı suǧa salyp, balany şomyldyryp jatady. Şynynda, öz közımmen kördım: suǧa tıstı salyp, balany şomyldyrsa boldy, qūlan-taza aiyǧyp ketedı.
Em emes jerı joq qasqyrdyŋ. Äzelde, mal därıgerlerı at belınen şoiyrylǧanda totiaiyn qoiady. Onyŋ keregı de joq ekenıne közım jettı. Atymnyŋ belı şoiyrylyp, bıreudıŋ aituymen qasqyr ötımen emdedım. Terısın tılıp, attyŋ arqasyna bidaidai öt salyp, tıktım, bır saǧattan keiın tūryp kettı. Ekı bidaidai bolsa – auyr soǧady eken. Al, totiaiyn keide tūrǧyzady, keide tūrǧyzbaidy.
Qasqyrdyŋ taǧy bır erekşelıgı – bır ızı bır ızın basady. Bes qasqyr bır ızben jüredı. Bılmeitın adamǧa bır qasqyr jürıp ötkendei körınedı. İt ızı tyrnaǧymen tıke tüsedı. Qasqyr ızı – süiırleu keledı. İttıŋ aldyŋǧy ızınıŋ qasyna keiıngısı tie-mie qisyq tüsedı. «İttıŋ artqy aiaǧyndai qisyq» degen kelısımsızdeu tırkes mınezı qyrsyq adamǧa sodan aitylady. Adam adamǧa ūqsamaidy ǧoi. Bes qasqyr şeŋgel tübınde – beseu bolsa, dariiaǧa tüserde – bıreu. Şıldede – sudan, köktem şyǧa – apannan ūzamaidy. Ärine, qysta ız kesu oŋai, qaqpandy da baiqausyz etıp jasyru jeŋıl.
Endı aŋyz aitaiyn
… Bır baidyŋ itı qasqyrǧa qoi aldyrmaidy eken. Maqtauly töbet – auyl maŋyna qasqyr jolatpas börıbasar bolsa kerek. Bır künı kökjal – erekşe bıtken bır qasqyr töbeden auylǧa qarap tūrypty. Sonda bai itın şaqyrsa, şyqpaidy. Tıptı, şegıne-şegıne kiız üidıŋ ışındegı jükaiaq astyna ūmtylyp, kırmek te bolady. Mūnysy nesı dep bai taŋyrqaidy. Şaqyrady – şyqpaidy. Söitse, qasqyrdyŋ kökjalynyŋ mysy basyp tūrǧan eken. Ol kökjal da üige taqap kele jatady. Osy töbetpen alyspaq-jūlyspaq niette. Bai bärın tüsınıp, aibaltasyn alyp, bosaǧada tūra qalady da, kıre bergen kökjaldy qaq maŋdaidan salyp qalyp, ūryp jyǧady. Sonda ǧana it jük astynan şyǧyp, ölgen qasqyrdy talai bastaǧan eken.
Mūny aitqanym: qasqyr, kökjal, börı degen sözder qazaqta jıgıtke maqtau retınde de aitylady. Ol bekerden-beker emes.
Myltyqbai Erımbetov,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı
