Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ «Habar» telearnasyna bergen sūhbaty
– Qasym-Jomart Kemelūly, uaqyt bölıp, qazaqstandyq BAQ ökılı retınde maǧan sūhbat beruge kelıskenıŋız üşın Sızge köp rahmet. Öitkenı men Aqordaǧa sirek keletın, arnaiy puldyŋ qūramyna kırmeitın jurnalistpın. Soǧan qaramastan, osyndai mümkındıkke ie bolyp otyrmyn. Būl üşın alǧysym şeksız…
– Şyn mänınde, keiıngı kezde sūhbat alu jönınde maǧan otandyq jäne şeteldık telekompaniialardan köp ötınışter tüsıp jatyr. Olardyŋ bärınen bas tarttym. Tek «Habar» telearnasyna, sonyŋ ışınde prezidenttık pulǧa kırmeseŋız de, Sızge ǧana mümkındık berıp otyrmyn. Käsıbi mamansyz. Bügın öte tūşymdy äŋgıme bolady dep senemın.
– Bügın, şyn mänınde, tarihi sät. Sebebı bärımızdı älı de alaŋdatyp otyrǧan «Qasırettı qaŋtar» oqiǧasynan keiın alǧaş ret otandyq BAQ ökılıne sūhbat bergelı otyrsyz. «Endı ne bolady» degen qobalju da bar. Men sol oqiǧalar kezınde özımnıŋ süiıktı qalam – Almatyda, demalysta edım. Iаǧni bolǧan oqiǧanyŋ bärın öz közımmen kördım desem de bolady. Rasynda, terezenıŋ arǧy jaǧynda jarylǧan granata ma, älde «Kalaşnikovtyŋ» kezektı oq jaudyruy ma, aiyra almadyq. Bärımız būl sūmdyqtyŋ tezırek aiaqtaluyn tıledık. Sol oqiǧalardan keiın bıraz uaqyt ötse de, köpşılıktıŋ kökeiınde köp sūraq qaldy. Ärkım ärtürlı aityp, san-saqqa jügırtedı. Būl, şyn mänınde, būzaqylyqqa ūlasyp, baqylausyz ketken beibıt şeru me älde aldyn ala josparlanǧan memlekettık töŋkerıs pe? Şyn mänınde ne boldy?
– Būl – aldyn ala josparlanǧan qastandyq äreket. Narazylyqtar beibıt mitingılerden bastalyp, soŋy būzaqylyqqa, tonauşylyqqa ūlasty. Osy oqiǧalar – käsıbi adamdardyŋ oilastyrǧan jäne solardyŋ jüzege asyrǧan jymysqy operasiiasy. Äuelı jūrtşylyq beibıt mitingke şyqty. Demonstranttarǧa qarsy küş qoldanylǧan joq, qoldanyluy da mümkın emes edı. Kelesı lekpen olardyŋ ornyna jai ǧana būzaqylyq ıstep, polisiia qyzmetkerlerıne ses körsetıp, tas laqtyryp jürgen jastar keldı. Artynşa üşınşı tolqyn jalǧasty. Būlar arnauly daiyndyqtan ötken kädımgı käsıbi laŋkester basqarǧan tonauşylar, kısı öltıruşıler, zorlyq jasauşylar edı. Sodyrlar küştık organdar ǧimarattarynyŋ ornalasqan jerın öte jaqsy bılgen jäne sol nysandarǧa şabuyl jasaldy. Laŋkesterdı materialdyq qūndylyqtar qyzyqtyrǧan joq, olarǧa qylmystyq ıster, qūqyq qorǧau qyzmetkerlerınıŋ jeke qūjattary kerek bolǧan. Iаǧni mūnyŋ öte mūqiiat oilastyrylǧan, şeteldık sodyrlar jaldanǧan terroristık operasiia ekenı anyq. Özıŋız bılesız, olar Almatynyŋ äuejaiyna şabuyl jasady. Qazır tergeu amaldary barysynda äuejaidy Ortalyq Aziiadaǧy qalalardyŋ bırınen ūşyp kelgen adamdardy kütıp alu üşın ädeiı basyp alǧany anyqtalyp jatyr. Syrttan kelgender – arnaiy daiyndalǧan sodyrlar men olardyŋ komandirlerı.
Laŋkester gastarbaiterler retınde ūşyp kelıp, şekaralyq ötkızu beketterınen kedergısız ötken. Söitıp, qalaǧa kırıp josparly operasiialardy basqarǧan. Keiın qūqyq qorǧau organdary küş alyp, qaita soqqy bergende, tez arada sol Almaty äuejaiy arqyly ūşyp ketken. Sondyqtan taǧy da qaitalap aitamyn, būl – josparly türde jürgızılgen operasiia. Olardyŋ maqsaty – memlekettık instituttardy joiu, konstitusiialyq qūrylymǧa nūqsan keltıru, tüptep kelgende, bilıktı basyp alu. Degenmen älı de tergeu jürgızılude. Bärı de anyqtalady.
Endı «Būǧan olar qalai qol jetkızdı?» degen sūraq qoiǧyŋyz kelıp otyrǧan şyǧar. Qazır bız auqymdy tergep-tekseru jūmystaryn jürgızıp jatyrmyz. Ökınışke qarai, däl osyndai jaǧdaida qūqyq qorǧau organdarynyŋ naqty äreket etu algoritmı bolmai şyqqany anyqtaldy.
Men Memleket basşysy retınde komandalyq-ştabtyq, äskeri bırneşe oqu-jattyǧu jiynyna qatystym. Būl jattyǧular şynaiy jaǧdailar, sonyŋ ışınde Almatyda bolǧan oqiǧalar kezınde eşqandai paidaǧa aspady.
Bızdıŋ ūstanymymyz – demonstranttarǧa qarsy qaru qoldanbau. Polisiia qyzmetkerlerınde atys qaruy bolǧan joq. Olarda tek dybysty granata, közden jas aǧyzatyn gaz jäne sumen atqylaityn tehnika ǧana boldy. Bıraq būl maşinalardy qoldana almady. Sebebı būzaqylar tartyp alǧan. Al sodyrlar beibıt demonstranttarǧa qarsy qaru qoldanbau jönınde polisiia qyzmetkerlerıne būiryq berılgenın bılgen. Qoldarynda tek kürek pen soiyl ǧana bar jas desanttar öte qatty zardap şektı. Būzaqylar olardy şeşındırıp, Prezident rezidensiiasyna şabuyl kezınde tırı qalqan retınde paidalanǧan. Olar äielderdı de aiamaǧan, tıptı eşqandai aiauşylyq sezım bolmaǧan.
Tergeu barysynda laŋkesterdıŋ qaruly qaqtyǧys kezınde esırtkı tūtynǧany anyqtalyp jatyr. Qaqtyǧystardyŋ soŋyna qarai küştık qūrylymdar qaru qoldanyp, sodyrlardyŋ aiaqtarynan atqan. Sol kezde olar jaralanyp qūlasa da, auyrsynudy bılmegen, tıptı sezbegen. Mıne, būl da olardyŋ öte mūqiiat daiyndalyp kelgenın körsetedı.
Būzaqylardyŋ köpşılıgı Almatydaǧy bes jūldyzdy qonaq üide jatqany anyqtaldy. Olardyŋ aqşasyn kım töledı? «Qazaqstan» qonaq üiınıŋ bırınşı qabatynda komandalyq ştabtary ornalasypty. Qazır tergeu jürgızılude. Bırneşe adam sūraqtarǧa jauap berıp jatyr. Būryn, tıptı oiǧa kelmegen derekter aşyluda.
– Osy memlekettık töŋkerıs jasau äreketınıŋ artynda kım tūr dep oilaisyz?
– Ony tergeu anyqtaidy. Aldyn ala eşteŋe aitqym kelmeidı jäne onym dūrys bolmaidy. Älı atqaratyn jūmys köp. Bır aita keterlıgı, sodyrlar men olardyŋ komandirlerınıŋ köpşılıgı Almatydan ketıp ülgergen. Bırı auyl-aimaqqa, endı bırı şekaradan ötıp körşı elderge qaşty. Taǧy bıreulerı bet-älpetın özgertıp būǧyp qaldy. Saqal-mūrtyn qyryp, syrtqy kelbetın özgertıp el ışınde jürgenderı de bar. Olardy tūtqyndasa, «bız jai ötıp bara jatqan edık» dep baibalam salyp jatyr. Olai bolmaidy. Almatydaǧy tärtıpsızdıkterdıŋ auqymyn özıŋız kördıŋız. Al jeme-jemge kelgende bärı de jai jürgınşı bop şyǧa keledı. Ärine, azamattardy zaŋsyz ūstau, olarǧa küş qoldanu derekterınıŋ bärı tekserıledı. Būl mäselelerge mūqiiat qarau kerek.
– Ärine, mūnyŋ bärın teksergen jön. Bıraq qazır qūqyq qorǧau organdarynyŋ ıs-äreketterıne qatysty köp syn aitylyp jatyr. Sız oǧan nazar audaryp, Bas prokuraturaǧa tapsyrma berdıŋız. Degenmen äleumettık jelılerde beibıt tūrǧyndardy ūryp-soǧyp, azaptaidy degen jazbalar «jeldei esıp» tūr.
– Ondai aryz-şaǧymdarda asyra sıltep jıbergender de bar. Ärine, Almatyda bolǧan oqiǧaǧa bailanysty alaŋdauşylyqtardy tüsınuge bolady. Sondyqtan Bas prokuraturaǧa ärbır jaǧdai boiynşa mūqiiat tekseru jūmystaryn jürgızudı tapsyrdym. Būdan bölek, belgılı qūqyq qorǧauşy, advokat Aiman Omarova bastaǧan Qoǧamdyq komissiia qūrylypty. Ony būqaralyq aqparat qūraldarynan oqyp bıldım. Men būl şeşımdı qoldaimyn. Şyn mänınde, qaiǧyly oqiǧalar kezınde bolǧan jaǧdailardy jan-jaqty tekseru üşın qoǧam belsendılerın tartuymyz kerek.
Adam qūqyǧy jönındegı ombudsmen Elvira Äzımova men belgılı qūqyq qorǧauşy Jemıs Tūrmaǧambetovanyŋ uaqytşa ūstau izoliatorlaryna baryp, ūstalǧandarmen kezdesıp, olardyŋ jaǧdailaryn körıp, aryz-şaǧymdaryn tyŋdap jürgenın bılemın. Būl öte paidaly jūmys dep sanaimyn. Men Memleket basşysy retınde azamattardyŋ qūqyqtarynyŋ būzylmauyna müddelımın. Ärbır jaǧdai jıtı tekserıluge tiıs ekenın taǧy da qaitalap aitamyn.
– Osy ıske jūrtşylyqtyŋ aralasqany jaqsy bolǧan eken. Qūqyq qorǧau organdaryna qandai da bır erkındık berıldı. Qalai oilaisyz, olar asyra sıltep jıbermei me?
– Bız būl mäselede «Ssilla men Haribdanyŋ» arasynan ötkendei boluymyz kerek. Eŋ aldymen, beibıt azamattar men Almaty tūrǧyndaryna qarsy būzaqylyq äreketterge qatysqan adamdardy tabuymyz qajet. Ekınşıden, azamattardyŋ qūqyqtary būzylmauǧa tiıs. Būl äreketterge myŋdaǧan būzaqy qatysty dep jaŋa aittym. Endı aiaq astynan, bärı «kezdeisoq jürgınşı» bolyp şyǧa keldı. Men polisiianyŋ zaŋsyz äreketterın aqtap otyrǧanym joq. Eger ondai jaǧdailar bolsa, bız mındettı türde jolyn kesemız. Işkı ıster ministrı tiıstı eskertpesın aldy. Sondyqtan mümkındıktı paidalana otyryp, azamattarǧa, Almaty tūrǧyndaryna qūqyqtarynyŋ būzylmaitynyn mälımdeimın.
– Jiyrma myŋ terrorist boldy degen derekke qatysty sūraq köp. Olar qaidan kelgen?
– Bırınşıden, Almatydaǧy būzaqylyq äreketter bır saǧat qana bolǧan joq. Polisiia departamentınıŋ ǧimaraty üşın jürgızılgen soǧys ekı tünge sozyldy. Poliseiler sodyrlardyŋ barlyq şabuylyna toitarys berdı.
Ekınşıden, laŋkester polisiia men äskeri qyzmetşılerdı san basymdyǧymen aldy. Būl sodyrlardyŋ öte köp bolǧanyn bıldıredı.
Üşınşıden, banditter Almatyǧa polisiia blok-beketterı qoiylǧan jaqtan, iaǧni üş baǧyttan kelıp, talqandap kettı. Poliseiler oryn auystyryp, qaitadan alaŋǧa jinalǧan. Taǧy da qarusyz edı. Mäselenıŋ mänısı – osynda. Endı kelıp, būzaqylar az boldy deidı. Şyn mänınde, būzaqylar lek-legımen jürdı. Olardy basqaryp jürgen bıreuler boldy. Bır legı bardy da, tonady. Odan soŋ ekınşısı keldı.
– Sız eskertusız oq atuǧa būiryq berdıŋız. Būl şeşım AQŞ pen Europadaǧy demokratiialyq qoǧamdastyqtyŋ alaŋdauşylyǧyn tuǧyzdy. Mūndai qataŋ şeşım qabyldauǧa ne türtkı boldy?
– Joǧaryda atalǧan jaǧdai boiynşa qūqyq qorǧau organdary basşylarynyŋ naqty algoritmı, ıs-qimyl jospary bolmaǧanyn aittym. Istıŋ män-jaiyn baǧamdai almadyq. Ony aşyq moiyndauǧa tiıspın. Qūqyq qorǧau organdarynyŋ basşylary özderıne jauapkerşılık aluǧa jüreksındı. Jıgersızdık tanytty. Men olarǧa: «Eger marşal Rokossovskii men marşal Jukov Stalinnen ärbır ıs-qimyldary turaly künde kelıp, rūqsat sūrai berse, soǧysta jeŋer me edı?» dedım. Būl – naǧyz soǧys. Jauapkerşılıktı moiynǧa alu kerek edı. Osyǧan orai aşyq mälımdeme jasaǧanǧa deiın qaruly sodyrlarǧa qarsy oq atuǧa tiıspız dep aitqan bolatynmyn. Men jauapkerşılıktı öz moinyma aldym. Al öz mälımdememde mūny qaitaladym. Öitkenı jauapty adamdar jüreksındı. Däl osyndai jaǧdaida Memleket basşysy jauapkerşılıktı özıne aluǧa tiıs dep oilaimyn. Men käsıbi diplomatpyn. Mūnyŋ saldary qandai bolatynyn bıldım. Bıraq men üşın memlekettıŋ müddesı, azamattarymyzdyŋ qauıpsızdıgı bärınen de maŋyzdy edı. Men ol kezde Batystyŋ ne deitını turaly emes, elımızde tärtıp ornatudy ǧana oiladym.
– Jaǧdaidyŋ şielenıskenı sonşalyq, Sız Ūjymdyq qauıpsızdık turaly şart ūiymynyŋ bıtımgerlık küşterın şaqyrdyŋyz. ŪQŞŪ-nyŋ bıtımgerlık operasiiasy sättı jüzege asyrylǧannan keiın «Vladimir Putinge «qaryzdar» bolyp qaldy, endı bırqatar mäsele boiynşa onyŋ talaptaryna kelısuge mäjbür bolady» degen pıkırdıŋ bar ekenı jasyryn emes. Mūndai pıkırler Reseide de, Batysta da aitylyp jatyr.
– Bırınşıden, Ūjymdyq qauıpsızdık turaly şart ūiymy – bızdıŋ ortaq ūiymymyz. Qazaqstan – osy ūiymǧa müşe. 1992 jyly ony qūruǧa atsalystyq. Tūŋǧyş Prezidentımız Nūrsūltan Nazarbaev tiıstı bastama köterdı. Sondyqtan men böten adamdardan emes, ŪQŞŪ-ny kömekke şaqyrdym. Demek men özıme, iaǧni odaqtastarymyzǧa jügındım.
Ekınşıden, ŪQŞŪ bıtımgerlık küşterın tartu ısı osy ūiymnyŋ kelısılgen qūjatyna säikes oryndaldy. Sondyqtan būl zaŋdy dep sanaimyn.
Üşınşıden, Qazaqstanǧa kelgen ŪQŞŪ bıtımgerlık kontingentı bırde-bır oq atqan joq. Bıtımgerlık küşter strategiialyq nysandardy ǧana küzetedı, qalǧan mäselenı özımız şeşemız. Bızge tyl kerek dep eŋ basynda kelısılgen bolatyn.
Törtınşıden, Qazaqstanǧa bıtımgerlık küşterdıŋ kelgenı turaly aqparat psihologiialyq tūrǧydan maŋyzdy röl atqarǧanyn, būzaqylardyŋ zäre-qūtyn qaşyrǧanyn tüsıngen jön. Mūnyŋ ülken küş ekenı tüsınıktı. Aitpaqşy, būl – bırıkken bıtımgerlık kontingent. Onyŋ qūramynda Reseiden bölek Belarus, Armeniia, Täjıkstan jäne Qyrǧyzstan elderınıŋ äskeri bölımderı de boldy.
Al endı «qaryzdar» jäne taǧy da basqa qauesetterge keler bolsaq, būǧan qatysty Vladimir Putinmen eşqandai äŋgıme bolmaǧanyn aşyq aitamyn. Kreml tarapynan da aldyn ala eşqandai şart aitylǧan joq.
Tüptep kelgende, Qazaqstan üşın Resei – odaqtas memleket. 2013 jyly Ekaterinburgte tiıstı şartqa qol qoiyldy. Aitpaqşy, men ol kezde Jenevada edım. Sondyqtan būl şartty äzırleuge qatysqanym joq. Onda Qazaqstan men Reseidıŋ odaqtastyq qatynastary turaly aitylǧan. Bızdıŋ elderımız arasyndaǧy bailanystar Almatydaǧy oqiǧalarǧa deiın de ärdaiym tyǧyz, syndarly, ärı şyn mänınde serıktestık sipatta boldy jäne jalǧasa beredı.
Men aqpan aiynyŋ ortasyna qarai Resei Prezidentınıŋ şaqyruymen Mäskeuge saparmen baramyn. Sonda elderımız arasyndaǧy ūzaqmerzımdı yntymaqtastyqqa qatysty asa maŋyzdy kelısımge qol qoiamyz.
– Qasym-Jomart Kemelūly, internettıŋ qauıpsızdık maqsatynda söndırılgenı tüsınıktı. Osy kezde jūrt aqparat ala almai qaldy. Türlı aqparat tarady. Endı şyn mänınde ne bolǧanyn ejıktep tüsındıruge mäjbür bolyp otyrmyz…
– Ras, bız aqparattyq tūrǧydan jeŋılgenımızdı moiyndauymyz kerek. Eşkım menıŋ būiryǧymdy da, ıs-äreketımdı de tolyq tüsındıre almady. Keiınnen men özım tıkelei aralasyp, ana jerge baryp anany ait, myna jerge baryp mynany ait dep tapsyrmalar beruge mäjbür boldym. Iаǧni aqparattyq tūrǧydan jeŋılıp qaldyq, Sızben kelısemın. Alaida bızde oǧan uaqyt bolǧan joq. Ötıp ketkennen keiın bärımız aqyldymyz. Ol kezde bız turaly kımnıŋ ne aitatynyn oilaityn şama da bolǧan joq. Mūndai jaǧdaida internettı Qazaqstanda ǧana emes, basqa da bırqatar elde öşıredı. Sebebı ony terıs piǧyldy adamdar öz maqsattaryna paidalanyp ketedı. Bandittık qūrylymdardyŋ komandirlerı arasynda aqparattyq tūrǧydan arnaiy daiyndyqtan ötken adamdardyŋ bolǧanyn atap ötu kerek. Demek jalǧan aqparattar legı, bylaişa aitqanşa, feikter üzdıksız aǧylyp jatty. Mūnyŋ Qazaqstanǧa qarsy jan-jaqty daiyndalǧandardyŋ paidasyna jūmys ıstegenın taǧy da qaitalap aitqym keledı.
– Tūŋǧyş Prezidentke qatysty taqyrypqa nükte qoisaq qaitedı. Sız ben Tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ arasynda qandai da bır kelısım nemese uaǧdalastyq boldy ma? Öitkenı ol telearnalar arqyly ündeu jasaǧanǧa deiın Sızderdıŋ aralaryŋyzda onyŋ jeke basynyŋ jäne otbasy müşelerınıŋ artyqşylyqtaryn saqtauǧa qatysty mäsele saudaǧa salyndy degen qaueset bar.
– Saudaǧa salu degen mäsele eşqaşan bolǧan emes. Jeke basynyŋ artyqşylyqtary jaily da äŋgıme qozǧalǧan joq. Tek Qauıpsızdık Keŋesınıŋ Töraǧasy märtebesıne qatysty mäselenı şūǧyl şeşu jönınde äŋgıme boldy. Jasyratyny joq, jaǧdai uşyǧyp ketkendıkten, men halyqqa ündeu jasap, osy sätten bastap Qauıpsızdık Keŋesınıŋ Töraǧasy ekenımdı mälımdeitınım turaly mäsele köterdım. Būl – sol sätte şeşılgen mäsele. 28 qaŋtarda «Nūr Otan» partiiasynyŋ sezı öttı. Sonda men söz söilep, Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ tarihi rölıne laiyqty baǧa berdım. Būl ädıl baǧa dep esepteimın jäne aldaǧy uaqytta halqymyz osyǧan toqtaidy dep ümıttenemın.
– Mitingter bastalǧan kezde köptegen tanymal azamat adamdardy köşege şyǧuǧa şaqyrdy. Jalpy, qoǧamdaǧy türlı jaǧdailarǧa qatysty pıkır bıldırıp jüretın ziialy qauym ökılderı men tanymal tūlǧalarǧa qatysty Sızdıŋ oiyŋyz….
– Tarihtyŋ aumaly-tökpelı sätterınde ziialy qauymnyŋ rölı airyqşa körınedı. Basymyzdan ötken tragediiaǧa qatysty aitar bolsaq, ziialylarymyz ben media tūlǧalar eseŋgırep qalǧan siiaqty. Öitkenı ol kezde ahual tez özgerıp jatty. Beibıt şeruşılerdıŋ ornyna alǧaşynda būzaqylar, keiınnen käsıbi banditter keldı. Osy sätte alaŋdaǧy arpalysty keibıreuler tüsınbedı. Mümkın keibır būqaralyq aqparat qūraldary beibıt şeruşılerge qatysty jazalau şaralary qoldanyldy dep, bärın ädeiı būrmalap körsetken şyǧar. Al şyn mänınde, būl qasırettı bastan ötkergen bız ıs jüzınde basqaşa bolǧanyn anyq bılemız. Qazaqstanǧa şabuyl ūiymdastyruşylar alaŋdaǧy jyldam özgerıp jatqan alasapyrandy ädeiı oilastyruy mümkın. Söitıp, jaǧdaidy uşyqtyrdy.
Mäselen, qalaǧa banditter kırgen kezde Almaty tūrǧyndary olardyŋ kımder ekenın tüsınbesten, «mıne, jarady, köşege şyqty, bilıkke qarsylyq tanytyp jatyr» dep ūrandap, qoldau körsettı. Sol kezde qala tūrǧyndary sodyrlardyŋ bükıl qalany qiratyp, otqa orap ketetının bılgen joq edı.
– Endı süiıktı qalamyz Almaty turaly aitar bolsaq, qalanyŋ Almaty, Alma-Ata ataularyna qatysty ärtürlı pıkır bar. Būǧan sızdıŋ közqarasyŋyz qandai? Sonymen qatar qala äkımı Baqytjan Saǧyntaev pen onyŋ orynbasarlaryna qatysty kadrlyq özgerıster bola ma?
– Al özıŋız qalai oilaisyz? Äkımnıŋ ornynda qalǧany dūrys pa älde auystyru kerek pe?
– Sız 26 myŋ adam qol qoiǧan petisiiany kördıŋız be?
– Kördım. Äkımge qatysty aitar bolsaq, ol sol sätte, şynymen de, abdyrap qaldy. Ömırınde bırınşı ret osyndai jaǧdaimen betpe-bet kelgen şyǧar. Kez kelgen adam qysylǧanda tyǧyryqtan şyǧa bılmeidı. Sondyqtan äkımdı aiyptaǧym kelmedı. Ol – mındetın adal atqaratyn qyzmetker. Degenmen almatylyqtardyŋ pıkırlerın de eskeruım kerek. Uaqyty kelgende bıle jatarsyz. Būl – bır. Ekınşı, qala atauyna qatysty. Qazır şeşım qabyldap, barlyq qūjattardy qaita özgertudıŋ qajetı ne? Almaty dep atau qazaqtıldı jūrtşylyqqa qolaily, al orys tılınde Alma-Ata dep aitu yŋǧailyraq. Endeşe, bylai kelıseiık, qalanyŋ resmi aty Almaty bolyp qalsyn. Al qala tūrǧyndary men qalamyzǧa beijai qaramaityn azamattar özderıne qalai yŋǧaily bolsa, solai atai bersın.
– Sız biznesmendermen ötken kezdesude jastardyŋ tehnikalyq mamandyqtarǧa köbırek beiımdeluı kerek ekenın aittyŋyz. Ol üşın Reseide bılım alsyn dedıŋız. Osy bastamany synap jatqandar da bar. Olar nege Batysta emes, Reseide oqu kerek degen uäj aitady. Sız, şynymen, Reseidıŋ bılım beru jüiesın ozyq dep esepteisız be?
– Reseide tehnikalyq bılım beru sapasy joǧary. Būl bärıne belgılı. Mysaly, Mäskeude MFTİ, Bauman uchilişesı, Novosıbır universitetı, Tomsk universitetı jäne basqa da joǧary oqu oryndary bar. Ärine, eşkımdı mındettemeimız. Ol jai ǧana Reseige oquǧa jıbergen dūrys degen ūsynys bolatyn. Bırınşıden, tıl mäselesınde kedergı joq. Ekınşıden, ekı el strategiialyq serıktes, ırı bizneske qatysty bırlesken käsıporyndarymyz da bar. Bızge Reseide oqyp, tehnikalyq mamandyq alǧan kadrlar qajet. Keibıreuler Batysta bılım alǧysy keledı. Olarǧa da eş kedergı joq. Bıraq ol jaqtyŋ bılımınıŋ özındık erekşelıkterı bar ekenın tüsınu kerek. Batystyŋ bılımın ideal tūtpas edım. Olardyŋ universitetterı de diplom basyp şyǧaratyn keŋselerge ainalyp ketkenın bılemız. Jasyratyn nesı bar, bızdıŋ keibır jastarymyz Batystaǧy «aqşaŋdy töle de, bıraz uaqyttan keiın diplomyŋdy al» deitın oqu oryndarynda oqyǧan. Onysyn tanymal universitet bıtırdım dep, tym äsırelep jıberedı.
– Biznesmendermen ötken kezdesude elımızde äldebır oligopoliia qalyptasqanyn aittyŋyz. Būl sözıŋızdıŋ astarynda ne jatyr? At töbelındei az ǧana ıskerler toby ekonomikanyŋ negızgı sektorlaryn baqylap otyr degenıŋız be?
– İä, şyn mänınde, būl – alaŋdatatyn özektı mäsele. Oligopoliia degenımız ne? Ol – ekonomikanyŋ negızgı sektorlaryn azdaǧan adamdar tobynyŋ tolyǧymen baqylauy. Ökınışke qarai, bızde osyndai jaǧdai qalyptasqan. Sol az ǧana adamdardyŋ toby joǧary basşylyqqa öte jaqyn bolyp, memleket tarapynan qabyldanatyn şeşımderge yqpal etken. Būl jaǧdai bızde de bar.
– Ärine, bız mūny tüsındık. Al endı ne ısteimız?
– Jūmys öte köp. Eŋ aldymen, orta jäne şaǧyn biznespen ainalysatyn käsıpkerlerdıŋ sanyn köbeituımız kerek. Basqa joly joq. Solarǧa jaǧdai jasap, nesie resurstarynyŋ qoljetımdı boluyn qamtamasyz etken jön. Bızdıŋ ekonomikamyz sonşalyqty ülken dep aita almaimyz. Qazır euraziialyq integrasiianyŋ dūrys nemese būrys ekenın saralap otyratyn uaqyt emes. Qalai bolǧanda da, euraziialyq keŋıstıkte ömır sürıp jatqanymyzdy moiyndauymyz kerek. Sondyqtan oǧan beiımdelıp, memleket müddesı tūrǧysynan integrasiianyŋ igılıgın köruge ūmtylǧan abzal. Būl – bızdıŋ Ükımetımız üşın auqymdy ärı öte kürdelı jūmys. Ükımet qyzmetınıŋ osy baǧytyna erekşe män beremın. Būǧan jauapty ministr Premer-ministrdıŋ orynbasary degen märtebege ie boldy. Öitkenı ol Mäskeude de, Euraziialyq ekonomikalyq komissiia aiasynda da teŋ därejede kelıssöz jürgıze bıluge tiıs.
– Sız Parlamentte söilegen sözıŋızde qyrküiek aiynda äldebır saiasi-ekonomikalyq reformalardyŋ toptamasyn ūsynatynyŋyzdy aittyŋyz. Qandai reformalar ekenın bıluge bola ma? «Eger bırdeŋenı özgertkıŋ kelse, odan qūtylu kerek» degen söz bar. Būrynǧynyŋ bärın joiyp, qaitadan bastaimyz ba?
– Men kadrlardyŋ bärın auystyruǧa qarsymyn. Bırınşıden, olardy bılıktılıgı men jūmystarynyŋ sapasyna qarai baǧalau kerek. Jūrttyŋ talaby osy eken dep Ükımettı jüz paiyz özgertıp, «Mıne, men keldım, men – revoliusionermın» deu – menıŋ täsılım emes.
Ekınşıden, kadr da köp emes. Osy oraida mynadai bır äzıl-äŋgıme bar, bälkım, būl ras boluy da mümkın. Bırde Beriia Stalinge kelıp, «Jazuşylarǧa şara qoldanu kerek. Fadeev ışedı, Şolohov ışedı, Vişnevskii ışedı, Simonov ışedı, Aleksei Tolstoi da būdan ket ärı emes» deidı. Stalin oǧan: «Menıŋ basqa jazuşylarym joq» degen eken.
Būl jerde de laiyqty ministrlerdı ızdeu kerek. Köşeden äkelıp taǧaiyndai saluǧa bolady. Ondai jaǧdai älem tarihynda da bar. Bıraq būl tūraqsyzdyqqa äkeluı, bükıl jüienı şatqaiaqtatyp jıberuı mümkın. Sondyqtan kadr mäselesıne mūqiiat bolǧan jön. Aldaǧy uaqytta jan-jaqty oilastyrylǧan, pysyqtalǧan özgerıster jasalatyny anyq. Bız, eŋ aldymen, Qauıpsızdık Keŋesınıŋ aiasynda ūlttyq qauıpsızdık jüiesın reformalaimyz. Qaŋtardaǧy qaiǧyly oqiǧalar būl mäselenıŋ qanşalyqty özektı ekenın körsettı. Sondyqtan osy problemany köp sozbai şeşu qajet.
– Atalǧan reformalardy jüzege asyru üşın qanşa uaqyt kerek?
– Reformalardyŋ mänı adamdardy özgertu emes. Reformalar, eŋ aldymen, jüienı özgertu nemese jüienıŋ kemşılıkterın tüzetıp, onyŋ qyzmetıne tübegeilı özgerıster engızu degen söz. Alda bolatyn keibır oqiǧalarǧa boljam jasai otyryp, elımızdegı parlament pen partiia jüiesın reformalau jönınde oilarym bar. Memleket basşysy retınde būl turaly 28 qaŋtarda ötken partiianyŋ sezınde aittym. Prezident qoǧamdyq-partiialyq jäne saiasi qūrylymdardyŋ bärınen bırşama joǧary tūruǧa tiıs dep sanaimyn. Ärtürlı qoǧamdyq-saiasi küşterdı memleketımızdıŋ müddesıne jūmyldyra bıluım kerek.
– İä, bälkım, elımızde laiyqty oppozisiia bırte-bırte qalyptasar. Äitpese, menıŋşe, oppozisiia degen jai söz ǧana siiaqty.
– Ärine, oppozisiia bızde bar, bıraq köbınese köşede ǧana. Sızben kelısemın. Bilık partiiasynyŋ özınde de oppozisiia bar. Būǧan deiın aitqanymdai, partiia qoǧam qajettılıkterın eskere otyryp, qaita qūryluǧa tiıs. Mäjılıste bırneşe küştı partiialar boluy kerek dep sanaimyn. Tıptı Ükımettı jasaqtau kezınde konstitusiialyq basymdyq bolmasa, olar ortaq mämılege kelu kerek. Bızge saiasi mädeniet qalyptastyryp, saiasi qairatkerlerdı ösırgen jön. Sebebı mūndai ekstremistık jaǧdailarda bızge qoǧamdyq populizm men ekzaltasiia qajet emes. Mysaly, Germaniiada barlyǧy da mädeniettı türde ötedı. Partiialar auysady. Adamdar baisaldy söz söileidı. Basqa partiialar olardy tyŋdap, belgılı bır mämılege keledı. Ükımettegı negızgı lauazymdarǧa özderınıŋ adamdaryn ūsynady. Uaqyt öte kele, bız de osyǧan kelemız dep oilaimyn. Men Prezident bolyp tūrǧan kezde osy nätijege qol jetkızgım keledı.
– Şyn mänınde, qazırgı uaqytta halyq Sızden zor ümıt kütedı. Elımızde özgerıs jasai alatyn Prezident bar dep tüsınemız. Būryn mūndaidy sezınbeitın edık….
– Būrynǧynyŋ bärın synai bermeiık. Qalai bolǧanda da, būl – bızdıŋ tarihymyz. Bıraq menıŋ Prezident retındegı basty mındetım – bükıl qoǧamdy jäne barlyq saiasi jüienı, sonyŋ ışınde ekonomikany transformasiialaudyŋ oŋ nätijesıne qol jetkızu. Qazaqstan halqyna arnaǧan eŋ alǧaşqy Joldauymda saiasat pen ekonomika qatar jüretının aitqan edım. Qazırgı tarihi jaǧdaida bügın ekonomikamen ainalysamyz, al saiasat küte tūrady dep aita almaimyz. Ekonomikalyq jaŋǧyrudy qarqyndy jüzege asyruda saiasat ta maŋyzdy röl atqaratyny belgılı. Tüptep kelgende, barşamyz Marksty oqydyq, äsırese, menıŋ zamandastarym. Būl jönınde Markstyŋ: «Negız – būl ekonomikalyq bazis. Bıraq ekonomikalyq baziske yqpal etetın saiasi qūrylym bar. Keide ekonomikalyq baziske qaraǧanda, saiasi qūrylym äldeqaida maŋyzdy röl atqarady» degen oi-tūjyrymy bar. Sondyqtan qoǧamdy saiasi transformasiialaumen qatar ekonomikany qaita jaŋǧyrtudy da bırge alyp jüru kerek. Būl – menıŋ missiiam. Qanşa uaqyt Qazaqstan Prezidentı bolatynymdy bılmeimın. Bıraq naqty bıletınım, Konstitusiiaǧa säikes ekı merzımnen ūzaq otyra almaimyn. Iаǧni eşqandai zaŋǧa, äsırese Konstitusiiaǧa özgerıster engızılmeidı.
– Sot jüiesıne reforma jasala ma?
– Turasyn aitaiyn, sot jüiesıne alaŋdauşylyqtyŋ boluy zaŋdy. Qazırgı uaqytta reforma jürgızılıp jatyr. Onyŋ qalai jäne qandai qarqynmen ıske asyrylyp jatqany – basqa mäsele. Men käsıpkerlermen ötken kezdesude būryn bolmaǧan Äkımşılık ıster jönınde alqa qūru turaly aittym. Būl qūrylym käsıpkerlık mäselelerdı, investisiialyq daulardy qarastyrumen ainalysady. Qazır bız sudialardy ırıkteu kezınde şeşuşı röl atqaruǧa tiıs Joǧarǧy Sot keŋesınıŋ märtebesın bırşama küşeitıp kelemız. Sudialar korpusyna käsıbi sudia emes adamdardy da jıberdık. Käsıbi sudia ädıl törelıktıŋ kepılı degen söz emes qoi. Sol siiaqty korporativtık sektor men basqa da salaǧa mamandardy joldap otyrmyz. Iаǧni sudialardyŋ käsıbi qūramyna özgerıs jasau qajet. Olarǧa qoiylatyn basty talap – adaldyq pen ädıldık.
– Sızdıŋ bastamaŋyzben qūrylǧan «Qazaqstan halqyna» qorynyŋ qamqorşylyq keŋesı jasaqtaldy. Qazırdıŋ özınde 20 milliard teŋgeden astam qarjy tüsken. Mümkın, onyŋ jūmys ısteu tetıgı älı de naqtylanbai otyrǧan şyǧar. Öitkenı oligarhtar qorǧa aqşa audaruǧa asyǧar emes. Būl ürdıs tūraqty bolu üşın olarǧa qatysty qandai da bır şara qoldanyla ma?
– Qazırgı kezde Qordaǧy aqşa 20 milliardtan äldeqaida köp, şamamen 50 milliard teŋgedei. Men Qordyŋ jūmysyna aralaspaimyn. Būrynǧy Qarjy ministrı Bolat Jämışev Qordyŋ basşysy bolyp taǧaiyndaldy. Qamqorşylyq keŋesı bar. Olar qoǧamdyq bastama boiynşa jūmys ısteidı. Menıŋ jūmysym Qorǧa jarna tüsıru ısıne yqpal etu jäne būl jönınde özımnıŋ ūstanymymdy aittym. Bırınşıden, būl – salyq emes, qaiyrymdylyq. Bıraq ärdaiym onyŋ da belgılı bır parametrlerı boluy kerek. Ükımet salyq salynatyn tabystyŋ 3 paiyzy dep belgıledı jäne būl tek ırı bizneske ǧana qatysty. «Qazaqstan halqyna» qory nauqas balalarǧa, būqaralyq sportqa, onyŋ ışınde auyldyq jerlerdegı balalar sportyn damytuǧa, Almatyny qalpyna keltıruge, mädeniettı örkendetuge jäne basqa da igı şaralarǧa kömektesedı. Būl mäselelermen Qamqorşylyq keŋesı ainalysady.
– Taǧy bır mäsele. Europarlament Qazaqstandaǧy oqiǧalar boiynşa qarar qabyldap, halyqaralyq tergeu jürgızudı talap etude. Būl qūjatqa qatysty Sızdıŋ pıkırıŋız jäne Europarlament institutyna közqarasyŋyz qandai?
– İnstitut retınde Europarlamentke degen közqarasym dūrys. Osy qūrylymǧa müşe bolu memleketterge qanşaǧa tüsetının adamdar bılse, onda būl institutqa degen syni közqarastary küşeie tüser edı. Bıraq būǧan toqtalǧym kelmeidı. Öitkenı būl – Europalyq odaqtyŋ mäselesı. Eger olar mūndai institut qajet dep sanasa, özderı bılsın.
Qarar eşteŋege mındettemeidı. Ūsynys retınde aitylǧan. Qazaqstanǧa qatysty ekınşı ret qarar qabyldanyp otyr. Mūny müldem obektivtı emes jäne künı būryn qabyldanǧan qūjat deuge bolady. Sondyqtan būl qararǧa bola eş alaŋdamaimyn. Qazaqstandaǧy oqiǧalarǧa qatysty halyqaralyq tergeuge keletın bolsaq, mūndai tergeu jürgızudıŋ qajetı joq dep esepteimın. Özımızdıŋ de qolymyzdan keledı. Bızde de adal ärı ädıl mamandar bar. Bügın ol azamattardyŋ bırazynyŋ attaryn atadym. Būl komissiialardy qūruǧa men de jäne menıŋ äkımşılıgım de qatysqan joq. Özderı erıktı türde osyndai institut qūruǧa şeşım qabyldady. Jūmys ıstesın. Öitkenı men de aqiqattyŋ aşylyp, şyndyqtyŋ aityluyna müddelımın.
Taǧy bır aita keterlıgı, būl qarardyŋ qabyldanuyna lobbister türtkı bolǧan. Lobbister – kezınde Qazaqstannyŋ qyruar aqşasyn qaltasyna basyp şetelge ketkender. Qazır olar sol aqşalaryn elımızde türlı şeruler ūiymdastyruǧa jūmsap, «qanşalyqty jaman bolsa, sonşalyqty jaqsy» degen qaǧidaǧa süienetın adamdardyŋ tapsyrysymen jūmys ısteidı. Men būlardy Özbekstannyŋ oligarhtarymen salystyramyn. Şetelde mol qarajat tapqan olar özderınıŋ tarihi otanyna kelıp, Özbekstan Prezidentınen «Özbek halqyna ne ıstei alamyz, qandai kömek kerek?» dep tapsyrma sūraidy. Sodan keiın öz qarajattaryna auruhanalar, infraqūrylymdar salady. Elımızde otyryp nemese şetelde jatyp, öz elıne şabuyldaityn bızdıŋ oligarhtardyŋ özbek oligarhtarynan aiyrmaşylyǧy mıne, osyndai.
– Soŋǧy kezderı sinofobiialyq pıkırler baiqalyp jür. Keibır adamdar Qytaidyŋ Qazaqstan ekonomikasyna qatysuyna narazylyq bıldırude. Qytaimen aradaǧy yntymaqtastyqtyŋ sipaty özgere me? AQŞ-pen qarym-qatynasymyz qalai örbımek? Bailanystarymyzǧa syzat tüsuı mümkın be?
– Qytaiǧa qatysty aitar bolsaq, körşını bız taŋdamaimyz. Qytai, eŋ aldymen, bızdıŋ Qūdai qosqan körşımız. Ekınşıden, Qytai – ekonomikalyq damu jaǧynan orasan zor tabysqa jetken el. Joǧary tehnologiia, jasandy intellekt tūrǧysynan alyp qaraǧanda, aldyŋǧy qatarda tūrǧan memleket. Ärine, Qytaimen yntymaqtastyq jasauymyz kerek. Bız Qytaidyŋ naryǧyna täueldımız. Elımızde strategiialyq önımder şyǧaratyn ırı käsıpkerlerdıŋ bärı Qytai naryǧyna ümıt artady. Mūny joqqa şyǧaru dūrys emes. Qytaiǧa qarsy şeru ötkızetınder özderınıŋ saiasi maqsatyn jüzege asyrǧysy keletını anyq. Bälkım, olar – ekonomikamyzǧa ne qajet ekenın mülde tüsınbeitın jäne ekonomikalyq şynaiy ahualdan habary joq adamdar. Äitpese, älemdık qoǧamdastyqta geosaiasi qaqtyǧystar jürıp jatqan qazırgı kezde olarǧa qandai da bır qorlar men qūrylymdardan aqşa tölenuı de mümkın.
Juyrda ötken «Ortalyq Aziia – Qytai» sammitınde byltyrǧy 11 aidyŋ ışınde ekı el arasyndaǧy sauda ainalymy 17 milliard dollarǧa jetkenın aittym. Būl – maŋyzdy körsetkış. Bız Qytaimen aradaǧy sauda-ekonomikalyq, investisiialyq serıktestıktı odan ärı damytuǧa müddelımız. Qytaidy tanuymyz jäne qytai tılın üirenuımız kerek. Ärine, būl «aq jalau köterıp, aldynan şyǧu» degen söz emes. Bız Qytaidyŋ ülken ärı ūly memleket ekenın jäne ekı eldıŋ öte jaqsy qatynasta boluy kerektıgın tüsıngenımız jön.
Al AQŞ-tyŋ qazırgı älemde maŋyzdy röl atqaratyny barşaǧa mälım. Bız energetika salasy men iadrolyq qarudy taratpau mäselesı boiynşa ärqaşan yntymaqtastyqty damytu baǧytyn ūstandyq. Qazaqstan būl baǧytty jalǧastyruǧa daiyn.
– Sız şynymen de memleket müddesın jeke qarym-qatynasyŋyzdan joǧary qoiasyz ba?
– Osy soŋǧy oqiǧalar memlekettıŋ müddesın bärınen joǧary qoiatynymdy körsettı dep oilaimyn. «Platon menıŋ dosym, bıraq aqiqat qymbat» degen sözdı köpşılıkke ūnau üşın aitqan joqpyn. Būl bos söz emes. Şyn mänınde, Prezident üşın memlekettıŋ müddesı qaşanda bärınen joǧary tūruy kerek dep esepteimın. Menımen jaqsy qarym-qatynastaǧy adamdardyŋ da qūlaǧyna altyn syrǧa. Eger tarazy basynda memlekettıŋ müddesı tūrsa, onda men būl qatynastan bas tartuǧa tiıspın.
– Adami tūrǧydan qiyn ǧoi. Olai ısteu mümkın be?
– Memleket basşysynyŋ mındetı – asa kürdelı şeşımder qabyldau. Bız bügın qūqyq qorǧau organdaryna qaruly banditterge bailanysty bergen būiryǧym turaly aittyq. Ärine, men özıme jäne bedelıme nūqsan keltıretın şeşım qabyldadym. Älemdık qauymdastyq aldynda mınsız tūlǧa bolyp, qol alysyp, söz söilep jüre bergen, ärine, jaqsy. Al synǧa ūşyraǧan oŋai emes. Söz memlekettıŋ qauıpsızdıgı turaly bolyp otyr. Eŋ aldymen, öz azamattarymyzdyŋ amandyǧyn oilaǧan abzal. Būl mäsele ünemı Prezidenttıŋ jadynda boluy kerek.
– Jūrtşylyqtyŋ basym köpşılıgı elımızdegı tärtıpsızdıkter men ıske aspaǧan töŋkerıs kezındegı Sızdıŋ şeşımıŋızdı qoldady. Jaqsy baǧa berılıp jatyr. Qazaqtyŋ bır aqyny sızge öleŋ arnady. Bız osy bäz-baiaǧy qalpymyzda jürgen joqpyz ba? Mūndai jaǧdaidy bastan ötkerdık qoi. Jalpy, madaqqa qalai qaraisyz?
– Men būǧan qarsymyn. Öitkenı maqtau, madaqtau sözderı mülde joq ortada östım. Men mūndai jaǧdailardy qoldamaimyn. Maqtau sözderge tabiǧi immunitetım bar dei alamyn. Bıraq bızdıŋ keibır ziialy qauym ökılderınıŋ közqarasyn özgertu oŋai emes. Ärine, olar mülde basqa ortada östı. Maqtau sözder men madaqtyŋ eş qajetı joq.
– Qasym-Jomart Kemelūly, bügıngı sūhbatyŋyz üşın alǧysym şeksız. Bärımız qyzyǧy men şyjyǧy köp uaqytta ömır sürıp jatyrmyz. Qazaqstannyŋ bırde-bır tūrǧyny jauapkerşılıkten qaşpaidy. Öitkenı qazır mūny bız üşın bıreu ısteidı deitın zaman emes. Bärımız üşın elımızdı jaqsy jaǧyna qarai özgertetın, jaily ömır süruge ūmtyldyratyn oŋtaily sät tudy dep oilaimyn.
– Ömırge degen osyndai optimistık közqarasyŋyz üşın rahmet.
– Qūrmettı Qasym-Jomart Kemelūly, sūhbat bergenıŋız üşın taǧy da rahmet aitamyn.
Äŋgımelesken Vera Zaharchuk, jurnalist
