Bügınde memlekettık şekaranyŋ jalpy ūzyndyǧy, Kaspii teŋızındegı şekarany eseptemegende, 13500 kilometrge sozylyp jatyr. Soltüstıgınde Resei Federasiiasymen, oŋtüstıgınde Türkımenstan, Özbekstan jäne Qyrǧyzstan respublikalarymen, şyǧysynda Qytaimen şektesedi. Tarihi qysqa merzım ışınde elımız atalǧan memlekettermen aradaǧy şekarany mejelep, ırgesın bekıttı. Şekaranyŋ halyqaralyq deŋgeide tanyluy — Qazaqstannyŋ myzǧymastyǧynyŋ kepılı. Sol şekarany şegendeude älem qauymdastyǧynan kepıldık ızdegen Elbasynyŋ orny qaşanda erekşe.
Osydan jiyrma jyl būryn el täuelsızdıgın jariialaǧan tūsta ırgeles körşılermen memlekettık şekarany aiqyndap, bekıtu ūzaq uaqytqa sozyldy. «Bız üşın Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı men aumaqtyq tūtastyǧyn saqtaudan maŋyzdy mındet joq» degen Prezident tūtastyǧymyzdy qamtamasyz etu üşın şyn mänınde orasan jūmystar atqaryp, halyqaralyq qauymdastyqty moiyndatty. Jiyrma jyldyŋ ışınde bükıl şekaramyz – tatu körşılık pen yntymaqtastyqtyŋ şekarasy dep aityluy beker emes.
Kürmeuı qiyn mäsele edı
Azattyqtyŋ aq taŋy atqannan keiın şekara tüitkılıne qatysty ekı mäsele boldy. Onyŋ bırınşısı – tarihi mūragerlık qūqyǧy boiynşa Keŋes Odaǧy qūramyndaǧy Qazaq KSR-ınıŋ qolda bar aumaǧyn jaŋadan, halyqaralyq därejede delimitasiialap, bekıtu. Ekınşısı – ürdıs barysynda tuyndaǧan mäselelerdı beibıt jolmen şeşu.
Memlekettık şekarany anyqtau şaralary 1992 jyldan bastalyp, 2005 jylǧa deiın basty üş baǧyt boiynşa jürgızıldı.
Qytaimen şekaralyq mäselelerdı retteu 1992 jyly qolǧa alyndy. Ekı el arasyndaǧy şekaralardy delimitasiialau turaly kelıssözderdıŋ qorytyndysy retınde bes halyqaralyq kelısımşart jasaldy. Onda Qazaqstan men Qytai arasyndaǧy şekara syzyǧy naqtylanyp, arnauly sipattama jasaldy. Jūmystary aiaqtalǧannan keiın taraptar şekarany demarkasiialauǧa kırıstı. 2002 jyldyŋ mamyrynda qol qoiǧan Qazaqstan–Qytai memlekettık şekarasyn demarkasiialau turaly hattamada onyŋ ūzyndyǧy 1782 şaqyrym dep körsetıldı. Osylaişa, jüzdegen jyldar boiy moiyndalmai kelgen bızdıŋ territoriialyq tūtastyǧymyzdy şyǧystaǧy körşımız moiyndady, kelısımge keldı. Qytaimen şekaralas on bes memlekettıŋ ışınde Qytai ükımetınıŋ kelısımımen tolyqtai şekara mäselesın tiianaqtap alǧan jalǧyz memleket bolsa, ol – Qazaqstan.
Keŋes Odaǧy kezınde odaqtas respublikalardyŋ arasyndaǧy şekara ışkı äkımşılık-aumaqtyq şekara retınde belgılenıp, tek kartalarda ǧana körsetıletın. Şekara boiynda eşbır bölu syzyǧy bolmaǧan.1999 jyldyŋ qyrküiek aiynda Qyrǧystan, Resei, Türkımenstan jäne Özbekstan respublikasymen aradaǧy memlekettık şekarany delimitasiialau jönındegı ükımettık komissiia qūryldy. Komissiia jūmysynyŋ nätijesınde būl mäseleler tolyǧymen rettelıp, şeşımın tapty. Qyrǧyzstanmen şekara 1242 şaqyrymdy, Türkımenstanmen – 426, al Özbekstanmen 2351 şaqyrymdy qūrady.
Eŋ ūzyn şekara
Qazaqstan men Resei arasyndaǧy şekara älemdegı qūrylyqpen üzdıksız jüretın eŋ ūzyn şekara. Onyŋ jalpy ūzyndyǧy — 7591 şaqyrym. Şekara boiyn delimitasiialau Kaspii teŋızınıŋ jaǧasynan bastalyp, Edıl özenınıŋ şyǧysy boiyn jaǧalai, Saryarqa men Sıbır jazyǧynyŋ ortasyn köktei ötıp, Qazaqstan, Resei, Qytai ırgelerı tüiısetın tūsta, Altai tauynyŋ eŋ biık jotalaryna jete aiaqtalady. Memlekettık şekara turaly ekı el arasyndaǧy alǧaşqy hattama 1998 jyly resımdeldı. Ekı el Prezidentterı 2005 jyldyŋ qaŋtarynda «Qazaqstan-Resei memlekettık şekarasy turaly» kelısımge qol qoidy. Būl elımızdıŋ memlekettık aumaǧyn bekıtu boiynşa maŋyzdy qadam edı. Osylaişa, Qazaqstan – Resei memlekettık şekarasyn halyqaralyq qūqyqtyq tūrǧydan resımdeu ürdısıne eŋ basty nükte qoiyldy.
Aumaq tūtastyǧy aiqyn el
El aǧalarynyŋ on jyl ışınde eldıŋ şebın belgılep, ırgesın bekıtu baǧytyndaǧy atqarǧan jūmystarynyŋ eŋ basty nätijesı retınde bolaşaq ūrpaqqa halyqaralyq qūqyq normalarymen qorǧalǧan, beibıt ärı tūraqty şekarany qaldyratynyn atap ötken jön. Bügınde memlekettık şekarany nyǧaitu jūmystarymen bırge elımızdıŋ aumaqtyq tūtastyǧynyŋ myzǧymastyǧyn qamtamasyz etu mındetı abyroimen atqaryldy. Ūlttyq qauıpsızdıgımız ben aldaǧy talai myŋjyldyqtarǧa jalǧasatyn tūraqty damuymyzǧa qajettı negız tolyqtai qalandy. Töskeide maly qosylyp, alys-berısı men barys-kelısınen jaŋylmaǧan ırgeles körşılerımızdıŋ barlyǧymen bauyrlastyq qarym-qatynas ornattyq.
Bızdıŋ şekaramyz – dostyq pen tatu körşılık şekarasy. Öitkenı, ızgı nietpen kelgen elderdıŋ bärıne esıgımız aiqara aşyq.
Gülmira AIMAǦANBET
