nemese «Kitab tasdiq» turaly bırer söz
Hakımnıŋ «Kitap tasdiq» şyǧarmasynda köterıp otyrǧany – ärine, mahabbat mäselesı. «Yqylas bırlän oqyp, ūǧyp alyŋyzdar, anyŋ üşın mahabbatyŋ tolady». Körıp otyrǧanymyzdai, avtor mahabbatty bırınşı orynǧa qoiyp otyr, oqyrmanǧa mahabbat uäde etedı: tek qana onyŋ bır şarty bar – yqylaspen oqyp, ūǧyp alu. Abaidyŋ kürdelı de qiyn mätınıne boilamas būryn, jalpy osy «mahabbat» ūǧymy turaly söz qozǧai ketsek deimız.
Mahabbat ūǧymy qazaq mädenietıne qanşalyqty etene, qanşalyqty jaqyn? Abai nege bırden eş ırkılmesten «mahabbat» jaily söz qozǧap otyr. Oqyrmannyŋ būl jaily jalpy tüsınıgı bar ekendıgıne nelıkten sonşa senımdı? Būlai bolatyn sebebı, bızdıŋ oiymyzşa, qazaq ruhaniiatynyŋ İslamdy qabyldau erekşelıgınde jatsa kerek. Qazaq mädeni topyraǧy «Alladan basqa qūdai joq, Mūhammed (s.ǧ.s.) onyŋ elşısı» degen senımge ǧana negızdelgen ortodoksiialyq islammen şektelmegen, dındı Alla taǧalaǧa degen mahabbatqa negızdelgen sopylyq ılım arqyly qabyldaǧan. Onyŋ aiqyn dälelı – türkılık sopylyqtyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı Qoja Ahmet Iаssaui. Qoja Ahmet Iаssauidı pır tūtyp, «Mekkede – Mūhammed, Türkıstanda – Qoja Ahmet» dep naqyldaǧan qazaq dünietanymy.
Sonymen, mahabbat mäselesı eŋ basty, eŋ maŋyzdy mäsele ekenıne közımız jetıp otyr. Abai üşın mahabbat – eŋ aktualdy problema, sol üşın basyn tıgıp osy eŋbektı jazuǧa bel bailaǧan. Endı mahabbatty uäde etkennen keiın uäde etuşı onyŋ qalai bolatynyn, nemen bolatynyn tüsındıruı şart. Osy şarttyŋ üddesınen şyǧuǧa ūmtylǧan oişyl endı oqyrmanǧa «mahabbattyŋ nemen bolatynyn» tüsındıredı. Tüsındıre otyryp mahabbattyŋ negızın aşyp beredı: «Mahabbat – äuel adamnyŋ adamdyǧy, ǧaqyl, ǧylym degen närseler – bırlän». Būl tezis türınde aitylǧan oidan mahabbattyŋ üş negızı bar ekenın köremız: adamnyŋ adamdyǧy, ǧaqyl, ǧylym. Mahabbat tek osylar arqyly jüzege asady eken, osylar arqyly bolady eken. Endı Abai körsetıp otyrǧan mahabbattyŋ osy üş negızın taldap körelık. Abai dünietanymynda osy üş negızdıŋ alar orny qandai bolmaq? Olardy qandai maǧynada, kontekste tüsıngen abzal? Jasyratyny joq, osy kezge deiın Abaidyŋ «mahabbat – äuel adamnyŋ adamdyǧy» degenın moraldyq, adamgerşılık tūrǧyda tüsınıp keldık. Ä degende, «adamnyŋ adamdyǧy» qūlaqqa adamnyŋ adamgerşılıgı, kısılık qalpy bolyp estıletını de ras. Būnyŋ sebebı bızdıŋ mahabbatty moralǧa ainaldyruymyzda, moraldandyruymyzda jatsa kerek. Qūr moral, jalaŋ moralǧa süienu, mahabbatty moral arqyly tüsındıru, moral arqyly bekıtudıŋ ǧūmyry ūzaq bolmaitynyn ömırdıŋ özı körsetıp otyr. Moral – normativtı män ielenıp, «sen süiuge tiıssıŋ» degen mındetkerlıkke qūrylady. «Nege süiuge tiıspın?» degen sūraq mūnda qoiylmaidy. Adam tek bır joǧarǧy instansiia arqyly mındetteledı. Al, Abai mahabbat adamnyŋ adamdyǧymen qatar aqyl, ǧylym degen närselermen bolady deidı. Osy aitylǧan üştıktegı alǧaşqy ūǧymdy (adamnyŋ adamdyǧy) taza tüsınuge soŋǧy ekeuı (aqyl, ǧylym) kömektesedı; qalaişa tüsınu kerektıgın aşyp körsetedı. Būlai bolatyn sebebı aqyl men ǧylymnyŋ tabiǧatynda jatsa kerek. Aqyl men ǧylym – bızdı tanymǧa jeteleidı: aqyl arqyly ǧylymǧa ie bolamyz, ǧylym – tanymǧa jol aşady. Sonda Abai «mahabbat – äuel adamnyŋ adamdyǧy, ǧaqyl, ǧylym degen närseler – bırlän» degende, eŋ aldymen, adamnyŋ aqyl, ǧylym iesı bola alarlyq qabıletın meŋzep tūr. Adamnyŋ adamdyǧy, onyŋ özge maqūlyqtardan (jaratylǧandardan) erekşelıgı de sonda. Saiyp kelgende, qūrt emes, qūmyrsqa emes, aǧaş emes, tas emes, adam adam bolyp jaratylǧanda ǧana mahabbatqa ie bola alady dep tūr. Sözımız däleldı bolu üşın orta ǧasyrlyq arab-mūsylman oişyly Äbu Hamid äl Ǧazalidıŋ pıkırın alǧa tartaiyq. Ol özınıŋ äigılı «Dın turaly ǧylymdardyŋ jaŋǧyryǧuy» atty eŋbegınıŋ «Mahabbattyŋ mänı, onyŋ türlerı jäne qūldyŋ Alla Taǧalaǧa degen mahabbatynyŋ mänısı» atty tarauynda bylai deidı: «Bıl, tap osy mahabbattyŋ mänın tanyǧanda ǧana, odan keiın onyŋ şarttary men türlerın, odan soŋ Alla taǧalaǧa degen mahabbattyŋ anyqtamasyn oqyp-bılgende ǧana osy taraudyŋ mazmūnyn tüsınuge bolady… Bırınşı ısteitın ısımız – mahabbat tek qana tanymnyŋ nätijesı retınde bolatynyn ūǧu, öitkenı, adam tek bılgenın ǧana süie alady. Sondyqtan, tastar süie almaidy: mahabbat tırı tanym iesınıŋ qasietı».
Alla taǧalaǧa degen mahabbat – qazaq mädenietıne ejelden etene, tanys ūǧym. Jalǧyz Jaratuşyǧa degen ıŋkärlık sezımı dünietanym retınde qazaq topyraǧynda äuelden qalyptasqan. Sondyqtan da oişyl oqyrmanǧa mahabbattyŋ maŋyzy men ornyn tüsındırıp jatudy artyq sanap, bırden «mahabbat degen ne?», «ol qalai bolady?» degen sūraqtarǧa jauap ızdeidı. Izdei otyryp, mahabbat adamnyŋ adamdyǧy, ǧaqyl, ǧylym degen närselermen baiandy bolatynyn aitady.
Köp adam, äsırese, jastar jaǧy mahabbat jaiynda söz qozǧalsa, ony özınşe tüsınıp, «jymyŋdai» bastaidy. Ärine, olardyŋ qandai mahabbatty meŋzep otyrǧany tüsınıktı – qyz ben jıgıttıŋ süiıspenşılıgı. Olardy būl üşın kınälaudan aulaqpyz: ärkım mahabbatty özıne jaqyn tūtyp, özınşe tüsınetını zaŋdylyq bolsa kerek. Bıraq, Abai köterıp otyrǧan problemanyŋ ämbebaptyǧy sonda, ol mahabbattyŋ būl türıne de keledı. Hakım mahabbatty fenomen retınde ala otyryp, onyŋ ışkı syryna üŋıledı. Üŋıle otyryp, onyŋ jalpyǧa tän ämbebap zaŋdylyǧyn aldymyzǧa jaiyp salady. Sözımız däleldı bolu üşın köpşılık tüsınıgındegı mahabbattyŋ osy türıne de toqtala keteiık. Mahabbat ūǧymy qazaq tılınıŋ auyzekı qoldanysynda «jaqsy köru» dep atalatyny belgılı. Bız taŋerteŋ jūmysqa baru maqsatynda üiden şyqqanda, aialdamada, qoǧamdyq kölıkte talai adamdarmen ūşyrasamyz. Bıraq bız olardyŋ bärın «jaqsy körmeimız», bız olardy tek qana «köremız». Soqtyǧyp qalmau üşın, keŋıstıkte oz ornymyzdy tabu üşın, bıreudıŋ aiaǧyn basyp ketpeu üşın jäi ǧana «köremız». Al, bır künı ǧaiyptan taiyp sol köpşılıktıŋ ışınen bıreuge köŋılımız auady. Endı bız būl adamdy jäi ǧana körıp tūrǧan joqpyz, «jaqsy körıp tūrmyz», jaqsylap tūryp körıp tūrmyz, anyq, däl körıp tūrmyz. Bız ol kısınıŋ eşkımde joq, tek oǧan ǧana tän bır qasietın tanydyq. Tanydyq ta ǧaşyq bolyp qaldyq. Ol kısını endı syrtqy, bastaǧy közımızben emes, ışkı, jürek közımızben körıp tūrmyz. Jürekte ornalasqan aqylymyzben qapysyz tanyp tūrmyz.
Ädette, qazaq halqynyŋ ädebı boiynşa jıgıt qyzǧa bırınşı köŋıl bıldıredı. Keibıreuler «bır körgennen-aq ǧaşyq bolatyn adamdar bar emes pe?» deidı. Olarǧa da jauabymyz daiyn: «bır körudıŋ» özı – tanym (köru – tanymnyŋ formasy). Tek bıreulerge adamdy tanu üşın ūzaq uaqyt qajet bolsa, bıreulerge bır körudıŋ özı jetıp jatyr. Bır körgennen tanu – adamnyŋ ışkı sezımınıŋ küştılıgıne, intuisiiasynyŋ myqtylyǧyna bailanysty bolsa kerek.
«Mahabbatta aqyl bolmaidy, mahabbat tek sezımnen qūralady» degen oi bızdıŋ basymyzdy jaulap alǧan. Būnyŋ bärı mahabbat pen qūmarlyqty aiyra almaǧandyqtan. Abai aitady:
Ǧaşyqtyq, qūmarlyqpen – ol ekı jol,
Qūmarlyq bır näpsı üşın bolady sol.
«Senen artyq jan joq» dep ǧaşyq boldym,
Men ne bolsam bolaiyn, sen aman bol.
Qūmarlyq – aqyldan ada, qūmarlyq – essız (aqylsyz), közsız bolǧandyqtan, onda tanym joq. Tanym bolmaǧannan keiın mahabbattyŋ da bolmaityny özınen özı tüsınıktı. Qūmarlyq – näpsınıŋ qalauynan tuyndaidy. Al, näpsınıŋ özı tūraqsyz, tez jerıgış, tez ainyǧyş qasietke ie. Bügın ölıp-öşıp qūmartqan närsesınen erteŋ jerıp şyǧa keledı. Näpsı – ol da köredı, bıraq näpsınıŋ köruı bölek, näpsı bas közımen köredı. Al, bas közımen köruı – jalǧan. Näpsı mäselesın egjei-tegjeilı zerttegen Şäkärım atamyz aitady:
Bas közımen qarasaŋ, näpsı – jalǧan,
Bır sūlu qyz syqyldy jūrt taŋdanǧan.
Anyq aqyl közımen qaraǧanda,
Özın berer qalyŋǧa ol qyzdy alǧan.
Näpsınıŋ tabiǧaty – aldamşy. Aldanǧan adam özın joǧaltady, öz Mänın joǧaltady. Al, ǧaşyqtyqtyŋ, mahabbattyŋ tabiǧaty bölek. Ǧaşyqtyq, mahabbat bastaǧy köz emes, jürek közı jüzege asatyndyqtan da adamdy eş aldamaidy. Mahabbat – opaly, qūmarlyq – opasyz, baiansyz, tūraqsyz. Qazaqtyŋ dauylpaz aqyny Qasym Amanjolov būl taqyrypty özınşe örbıtedı:
Mahabbat bar adamda, aqyl, oi bar,
Sergek aqyl jan syryn tereŋ oilar.
Oisyz janǧa keudeŋnen oryn berseŋ,
Jüregıŋdı alar da dop qyp oinar.
Özımız tüsıne almai kele jatqan taǧy bır mäsele – jürek pen aqyldyŋ bailanysy. Köbımız aqyl basta bolady dep ūǧyp, jürektı tek sezımnıŋ orny dep qarastyratynymyz jasyryn emes. Oiymyzdy tüzetıp, qate ketken jerımızdı aŋdatyp otyratyn halyq danalyǧynyŋ sarqylmas qainar közı – maqal-mätelder. Qazaq maqaly būl haqynda:
Aqymaqtyŋ aqyly – bılegınde,
Aqyldynyŋ aqyly – jüregınde;
Şäkärım:
Tapqyş oi ǧoi aqyldyŋ maǧynasy,
Tübı – jürek, bolady mida basy,
dep şegelei tüsedı. Şal aqyn bolsa:
Söilep qal, qyzyl tılım, jaq barynda,
Keudede – aqyl, maŋdaida baq barynda,
Myŋ saitan, jüz päleket qamasa da,
Bır täŋırı qaǧyp şyǧar saqtarynda,
dep, būl mäselenı tıptı de bekıte tüsedı.
Sonymen, qazaq ruhaniiatynyŋ asyl ülgılerın alǧa tarta otyryp, «Mahabbat – äuel adamnyŋ adamdyǧy, ǧaqyl, ǧylym degen närseler – bırlän» degen Abai oiyn bırşama däleldep şyqtyq qoi dep oilaimyz. Endı bırtındep mätın ūsynyp otyrǧan basqa mäselelerge auysaiyq.
Abai mätınınde belgılı bır jüie, ret, tärtıp bar. Sol jüieden bır sätke de auytqymai, oişyl bızdıŋ aldymyzǧa mahabbattyŋ negızderın jaiyp salǧannan keiın, endı osy «mahabbatty qalai tabuǧa bolady?» degen saual töŋıregınde oilanady. Mahabbat – oŋai närse bolmasa kerek: ol tabyluy da, tabylmauy da mümkın. Äitpese, «jer betınde qanşama adam bar, bıraq sonyŋ barlyǧy nelıkten mahabbatqa ie emes?» degen saual tuyndaidy. «Jalǧan dünienıŋ ısı sebepsız bolmaq emes» dep Mäşhür Jüsıp aitqandai, būnyŋ da bır sebebı bolsa kerek. «Mūnyŋ sebebı ne?» degen sūraqqa Abai: «Mūnyŋ tabylmaqtyǧyna sebepter – äuelı hauas sälim tän saulyq. Būlar tuysynan bolady, qalmys özgelerınıŋ bärı jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qūrby, jaqsy ūstazdan bolady» dep oi qorytady. Endı Abai oiyna boilau üşın aldymen bızge tüsınıksız bolyp tūrǧan «hauas sälim» degen ūǧymdy taldap, tüsınuge talpynyp körelık. H.Baranovtyŋ arabşa-orysşa sözdıgınde būl sözderdıŋ törkını bylai berılıptı: «ﻮﺍﺱ ﺤ» (hauas) chuvstvo; «ﺳﻟﻴﻡ» (salim) zdorovyi; normalnyi; selyi, nevredimyi. Sonymen, «hauas sälimnıŋ» maǧynasy – sau, qalypty, bütın, zaqymdanbaǧan sezım bolyp şyqty. «Tän saulyǧy» – tüsınıktı: adamnyŋ tänınıŋ, denesınıŋ sau boluy. Ǧylymi tılge audarsaq, Abaidyŋ «hauas sälimı» – psihikalyq saulyq (psihicheskoe zdorove), «tän saulyǧy» – fizikalyq saulyq (fizicheskoe zdorove) bolyp şyǧady. «Būlar tuysynan» bolady deidı oişyl. Balanyŋ ana qūrsaǧyn jaryp, jaryq düniege denı – sau, aqyl-esı – bütın, on ekı müşesı tügel bolyp keluın aityp otyr. Mahabbat, joǧaryda aitqanymyzdai, adamnyŋ tanym qabıletıne tıkelei bailanysty bolǧandyqtan, balanyŋ denı sau bolyp tuuy asa maŋyzdy bolsa kerek. Būl jerden bırneşe mäsele şyǧady: bırınşıden, tektılık mäselesı. Babalarymyz «Körıp alǧan körıktıden körmei alǧan tektı artyq» dep, tektılık mäselesın bırınşı orynǧa qoiǧan. Öitkenı, tektıden ǧana ǧylym-bılımdı igeruge qabılettı, alǧyr ūrpaq tuatynyn jıtı aŋdap, köŋılıne döp tüigen. Ekınşıden, qan tazalyǧy mäselesı: jetı ataǧa deiın qyz alyp, qyz berıspeu dästürı. Aǧaiyn adamdardyŋ qany aralasqanda olardan tuǧan ūrpaqtyŋ aqyl-esı kem bolyp tuatynyn bügıngı medisina däleldedı. Ǧylymda būl qūbylys insest (lat.incestum – qan aralasu) dep atalyp, atam zamannan tabu (tyiym) salynǧan. Üşınşıden, balanyŋ ana qūrsaǧyna bıtu prosesı. Bala jäi ǧana jaratyla salmai, mahabbatpen jaratyluy şart. Är närsenı öz atymen aitqan abzal dep esepteitın qazaqtyŋ äuliesı Mäşhür Jüsıp atamyz qazırgı şyǧyp jatqan şyǧarmalar jinaǧynyŋ besınşı tomynda osy problemaǧa qatysty qazaq halqynyŋ mynadai maqalyn keltıredı: «Köŋılsız jūmystan – kötsız bala tuady». Aşy bolsa da aqiqat: erlı-zaiyptylardyŋ arasynda şyn süiıspenşılık bolmasa, jynystyq qatynas qūr mındet deŋgeiıne tüsırılgende sapaly ūrpaqtyŋ düniege kelmeitını özınen-özı tüsınıktı bolsa kerek. «Kötsız bala» – būl jerde naqty maǧynadan görı allegoriialyq mänge jaqyn: jynystyq müşe – ol qazaq mädenietınde ärı quat közı, ärı küş belgısı. Qazaq auyzekı tılde sözge kelıp, kerısıp qalǧanda qarsylasynyŋ mysyn basu üşın «bır jerıŋe qara» deidı. Onysy – küşıŋdı şamala, älıŋe qara degenı. Endeşe, «kötsız bala» – quaty kem, älsız, jarymjan bala; ruhani aqauy bar, ruhy älsız bala. Adamǧa ruh beretın – şynaiylyq, şyn süiıspenşılık, mahabbat sezımı. Sondyqtan bolar, soŋǧy kezde qazaq ruhaniiatynda biologiialyq jüktılıkten būryn ruhani jüktılık boluy kerek degen mäsele köterıle bastady. Sonda ǧana eldı auzyna qaratqan şeşen, aqyly kemel danyşpan, jüregınde tügı bar qaitpas qaisar bala dünige keledı dep eseptelınedı. Qazaqtyŋ danalyǧynyŋ tausylmas qory qara öleŋ būl mäselenı bylai dep tüiındeidı:
Bırınşıden ne jaman, ösek jaman,
Ekınşıden – süimegen tösek jaman.
Er jıgıttıŋ boiynda bolmasa öner,
Jürgenınen ne paida esen-aman.
Būl qara öleŋdegı «süimegen tösek» joǧarydaǧy «köŋılsız jūmys» ūǧymymen maǧynalas, astarlas dese de bolady. Sondyqtan, Abai köterıp otyrǧan mäsele, balanyŋ sezımı de tolyq, tänı de sau bolyp tuuy – bügıngı künı de öte kökeikestı mäsele. Otarşylyq qamytyn kigen qazaq halqy özınıŋ ruhani mädenietın joǧalta bastady. Ruhaniiattyŋ qūramdas bölıgı – ūrpaq mäselesı, ūrpaq sapalylyǧy degen ūǧymdar da ūmytyla bastaǧany jasyryn emes. Būl ruhani derttı alǧaş baiqaǧandardyŋ bırı Mäşhür Jüsıp Köpeiūly: «Qūdai erlı-baily qylyp jaratty. Jaqsy soqalap, jaqsy malalap, jūmysty däiektı, ornyqty qylyp jūmystasa, egın şyqpai qala ma? Qazaqtyŋ köbınıŋ oiynda däneme joq, siyr qaşyrǧan būqanyŋ jūmysy. Qūr onymen bala bola ma, esebın tauyp, retın tapqandyqtan bolady. Bala degen Qūdaidan sūraitūǧyn närse emes, Qūdai jasap beretūǧyn närse emes, erlı-baily ekı kısınıŋ eŋbegı, qoldan jasap, egıp, östırıp alatūǧyn aǧaşy. Osy aǧaşty jemıstı aǧaş qylyp östırıp, öndırıp alatūǧyn qairatty sabazdar bar. Kısı – sol, adam – sol! Ol bır jerden örık-meiızdıŋ tūqymyn alyp kelıp ekken joq. Bıraq yjdahaty, tıleuı jemıstı aǧaş boluyn oilap, baqqan, qaqqandyqtan». Sonymen, būlar («hauas sälim häm tän saulyq») balanyŋ tuysyna (tuuyna) bailanysty eken. Joǧaryda Mäşhür Jüsıp atamyz aitqandai, «Qūdai jasap beretūǧyn närse emes, erlı-baily ekı kısınıŋ eŋbegı, qoldan jasap, egıp, östırıp alatūǧyn aǧaşy».
Jä, hoş. Bala denı sau bolyp tudy delık: aqyl-esı – tüzu, sezımı – tolyq, on ekı müşesı – sau. Bıraq balanyŋ mahabbatqa ie boluy üşın būl jetkılıksız, endı balanyŋ qalypty, dūrys ösuı onyŋ äleumettık ortasyna tıkelei bailanysty bolsa kerek. Sondyqtan, Abai mahabbattyŋ tabylu sebepterın odan ärı yjdahattylyqpen täptıştei otyryp, «qalmys özgelerınıŋ bärı jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qūrby, jaqsy ūstazdan bolady» deidı. «Talap, ūǧym mahabbattan şyǧady. Ǧylym-bılımge mahabattandyrmaq älgı aitylǧan üşeuınen bolady» dep tūjyrady. Talap (arabşa «talab» – ızdeu), ūǧym – ǧylymnyŋ basty şarttary. Al sol talap etu üşın, talap ete otyryp tapqan närseŋdı ūǧu üşın – mahabbat kerek eken. Mahabbatsyz talap ta, ūǧym da joq. Demek, ǧylym da joq degen söz. Qysqasyn aitqanda, adam özınıŋ süigen närsesın ǧana bükıl jan-tänımen berıle ızdeidı; tapqan kezde qatty süigendıkten tez ūǧyp ala qoiady. Süimegen närsesın eşqaşan ızdemeidı, ızdeuge talaptanbaidy da, kezdese qalǧannyŋ özınde ony ūqpaidy.
(Jalǧasy bar)
