Ejelgı zamannan bastau alyp jaŋa zamanǧa deiın Aziia men Europany bailanystyrǧan Ūly Jıbek joly – adamzat tarihyndaǧy maŋyzdy qūbylystardyŋ bırı. Būl jol ondaǧan ǧasyrlar boiy özı qamtyǧan elder men halyqtardyŋ ekonomikasynyŋ, mädenietınıŋ damuynda eleulı röl atqardy. Qos qūrlyqty jalǧastyrǧan ol bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy II-I ǧasyrlardan bastap Aziia men Europanyŋ arasyn jalǧastyruşy köpır, iaǧni, Şyǧys pen Batysty bailanystyruşy jelı boldy.
Jıbek joly tek sauda joly bolyp qana qalmastan, düniejüzı örkenietın toǧystyryp, adamzat qoǧamynyŋ damuyna öşpes üles qosty. Oŋtüstık Qazaqstan men Jetısu qalalarynyŋ Vizantiia, İran, Orta Aziia, Kavkaz, Altai, Sıbır, Şyǧys Türkıstanmen tyǧyz sauda bailanystary bolǧandyǧyn ejelgı qoljazbalardaǧy mälımetter däleldeidı. Şaştan (Taşkentten) jol Gizgirdqa, İspidjabqa kelıp, odan ärı keruen Tarazǧa baǧyt alǧan. Tarazdan soltüstıkte Adahket, Deh-Nudjiket qalalary ornalasqan qimaqtarǧa, oŋtüstıkte özderınıŋ tuǧan ölkesınde – Şeldiani, Kulia jäne t.b. qalalarǧa tırelgen. Sondai-aq, Tarazdan Tömengı Baryshanǧa, odan ärı Qūlan, Merke arqyly Asparaǧa jetetın bolǧan. X ǧasyrdan bastap Ile jazyǧyndaǧy sauda joly arqyly keruender jüre bastaidy. Osy jerden Ile Alatauynyŋ köpesterı qazırgı Almaty men Talǧardyŋ eldı mekenderıne jolǧa şyqqan. Talǧar baǧytyndaǧy jol qazırgı Şelek, Esık, Kegen audandaryna, Podgornyiǧa, odan ärı Şonjaǧa iek artady. Alaköl audanynda jol tarmaqtalady. Ekıögız, Qiialyq, Köktem keruen joldarymen Şyǧys Türkıstanǧa, Altaiǧa, Monǧoliiaǧa şyǧuǧa bolatyn edı. Syrdariia qalalaryn bailanystyratyn joldardyŋ maŋyzy orasan zor. Ol İsfidjabtan bastalyp, soltüstık batysta – Arsubanikent, Arys, Keder, Şauǧar, Sauran, Syǧanaqqa äkeletın. Syǧanaqtan Jentke jäne Iаngikentke tırelgen. İsfidjabtan soltüstıkke qarai tüsken jol Qūmkent, Aba-Ata, Sozaqqa barady. Odan ärı Ortalyq Qazaqstannyŋ jazyq jerlerı arqyly Keŋgır, Jezdı, Nūra dalalaryna şyǧady.
Ortalyq Qazaqstandaǧy sauda joldarynyŋ sılemderı XX ǧasyrdyŋ basyna deiın saqtalyp keldı, tıptı, Resei, Qazaqstan jäne Orta Aziianyŋ qalalary men eldı mekenderın bailanystyryp otyrdy, oǧan jaqyn jerlerde järmeŋkeler ūiymdastyryldy. Ūly Jıbek joly köp halyqtardyŋ mädenietın tüiıstıruımen bırge, olardyŋ tabiǧi erekşelıkterın anyqtauda maŋyzdy qyzmet atqardy. Būl ıste Qazaqstan jerın mekendegen halyqtardyŋ eŋbegı de bar. Olar tūrǧyn üidı (kiız üi), at äbzelderın jasau önerın, kılem toqudy, kümısten türlı äsemdık būiymdar soǧudy, bai auyz ädebietın mūra etıp qaldyrǧan. Osynyŋ bır aiǧaǧy – Esık jäne Araltöbe qorymdarynan tabylǧan Altyn kiımdı adam eskertkışterı, Şyǧys Qazaqstandaǧy Berel qorymynan tabylǧan oljalar, ejelgı türık jazba ädebietınıŋ Orhon eskertkışterı.
Reseige bodandyq kezınde Esıl öŋırındegı keruen joldaryn alǧaş zerttegen ǧalymdardyŋ bırı Şoqan Uälihanov edı. Ǧalymnyŋ 1856 jyly öz qolymen toltyrǧan «XIX ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy qazaq dalasynyŋ kartasy» deitın eŋbegı bar. Būl eŋbek 1961 jyly jaryq körgen köp tomdyǧynyŋ 5-tomyna engen. Osynda Abylai meken etken aimaqtardy basyp ötken keruen joldarynyŋ syzbasy körsetılgen. Syzbada qazırgı Aqmola oblysynyŋ Atbasar, Qorǧaljyn jäne Aqmola-Qaraötkel öŋırı tolyq qamtylǧan.
Bes tomdyq «Qazaqstan tarihy» akademiialyq basylymynda jäne tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Säiden Joldasbaevtyŋ Qazaqstannyŋ orta ǧasyrlardaǧy tarihyna arnalǧan oqu qūraldaryndaǧy karta-syzbalarda Jıbek jolynyŋ Ortalyq jäne Soltüstık Qazaqstanǧa taramdalǧan soraptary jaqsy körsetılgen.
Ǧalym-jazuşy Aqseleu Seidımbek Qazaqstannyŋ oŋtüstıgınen soltüstık öŋırlerıne bettegen keruen joldaryn «köş joly» retınde alyp qarap, ony bes-alty sürleuge böledı.
Köp jyl boiy Esıl öŋırınıŋ tarihyn zertteumen ainalysqan tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty B.Qūsaiynov 2007 jyly bırneşe jylǧy zertteulerın jinaqtap, «Esıl öŋırınıŋ keruen joldary» atty ǧylymi maqalasyn jariialady. Aqmolalyq ölketanuşy ǧalym Baianbai Qūsaiynovtyŋ derekterıne süiensek, Ortalyq Qazaqstandaǧy dalalyq keruen joldary sonau Ūly Jıbek jolynan berı jalǧasyp kelgen jäne ol Qazaqstan Resei bodandyǧynda bolǧan kezde de toqtamaǧan.
Ǧalymnyŋ pıkırınşe, būl ölkede tört ülken keruen joly bolǧan. Negızgı jol qazırgı Qyzyljar qalasynan şyǧyp, Aqmola duany arqyly Ūlytaudy basyp ötıp, Būqara, Taşkentke jetıp jyǧylǧan. Osy keruen jolyn ertede «Han joly» dep ataǧan. Keibır derekterde «Abylai joly» dep te aitylady. Būl – köne Jıbek jolynyŋ bır sürleuı. Bıraq ol tarihi strategiialyq maŋyzy jaǧynan Qazaq handyǧy qūrylǧannan keiın örkendep, Abylai däuırı men Resei patşalyǧynyŋ tūsynda eŋ negızgı strategiialyq küre jolǧa ainalǧan.
Mysaly, «Soltüstıktegı Qyzyljar men oŋtüstıktegı Türkıstandy jalǧastyrǧan «Abylaidyŋ qara joly» deitın qatynas jelısı ornady» dep jazylǧan.
Bertınde osy joldarmen orystyŋ elşılerı, äskeri keruen-şerulerı (ekspedisiia) jüretın bolǧandyqtan, halyq «Şäştınıŋ jıŋışke joly» dep atap ketken.
Aqseleu Seidımbektıŋ «Qazaq älemı» kıtabynda da būl turaly bırşama derekter aitylady. Sonymen zertteuşı pıkırınşe, Türkıstan ölkesınen şyqqan keruen joly Ūlytauǧa kelıp tüiıskennen keiın bırneşe tarmaqqa bölınıp taraityn bolǧan. Sonyŋ bırı Qaraötkel (qazırgı Astana qalasynyŋ maŋy) arqyly ötken. Qaraötkel öŋırı «Han jolynyŋ» küretamyry bolǧan.
Keiıngı jyldary Aqmola öŋırınıŋ tarihyn tereŋdei zerttep jürgen professor Jambyl Artyqbaev ta Esıl-Nūra boiyn boilap, soltüstıkbatysqa orta ǧasyrlarda saudager köpester jol tartqanyn aitady.
Arheolog ǧalym Täŋırbergen Mämiev te B. Qūsaiynovtyŋ pıkırın quattai otyryp, otandyq tarih ǧylymy moiyndaǧan Esıl-Nūra boiyndaǧy Bozoq, Bytyǧai, Arqaiym jäne t.b. ejelgı dalalyq qalalar men keruen joldarynyŋ soraptaryn, mädeni mūralaryn zertteu Astana qalasynyŋ köne tarihyn aşu baǧytyndaǧy maŋyzdy mäsele degen tūjyrym jasaidy.
Qazırgı Astana töŋıregınde orta ǧasyrlyq tarihi-arheologiialyq mūralar sirek te bolsa kezdesedı. Solardyŋ bırı – elordadan 123 şaqyrym jerde Qorǧaljyn audanynyŋ jerınde Bytyǧai kesenesı. Būl eskertkıştı zertteuşıler XIX ǧasyrdan berı bıledı. Bıraq keşendı türde älı zerttelmei keledı. Ekınşısı – Astana qalasynyŋ ırgesındegı Bozoq qalasynyŋ orny elordanyŋ kemınde 1 myŋ jyldyq tarihy bar ekenın äigılep tūr. Astanadan 100 şaqyrymdai jerde, Ereimentau audanynda ǧūn-türkı däuırın qamtityn «Qūmai türıktık arheologiialyq-etnografiialyq eskertkışı» 2009 jyly aşylǧan bolatyn.
Osy orta ǧasyrlyq eskertkışterdı dūrys paidalana alsaq, turizmdı damytuǧa paidaly äserın tigızerı sözsız. Äsırese, olardy, Ūly Jıbek jolyn qazırgı zamanǧa sai qaita jaŋǧyrtu jobasyna kırıktıre bılsek, älemdık maŋyzy bar būl ıste respublikanyŋ bas qalasy da laiyqty oryn alar edı.
Seiıtqali DÜISEN,
Memleket tarihy institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı,
pedagogika ǧylymynyŋ kandidaty
