SYPAIY MINEZ – ADAMDYQTYŊ SÄNI

Mūqambetqasym ŞÄKENOV,
qoǧam qairatkerı: SYPAIY MINEZ – ADAMDYQTYŊ SÄNI

Osy jasyma deiın talai tama­şa jandarmen tanysyp, etene ara­lasyp, qyzmettes boldym. Oŋa­şa otyrǧanda, keide sol künder oiǧa oralady. Solar­dyŋ jarqyn mınez­derı, jarasymdy äzıl-äŋgı­melerı, asyl azamattardyŋ beinelerı köz aldymnan keter emes. Solardyŋ bırı Jambyl oblysynda düniege ke­­lıp, baitaq Qazaqstannyŋ türlı aimaqtarynda jemıstı eŋbek etken, qazır aǧa buynnyŋ ökılı atanǧan Mūqam­betqasym Qoişybaiūly Şä­ke­nov der edım. Men özım onyŋ boiy­nan özın de, özgenı de qadırlei bıle­tın imanjüzdılıktı, jön bıletın qazaqy tektılıktı, sypaiylyqty, ül­kenge jol berer, kışını köŋıl şyŋyna şy­ǧarar, qatar qūrbysyn özımen teŋ ūstar, ūlyq bolsa da, kışılıkten tanbas myrza peiıldılıktı baiqadym. Būl, sözsız, ömır boiy adaldyq pen tazalyqty negızgı maqsat etken aza­mattyŋ bolmysy. Jaqynda Mū­qaŋ­men kezdesıp, sūhbattasyp qait­­qan edık.

Arman adamdy alǧa jeteleidı

– Soǧys bastalǧan jyl­dary dünie esıgın aşypsyz. Sol kezdegı hal­qymyz basynan keşken jū­pyny ömır belgılı. Qan­dy qyrǧyndy körgen ūr­paqtyŋ joqşylyq pen tar­şylyqtyŋ azabyn tartqany aian. Äke-şeşeŋız, ösken ortaŋyz turaly syr tartsaŋyz.
– İä, bız sūrapyl soǧys jyly ömırge kelgen ūrpaq­pyz. Ata-anam qūdai degen qarapaiym kısıler boldy. Şükırlıkpen ǧūmyr keştı. Äkemnıŋ aty –Qoişybai Naqypūly. Şeşemnıŋ esımı – Mınai Sarybaiqyzy. Sauat­tary az bolsa da, dünie­tanym­dary keŋ, qazaqy mınezdı, balalar tärbiesıne, olar­dyŋ oqyp, bılım alularyna zor köŋıl böldı. Anam düniege on tört perzent äkelgenımen, solardyŋ beseuı ǧana aman qaldy. Ol bır auyr jyldar edı ǧoi. Äkem bırdeŋenı sezgendei, äsırese, ekınşı balasy Äbılqasymǧa qalǧan ını-qaryndastaryna bas-köz boludy, olardyŋ bılım alularyna jaǧdai jasauyn amanat ettı. Äbılqasym aǧam äkemnıŋ ornyna äke boldy. Jeŋgem ekeuı on bala tärbielep ösırdı. Maǧan jäne qaryndastaryma joǧary bılım aluǧa jaǧdai jasady. Äkelerınen erte qalǧan nemere ınılerım Qalmen men Oqandy, Äbdıqalyqty eŋ­bekke baulyp, mamandyq äperdı, üilendırdı. Öte meiırımdı jan edı. Aǧaiyn-jekjattan qoldan kelgen jaqsylyǧyn aiamaityn, jany jomart, keŋpeiıl azamat boldy.
Äbekeŋ eşkımnıŋ ala jıbın attamauşy edı. Mekkege qajylyqqa bararda Almaty arqyly ūşty. Jolǧa kerek bolady dep joralǧysyn jasap edım, almai qoidy. Bır äke-şeşeden tusaq ta: «Şariǧat kötermeidı, qajylyqqa öz eŋbegımmen tapqan qarajatyma baruym kerek» dep könbedı.
– Alǧaş ret armannyŋ «pyraǧyna» qaşan mındıŋız?
– Şırkın, arman men qiial degen keremet qoi! Ol senı kei uaqytta mümkındıgıŋe qaramai asqaqtatyp jıbe­redı, keide kütpegen jerden jardan qūlata salady. Arman adamdy alǧa jeteleidı. Sol armannyŋ jetegımen segızınşı synyptan keiın oblys ortalyǧy – Jambyldan bır-aq şyqtym. Şahardan bılım alsam degen nietıme äke-şeşem de qarsy bolmady, qaita qoldady. «Joly bolar jıgıttıŋ jeŋgesı aldynan şyǧady» degendei, jolymda jolyqqan adamdar keŋpeiıldı, ızgı niettı adamdar bolyp şyqty.
1957 jyly Jambyl qala­syna keldım. Mektep direktory Aldabergen Särsembaev aǧaidan tehnikumǧa tüsem dep qūjattarymdy äzer aldym. Beitanys şahardy aralap jürıp, Puşkin köşesınıŋ boiyndaǧy orys mektebıne bas sūqtym. Direktory Pavel Kuzmich Soi kıleŋ beske toly qūjattarymdy qarap şyǧyp, sol mektepke qabyldady. Jatar ornymnyŋ joqtyǧyn bılıp, Jambyl atyndaǧy qazaq orta mektebınıŋ direktory Seidullaev degen aǧaimen söilesıp, ondaǧy oblys audandarynan kelgen balalarǧa arnalǧan mektep-internatqa ornalastyrdy. Osynda oqyp, tärbie aluyma internat direktory Äkım Sadyqbekov aǧaidyŋ köp şarapaty tidı.
Osylaişa, on bes jasym­da qalaǧa kelıp, jaŋa or­taǧa beiımdele bastadym, jinaqylyqqa üirenıp, bılım­ge degen qūştarlyǧym artty. Mektepte türlı üiırmelerge qatysyp, ömırge qajet bolar degen mamandyqtardyŋ qyr-syrynan jetkılıktı mälımet aldym. Äsırese, «äuesqoi jürgızuşı» kuälıgınıŋ paidasyn keiınnen mol kördım.
– Mal şaruaşylyǧyna qalai baryp jürsız?
– Äkemnıŋ sözı men üşın jazylmaǧan zaŋ boldy. Ne aitsa da tık tūramyn. 1959 jyly orta mekteptı oida­ǧydai bıtırgennen keiın äkem­nıŋ keŋesıne qūlaq asyp, Almatydaǧy zootehnikalyq-mal därıgerlık institutyna oquǧa tüstım. Qyzyqqa toly studenttık ömırdı bastan keştım. Şarşap-şaldyǧudy bılmeimız. Joǧary oqu or­nynyŋ qoǧamdyq jūmysyna belsene atsalystym, kurs­tyŋ komsorgy bolyp, türlı marapattarǧa ie boldym. Jalyndy jastyq şaǧymda bolaşaq jarym Şekerge jolyǧyp, köp ūzamai şa­ŋyraq köterdık.
– Qolǧa diplom ūstaǧan jas mamansyz. Alǧaşqy eŋbek jolyŋyz qalai bas­taldy?
– Şalǧaidaǧy bölımşenıŋ qatardaǧy mal därıgerı bolyp ornalastym. Jas mamanmyn. Täjıribem az. Bıraq eldegı ömır körgen adamdardan taǧylym alyp, olardyŋ aqyl-keŋesterın tyŋdap, şaruaşylyqtyŋ qyr-syryn üirendım. Köptı körgen qa­riialar menı adaldyq pen tazalyqqa baulydy. Qan­dai jūmysta jürsem de ūstamdy, tabandy, sabyrly boluǧa ūmtyldyrdy. Sonyŋ nätijesınde ärbır ıstıŋ tetıgın tauyp, şeşımın ädıl, tez şyǧaruǧa tyrys­tym. Elge syily boldym. Abyroiym östı. Jastarmen tyǧyz jūmys ıstedım. Sony baiqady ma, komsomol ūiymy qyzmetke şaqyrdy. Jastar arasyndaǧy jū­myst­y Jambyl oblysy Jambyl audandyq komsomol ko­mi­­tetınıŋ ūiymdastyru bö­lımınıŋ meŋgeruşısı qyz­metınen bastadym.

Özbekälınıŋ önegesın kördım

– Keŋestık kezeŋde jas­tardyŋ müddesın bır arnaǧa toǧystyrǧan komsomol ūiymy dürıldep tūrdy. Odan talai qairatkerler şyŋdalyp şyqty. Sız de sol joldan öttıŋız.
– Ol kezdegı komsomol ūiymy jastardyŋ aqyl­şysy, qamqorşysy boldy ǧoi. Jastar qoǧamdyq jūmystardyŋ bel ortasynda jürdı. Joǧaryda aitqan bölımde ıstep jürgende, menı Jambyl audandyq komsomol komitetınıŋ ekınşı hatşysy etıp sailady. Sodan joǧarylap, Qazaqstan LKJO Ortalyq Komitetı komsomol ūiymdary bölımınıŋ nūsqauşysy, odan soŋ bölım meŋgeruşısınıŋ orynbasary etıp taǧaiyndady. 1970 jyldan bastap Mäskeuge Bükılodaqtyq LKJO Orta­lyq Komitetı auyl jastary bölımınıŋ nūsqauşysy qyzmetıne auystym. Mūnda üş jyl ǧana jūmys ıstedım. Bylaişa aitqanda, komsomol maǧan ülken mektep boldy. 1973 jyly Mäskeude BLKJO Ortalyq Komitetınde jauapty qyzmet atqaryp jür­gen Ortalyq Komi­tet­tıŋ bırınşı hatşysy E.Tiajel­nikov respublika basşylyǧy jaŋadan qūrylǧan Jezqazǧan obly­synyŋ jastar odaǧyn bas­qaru üşın menı şaqyryp jatqanyn aityp, şyǧaryp saldy.
– Jezqazǧan jerı Sızdı qalai qarsy aldy?
– Keŋes Odaǧy kezınde jastardyŋ oblystyq ūiy­myna jetekşılık etu üşın talai syndardan müdırmei ötıp baryp sailanatyn. Jas­tar jetekşılerı özderın qabılet-qarymymen, ūiym­dastyruşylyq jäne ıskerlık qasietımen, bılımdılıgımen, jūrt aldyna şyǧyp söilei alatyn şeşendıgımen ırık­teletın.
Sol kezde Jezqazǧan oblysynda damyǧan salalar tüstı metallurgiia men auyl şaruaşylyǧy bolatyn. Osy salalardy odan ärı damytu üşın ondaǧan komsomol jas­tar brigadalary qūrylyp, jarystar ūiymdastyryldy.
Oblystyq jastar ūiymy­nyŋ igılıktı bastamasyna oblys basşylary ünemı qol­dau körsetıp otyrdy. Jastarǧa qajettı öndırıstık-äleumettık jaǧdai jasau qataŋ baqylauǧa alyndy. Tek bır ǧana Aqtoǧai audanynda 36 brigada qūryldy. Köptegen jastar qoi ösıruşı jastar brigadalaryna baru­ǧa tılek bıldırdı. Ekı jyl jū­mys jasaǧan jastarǧa Jez­qazǧanda aşylǧan insti­tutqa tüsuge jeŋıldık berıldı.
Mädeni salada jaǧymdy özgerısterge jol aşyldy. Oblysta keiın aty bükıl elımızge jaiylǧan «Ūlytau» atty jastar ansamblı qūryldy. Jaŋadan aşylǧan Jezqazǧan oblysynda parasat, paiymyn alǧa tartuǧa bolatyn, özderınıŋ qajyrly eŋbegımen talai-talai biıkterdı baǧyn­dyrǧan azamattar az bolmady. Oblys basşylary qarymymdy baiqap, menı 1977 jyly halyq deputattary Aqtoǧai audandyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy etıp taǧaiyndady. Aqtoǧai audanynda bır jyl ıstegennen keiın Jaŋaarqa audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşylyǧyna joǧarylatty.
Būl kielı öŋırde esımderı bükıl Qazaqstanǧa belgılı tarihi tūlǧalar men memleket jäne mädeniet qairatkerlerı düniege kelgen. Audan hal­qynyŋ ädebiet pen mäde­nietke jaqyn bolatyny da sondyqtan bolsa kerek. Partiia komitetınıŋ hatşysy retınde eŋ aldymen audannyŋ önerı men mädenietıne erek­şe nazar audardym. Būryn­nan berı audannyŋ mal men egın şaruaşylyqtary jaŋa deŋgeige köterıldı. Bükıl­odaqtyq sosialistık jarysta jeŋımpaz atandyq, ozat malşylar men dihandar ükımettık marapattarǧa ie boldyq. Jalpy alǧanda, Jezqazǧan oblysynda on bır jyl qyzmet ıstedım.
– Sızdıŋ maŋdaiyŋyzǧa kıleŋ jaŋa aşylǧan ob­lys­tarǧa qyzmet ısteudı jazǧan eken. Odan keiın Tor­ǧai oblystyq atqaru komi­tetı töraǧasynyŋ orynbasary bolypsyz.
– Torǧai danalardyŋ, ba­tyrlardyŋ, aqyndardyŋ mekenı ǧoi. Mūnda oblystyŋ bılım beru, densaulyq saqtau, halyqty äleumettık qam­tamasyz etu, kino, sport, mūraǧat salalary jū­mys­taryna jetekşılık jasadym. Körşı oblys­tarmen ärıptestık baila­nys ornattyq. Sonyŋ näti­jesınde Aqmola oblysynda basqarmalardyŋ basşylaryn jinap, täjıribe almasu seminaryn ötkızdık. Oblys jabylǧannan keiın muzykalyq-drama teatr truppasyn tügeldei Jez­qazǧan oblysyna köşıruge sebepşı bolyp, talantty jas ärtısterdıŋ önerden tys qalmauyna atsalystym.
– Kezınde jalyndy jas­tardyŋ jetekşısı bolǧan körnektı qoǧam qairatkerı, ūlt mädenietınıŋ damuyna ölşeusız üles qosqan Özbekälı aǧamyzdy auzy­ŋyzdan tastamai aityp jüresız.
– Şynynda da, Özekeŋ siiaqty aǧalardyŋ orny bölek. Ol kısımen qoian-qoltyq aralasyp, qyzmettes bolǧan qandai ǧanibet! Ondai qairatkerdıŋ üireterı de, odan üirenerım de mol boldy. Özbekälı Jänıbekov sabyrly, salmaqty, köregendılıktıŋ ülgısı ıspettı öte jaisaŋ jan edı. Ūlttyŋ önerın im­periialyq saiasat tönıp tūr­sa da, basqadan qyzǧyş qūs­tai qorydy. Ol jürgen jerde kez kelgen ıs jandanyp ketedı. Qazaqtyŋ baiyrǧy dästürı men saltyn jetık bıletın. Özaǧaŋ men üşın mädeniettılıktıŋ, ūlaǧattylyqtyŋ, kısılıktıŋ, tektılıktıŋ etalony sanaldy. Ärbır ıs-äreketı saliqaly, sözı dualy, mınezı jatyq, eşkımdı jatyrqamaityn, alalamaityn, qaraŋǧyda jol körseter baǧdarşam ıspettı ūltymyzǧa öte qajet naǧyz asyl azamat atandy. Ätteŋ, tūǧyrly tūlǧanyŋ qadırın az bıldık. Ömır jolymda Özbekälı aǧadan köp önege aldym.

Alyp aǧalarymdy saǧynamyn

– Būdan keiıngı qyzmetıŋız oŋtüstık öŋırge auysty. Būrynǧy Qyzylqūm, qazırgı Otyrar audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy boldyŋyz. Böten jerdı jatyrqaǧan joqsyz ba?
– Qazaqtyŋ qai jerınıŋ de maǧan jattyǧy joq. El men eldı eşqaşan alalaǧan emespın. Otyrar – ūlttyŋ ruhani altyn ordasy, qazaq örkenietınıŋ asyl dıŋgegı. Mysyrdaǧy Aleksandriiadan keiıngı älemdegı eŋ ülken kıtaphana osynda bolǧan. Kielı topyraqta tuyp, el üşın aianbai ter tökken, jūrtyna keŋınen tanymal qairatkerlerdıŋ özı bır töbe. Solardyŋ bırazymen qyzmettes, syilas boldym. Sol kezde Qyzylqūm audany respublikadaǧy artta qalǧan 30 audannyŋ qatarynda eken. Maǧan Jezqazǧan men Torǧai oblysynda jinaǧan täjıribem köp kömektestı. Audandaǧy äleumettık sala da köŋıl könşıtpeidı. Säbilerdıŋ şetıneu paiyzy tym joǧary, onyŋ üstıne ökpe auruyna şaldyqqandar sany artpasa, kemitın türı joq. Osynyŋ bärın oi elegınen ötkızıp, audanǧa oblys pen Almatydan tiıstı mamandardy şaqyrtyp, äleumettık jäne medisinalyq mäselelerdı bırlesıp şeşu joldaryn ızdestırıp, qajettı qarjy bölındı. Bükıl saiasi ūiymdastyru jūmystary tūrǧyndardyŋ äleumettık jaǧdaiyn jaqsartuǧa baǧyt­taldy. Audan ortalyǧyna 530 malşyny üş künge jinap, därıgerlık tekseruden ötkızdık. Audanda artta qalǧan egın jäne mal şaruaşylyqtaryn ozattar qataryna qosuǧa äbden bolatynyna köz jetkızgennen keiın mamandardy özım qyzmet jasaǧan Torǧai men Jezqazǧan oblystaryna jıberıp, sonda jüzege asqan ozyq tehnologiialardy meŋgerudıŋ joldarymen tanystyrdym. Şopandardyŋ tūrmystyq jaǧdaiyn jaq­sartuǧa küş saldyq. Ärine, tek şaruaşylyqty ǧana emes, audannyŋ ruhani ömırı de nazardan tys qalǧan joq. Qasiettı Arystan bab kesenesınıŋ töŋıregın körkeitu, kögaldandyru, kesenege eleulı ziianyn tigıze bastaǧan jerasty suyn «joǧaltu» maqsatynda bırneşe şaqyrym drenajdar qazu, sondai-aq, Arystan bab äulie keşenın adamdar täuıp etetın jerge ainaldyru üşın tūrǧynjailar saldyq. Qarausyz qalǧan Otyrar töbe tarihi eskertkışın qorşadyq. Däl sol jyldary audan atyn «Otyrarǧa», būrynǧy «Qyzylqūm» gazetın «Otyrar alqaby» dep özgerttık. Äbu Nasyr äl-Farabige eskertkış qoidyq. Būl da bır köŋılımdı marqaityp jüretın igılıktı ıs boldy dep oilaimyn.
– Halqymyz «Qyzmet – qoldyŋ kırı» dep aitady. Sız jas künıŋızden atqa mınıp, türlı basşylyq qyzmet atqardyŋyz. Osy tüsınıktı qalai qabyldaisyz?
– Halyq aitsa, qalp aitpaidy ǧoi. Mäsele – qyzmettı qalai atqaruda. El dep, jer dep jan salyp jūmys ısteseŋız, jūrt sızdı baǧalaidy. Aspanǧa köteredı. Ondai qyzmet «qoldyŋ kırı» bolmaidy. Menıŋ oiymşa, el müddesı bärınen biık tūru kerek. Ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldardyŋ basynda res­publika basşylyǧy menı Qazaqtyŋ tarih jäne mädeniet eskertkışterın qorǧau qoǧamy ortalyq keŋesı prezidiumynyŋ töraǧasy etıp sailady. Būl Keŋes Odaǧynyŋ qabyrǧasy sögılıp, berekesı ketıp bara jatqan ölıara kezeŋı bolatyn. Sol jyldarǧa deiın elımızdıŋ köptegen qūndy eskertkışterı elenbei, tarihi jädıgerlerımızdıŋ köbı kım körıngennıŋ qolynda ketken edı. Endı solardy tügendep, halyq kädesıne jaratudy qolǧa aldym. Bırtalai jūmystar atqaryldy. Odan keiın QR Ükımetı appa­ratynyŋ aimaqtyq damu bölımı meŋgeruşısınıŋ oryn­­basary, sodan soŋ bas inspektory qyzmetın atqardym. Zeinetkerlıkke şyqqannan keiın de «KEGOC» kompa­niiasynda eŋbek et­tım. Bılgenımdı, ömırden tüigenımdı keiıngı jastarǧa üirettım. Qarap otyrsam, ǧūmyrymnyŋ sanaly jyldary memlekettık qyzmetke arnalypty. «Sypaiy mınez – adamdyqtyŋ sänı» deidı ǧoi bızdıŋ qazaq. Osy mınezımnıŋ arqasynda halqymyzdyŋ talai tau tūlǧalarymen dos boldym, aralas-qūralas jürdık. Äsırese, Özbekälı Jänıbekov, Nūrtaza İbraev, Äbış Kekılbaev, Quanyş Sūltanov, Serık Ümbetov, Siiazbek Mūqaşev, İlia Jaqanov, Qoişyǧara Salǧarin, Aqseleu Seidımbek, Kärıbai Ahmetbekov, Almasadam Seitqaliev, Tasbolat Baiqaliev, Quanyş Alpysbekov sekıldı talai syilas azamattardy kezdestırdım. Qazaqtyŋ bırtuar ūly, ırı qairatker Käkımbek Salyqov aǧamyzben tuǧan bauyryndai aralastym. Qazır ömırden ötıp ketken alyp aǧalarymdy saǧynamyn. Sol jolmen men de jürıp kelemın.
– Mūqa, şynaiy äŋgı­meŋız­ge köp raqmet!

Sūhbattasqan
Meiram BAIǦAZİN,
jurnalist