Taitöbe men Qaraötkel

Tarihty tanu ölketanudan bastalady. Astana tarihy turaly bügıngı künı köptegen eŋbekter bar, bıraq osynau ǧajaiyp ölkenıŋ älı de tolyp jatqan qūpiialary oqyrmandy qyzyqtyrady. Qazır Astananyŋ halqy 1 millionǧa jettı dep otyrmyz, sonyŋ ışınde qanşasy būl öŋırdıŋ būryn Qaraötkel atanǧanyn bıledı? Astanaǧa taiau Nūra özenınıŋ jaǧasynda Taitöbe atalatyn töbe bar, osy töbenıŋ aty qandai maǧyna beredı? Taitöbenıŋ ūşar basyndaǧy köne zaman qūrylystarynyŋ Astana tarihyna qatysy bar ma, joq pa?

ASTANA TARİHYNYŊ ALǦYŞARTY
Astana tarihy qadym zamandardan bastalady, bıraq osynau qasiettı ölkenıŋ tarihyna qatysty ädebiettı qolǧa alsaq, qanşama qarama-qaişylyqtar men kemşılıkterdı köremız. En­deşe ölketanuǧa belsendı kırısetın uaqyt keldı.

Esıl men Nūra arasyndaǧy jaidaq ölkede Taitöbeden biık jer joq siiaqty. Onyŋ basyna şyqsaŋ, köz jeter maŋaidyŋ bärı alaqanǧa qoiǧandai körınıp tūrady. Nūra Taitöbenı oŋ jaǧymen, şyǧystan ainalyp ötedı de, sodan ärı Qorǧaljyn qopasyna qarai tıke tartady. Eger osy alaŋǧa qūs qanatynyŋ üstınen qarasaq, Taitöbenıŋ özenge bır jaǧynan kırıkken tübek siiaqty jer ekenın aŋǧarar edık. Osylaişa Taitöbe – tek batysynan, iaǧni qazırgı Astana jaǧynan ǧana aşyq tabiǧi bekınıs. Ertede jaugerşılık zamanda töbenıŋ batys alqabyn alystan oraǧytqan, özennıŋ bır qylta tūsynan şyǧyp, kelesı bır būralaŋ tūsyna deiın tıkelei tartatyn ordyŋ ızı körınedı. Taitöbenıŋ Nūra özenı jaǧynda eskı qalaşyqtyŋ, ülken qonystyŋ orny jatyr. Eŋ bas­tysy, bız Taitöbenıŋ ūzaq uaqyt qorǧanuǧa yŋǧaily, onyŋ üstıne adamy da, maly da sudan, azyqtan taryqpaityn Nūra­nyŋ tabiǧi arnasy men qoldan jasalǧan salasy arasyna or­na­lasqan jer ekenın aŋǧaramyz.

AQMOLA – HANDAR MEKENI
Atam qazaq «Aq mola» atap ketken ortaǧasyrlyq kesene osy Taitöbenıŋ basynda tūrǧan. Keibır zertteuşıler «mola» atauy antika däuırınıŋ tarih­şylarynyŋ eŋbekterınde kez­desedı deidı. Solardyŋ bırı Prokopi «mola» sözın «qamal» maǧynasynda qoldanady, osyǧan bailanysty «Aqmola» atauyn «Batystaǧy qamal» dep tüsın­dıru bar. Bız Aqmolanyŋ alǧaşqy nūsqasy qalai bolǧany turaly eşteŋe de aita almaimyz, eskertkış tolyq qiraǧan, tek ırgetasy ǧana jatyr, al onyŋ ırgetasyn arnaiy zerttei­tın qazba jūmystaryn älı jür­gızgen joq. Ärine, bır myŋ jyldan asa aiaqasty bolyp jatqan eskertkışter tozady. L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ arheologtary jürgızgen qazba jūmystarynyŋ kezınde Taitöbe basynan saq däuırınıŋ soŋǧy satysynyŋ qorymy şyqty. Söz joq, qazaqtyŋ «Aqmola» bolyp el esınde qalǧan kesenesınıŋ ǧūmyry kemı bır jarym myŋ jyldyŋ ar jaǧy. Onyŋ ne sebepten Aqmola atanǧany belgısız, bız onyŋ syrtqy sylaǧy aq balşyq boldy dep esepteimız. Qazırgı künı de Taitöbenıŋ bır qaptalynan Astana qalasynyŋ qūrylysyna aq balşyq alatyn karer üŋgıp keledı. Auzyn arandai aşqan ekskavatorlar men auyr jük maşinalaryn körıp, tarihymyzdyŋ köne jäne sony qatparlarynan habar beretın eskertkışter keşenınıŋ taǧdyry bızdı alaŋdatady.

Podpolkovnik Şubin Resei basşylyǧynyŋ tapsyrmasymen Aqmola okrugın aşamyn dep kelgen 1830 jyldary töbe basyndaǧy negızgı kesenenıŋ ırgetasy äjeptäuır biık bolǧan (Resei derekterınde «urochişe Akmula» atalady), qazır tek oryny ǧana bar. Äiteuır jergılıktı qariialar Nūra men Esıldıŋ ortasyna ornalasqan osy töbenıŋ aty Taitöbe ekendıgın esterınde saqtap qaldy.

Bızdıŋ zertteu jūmystarymyz Aqmola öŋırınıŋ qazaq handaryna meken bolǧan jer ekenın däleldeidı. 1825 jylǧy ataqty kenşıler äuletınıŋ ökılı Demidov jazbalarynda «Po r.Nura vniz do r.İşima k tomu mestu, gde po pokazaniiam Şangina i Nazarova, obe reki sii i teper uje pochti soediniaiutsia, gde u gory Ak-Muly kochuet izvestnyi v stepiah han Vali…» degen mälımet jür. Būl derekte azdaǧan qatelık bar. Şyn mänınde, Demidov Resei patşasy Aleksandr I-ge hat jazǧan uaqytynda Uäli han qaitys bolyp edı. Orta jüzdıŋ soŋǧy handarynyŋ bırı, Abylai hannyŋ ülken ūly Uäli 1820 jyly Kökşetauda qaitys bolyp, Oşaqty kölde asy berıldı. Bızdıŋ tarihşylardyŋ Uäli han 1819 jyly qaitys boldy degen A.İ.Levşinge negızdelgen mölşerınde azdaǧan qatelık bar, sebebı qūlpytasta 1820 jyl dep körsetılgen. Degenmen Demidov 1820 jyldarǧa deiıngı derekterdı paidalanyp otyr, iaǧni Abylaiūly Uäli han osy Aqmola töŋıregınde jaz bır uaqytynda orda tıkken dep esepteimız.

1830 jyldary bız Taitöbe ma­ŋynda Sämeke hannyŋ nemeresı Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūlyn jiı köremız. Osydan keiın 1838 jyly Kenesary hannyŋ qozǧa­lysy kezınde Taitöbe atauy saiasi oqiǧalardyŋ konteksınde soŋǧy ret ataldy da, keiın belsendı ainalymnan şyǧyp qaldy.

TAITÖBE OKRUG ORTALYǦY BOLDY MA?
Bız bır qaraǧanda öte qarapaiym körınetın Taitöbe atauyna da qatysty zertteuler jürgızdık. Tereŋdete qarastyrsaq, būl sözdıŋ maǧynasy da jauyngerlık zamannan öz şeşımın tabady, sebebı «tai» sözı onyŋ erte zamandarda qarauyl töbe qyzmetın atqarǧanyn bıldıredı. Sonymen Taitöbe sözınıŋ eŋ negızgı, köne maǧynasy «qarauyl töbe» bolyp şyǧady jäne būl ataudyŋ tarihy kemı bır jarym myŋjyldyqqa jetkenı anyq. Qazaq jerındegı «tai» sözı qoldanylǧan jer ataularynyŋ negızgı bölıgı osy tarihi maǧynany saqtap qalǧanyn Şu özenındegı ataqty Tai ötkelınen de aŋǧaruǧa bolady. Bır jaǧy Ibır-Sıbır, bır jaǧy Türkıstan öŋırıne jalǧasqan keruen joly osy ötkelmen ötedı. Endeşe Betpaqtan şyǧatyn qyl köpırdei joldyŋ Şudan ötetın tūsy saudany jürgızuge müddelı, qandai da bolmasyn memlekettıŋ qarauyl jasaǧynyŋ baqylauynda boluy zaŋdy emes pe?!

Resei bilıgı Saryarqa jerın otarlau barysynda 1830 jyldary alǧaşqy okrugterınıŋ bırınıŋ ortalyǧyn bız äŋgıme etıp otyrǧan Taitöbeden aşpaq boldy. 1822 jyly qabyldanǧan «Jaŋa Nizam» zaŋy qazırgı künı ǧylymi-köpşılık ädebiette «Ustav» dep atalady (Ustav o Sibirskih kazahah, Ustav ob Oren­burgskih kazahah). Bızdıŋ ata­larymyz qazaq ömırın tübe­geilı özgerısterge bastaǧan osy qūjatty «Jaŋa Nizam» dep atap edı. Osy imperiialyq zaŋnyŋ şeşımımen 1824 jyly ertede han ordalary tūrǧan Kökşetau men Qarqaralyda okrugter aşyldy. 1830 jyldary kezek Esıl men Nūra boiyna da keldı. Osy jerde 1832 jyly tamyzdyn 22-de Aqmola duanynyŋ (duan – arabtyŋ «diuan» sözınen, iaǧni keŋes etetın, bilık jasaityn oryn, būl jerde okrug ortalyǧy degen maǧynada) aşyluyna bailanysty merekelık ıs-şaralar ötkızıldı. Maŋaidan Aqmolanyŋ alǧaşqy aǧa sūltany Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūly bastap kelgen Toqa, Tınälı, Qarakesek, Törtuyl, Oraz Temeş, Börşı, Aitqoja, Tama, Altyn Jaǧalbaily, Altai, Taraqty, Qarpyq bolystary syi-siiapattaryn alyp, bäigenı qyzyqtap, elderıne qaitty. Būl oqiǧalar turaly bızdıŋ qolymyzda arhiv qūjattary bar.

Sonymen Aqmola duanynyŋ eŋ aldymen Taitöbede aşylǧany, sol sebepten onyŋ Aqmola atanǧany köp qauymǧa belgılı boldy dep esepteimız. Al duan ortalyǧy qazırgı ornyna, iaǧni Qaraötkelge ne sebepten köşı­rıldı, ol jaǧy köpşılıkke belgısız bolar. Būl mäselenıŋ basyn aşyp alǧan dūrys bolar edı. Şejıreşı qariialardyŋ ışınde osy mäselenı Baianaula azamattary aǧaiyndy Seiten, Taijan attarymen bailanystyratyndary bar. Saqqūlaq şejıresıne qūlaq türelık: «Aqmola qorǧanyn saluǧa alǧaş belgılengen oryn Nūra özenınıŋ boiyndaǧy Aqmola deitın molanyŋ jany bolatyn. Ol – qazırgı qala salynǧan Qaraötkel degen jerden 25 şaqyrym jerde. Osy jerden qalanyŋ orynyn ölşep, jappa üiler tūrǧyzyp jatqan Qoŋyrqūlja sūltannyŋ nökerlerı bıraz adam bolady. Işınde Qoŋyrqūljanyŋ ülken balasy Begaly töre bar. Seiten, Taijannyŋ jailauy būdan köp alys emes. Esıl özenınıŋ boiyndaǧy Jalǧyzaǧaş degen jer edı. Taijan qarşyǧa salyp jürıp osynda keledı. Jönın bılgen soŋ Begalyǧa qarsylyq bıldıredı. Jerın qyzǧanyp: «Ketıŋder, qala salǧyzbaimyn» deidı. Begaly yzalanyp, küş körsetıp, ūruǧa ainalǧan soŋ, Taijan jylysyp, ketıp qalady.

QORǦAN BASYNDAǦY QYRǦYN
Seiten, Taijannyŋ osy dür­beleŋge bailanysty jinalǧan jasaq jıgıtterı bolady. Älgı eregesten bır kün ötken soŋ, osy jasaqty alyp, Taijan qala salyn­­ǧaly jatqan jerge keledı. Begalyny ūryp, saimandaryn tartyp alyp, kölıkke äkelgen bır jüzdei jylqysy bar eken, ony taǧy aidap ketedı. «Būl öltırgen qarşyǧamnyŋ qūny» dep, baqtaşyǧa aityp jıberedı. (Taijan jalǧyz kelgen künı töre­ler qarşyǧasyn öltırgen bolatyn). Būl oqiǧadan köp ūzamai, qalany ekınşı orynnan saluǧa ūiǧaryp, Esıl özenınıŋ boiyndaǧy Qaraötkel degen jerge 1830 jyly Aqmola qorǧanyn salady. Aǧa sūltan bolyp Qoŋyrqūlja taǧaiyndalady. Endı oǧan aldymen Seiten, Taijannan kek alu kerek. Sonymen olarǧa ergen auyldardy jazalau üşın Begalyny basşy qylyp, qyryq qazaq-orys jıberedı. Mıne, Qarjastyŋ Kenesary köterılısıne qosyluyna osy sebep bolady».

Saqqūlaq şejıresınde Aqmola qorǧanyn orystar 1830 jyly Qaraötkelden sala bastady deidı, al derekterge qaraǧada būl 1832-den keiın, 1838-ge deiın bolǧan oqiǧa. Alǧaşqy bette duan ortalyǧyn qai jerden salamyz degende orystar Qaraötkelge de qyzyqqan, bıraq Qoŋyrqūlja sūltannyŋ ūsynysymen bekınıstıŋ ırgesın Aqmolada kötermek bolǧan. Onyŋ jazdy künı köşıp jüretın jailauy – Saryoba, Jaman Şūbar, t.b. Aqmolaǧa taiau jerler. Ekınşı sebebı Qoŋyrqūlja Qaraötkelden ötetın keruenderden tüsetın salyqty orysqa bergısı de kelmegen boluy kerek. Şejıre derekterınıŋ ışınde Kenesary han küldır-mamai myl­tyǧymen Taitöbenıŋ basynda tūryp, orystyŋ qarauylşysyn atyp öltırdı degen bır äŋgıme bar, mümkın būl jerde duannyŋ älı de Qaraötkelge köşpei tūrǧan kezı aitylǧan bolar. Nūranyŋ biık oŋ jaǧasynda Aqmola dua­nyna arnap salynǧan alǧaşqy qūrylystardyŋ (jappa üiler men bekınıs qorşauy) orny älı de saqtalǧan, olardy jaqsylap zerttese, bır derek şyǧuy kädık.

Qalai bolǧanda da Taitöbe – Esıl men Nūra aralyǧyndaǧy eldıŋ qadym zamannan bastap HH ǧasyrǧa deiıngı tarihynyŋ kuäsı.

QARAÖTKEL QŪRYLYSY QAŞAN BASTALDY?
Sonymen taqyrypqa qaita kelsek, Taitöbe maŋyna qorǧan sala bastaǧan alǧaşqy qūrylys­şylardy küşpen quǧannan keiın, orystar, amal joq, duan orta­lyǧyna Qaraötkeldı taŋdady. Bıraq būl bekınıs atauy qaǧazdarda Aqmola bolyp jazylyp ketkennen keiın resmi – Aqmola, biresmi Qaraötkel bolyp qaldy. Men duannan şyqqan alǧaşqy būiryq qaǧazdardyŋ ışınen Qaraötkel degen jazudy da, Aqmolany da qatar kezdestırdım.

Sonymen qazaq Qoŋyrqūl­ja­nyŋ özın, onyŋ balasy Begalyny Taitöbeden quǧan soŋ, duan ortalyǧy 1833 jyly Qaraöt­kel­ge keldı dep aituǧa bolady. Qū­ry­lysşylarmen bırge Qaraöt­kel­ge Aqmola atauy da erıp keldı.

Qaraötkel qūrylysy osylai jaibaraqat jürıp jatqanda, 1838 jyldyŋ mamyr aiynyŋ soŋyna qarai Kenesary şabuy­lyna ūşyrady. Qazaqtardyŋ bekınıske tısın qairaityn da jönı bar edı. Bırınşıden, Aqmola okrugı aşylyp, bekınıs salyna bastaǧan uaqyttan qazaqtyŋ köşı-qonynan bereke kettı. Esılden ötetın bır emes, üş ötkel (Qaraötkel, Küi­gen­jar, Tasötkel), olardyŋ maŋyndaǧy şūraily jaiylym qazaqtyŋ qolynan şyǧyp kettı. Aqmola bekınısıne jinaqtalǧan äsker myltyqtary şoşaiyp, maŋaiyna jolap ketken köşpelı malşylardy ürkıtıp, qorǧanǧa jaqyndaǧan maldy qamap alyp otyrdy. Ekınşıden, Aqmola äskeri otriady Qarqaraly kazak-orys jasaǧynyŋ rezervı qyzmetın atqaryp, qazaqtyŋ bas köteruı, qarsylyǧy bolsa, qosa şapty. Al jügen-qūryqqa üirenbegen qazaq tarapynan Reseidıŋ otarlau äreketterıne (piket jüiesın salu, pochta bailanysyn ornatu, eldıŋ malynyŋ sanaǧyn alu, alym-salyq talap etu, t.b.) qarsylyq HIH ǧasyrdyŋ jartysyna deiın köp boldy.

Kenesary Qaraötkeldı 1838 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 25-26-da şapty. Ol kezde bekınıste 15 otbasy ǧana tūraqty meken etetın, negızgı bölıgı soldattar edı. Qazy­nalyq bırneşe qūrylystan basqa, 10 şaqty ǧana tūrǧyn üi boldy. Jalpy, bekınıs halqynyŋ 40-y äiel, 324-ı erkek delınedı mälımetterde. Onyŋ ışınde 3 ofiser, 10 uriadnik, 117 kazak-orys bar. Bekınıs äuel bastan Esılge arqasyn tırep salynǧan edı, ol jaǧynan biık jar, Şūbardyŋ özegı, odan ärı Esıldıŋ negızgı arnasy qala tūrǧyndaryna jaqsy pana boldy. Osy sebepterge bailanysty Kenesary jasaqtary qalany terıstık jaǧynan qorşai şauyp, Esıl jaǧasyna ornalasqan kazarmaǧa deiın tyqsyryp alyp keldı. Kazarmaǧa bırneşe ret şabuyl jasaǧanymen, qalyŋ äsker oqpen jasqap, köterılısşılerdı jolatqan joq. Onyŋ esesıne qazaqtar bekınıstıŋ aǧaş qūry­lystaryn örtep jıberdı. Tek qana Qaraötkeldıŋ öz basy ǧana emes, onymen qatarlas jatqan piketter men qala tūrǧyndarynyŋ jaǧa­lauda pışen saqtaityn, balyq aulauǧa ornatqan qūrylystary da janyp kettı.

BEKINISTEN ELORDAǦA AINALDY
Kenesary şabuylynan keiın Aqmola bekınısınıŋ qorǧanysyn küşeitu tyǧyz qolǧa alynyp, būrynǧy bekınıs ırgesın jaǧalai qazylǧan orlar tereŋdetılıp, onyŋ janyna topyraqtan qorǧan soǧyldy. 1850 jyldary bekınıs qaqpa­larynyŋ aldynda qosymşa mūnaralar, ordyŋ är tūsynan syrttan şabuyl bolsa, köterıletın aǧaş köpır salynyp bekıtıldı. Qorǧannyŋ qabyrǧalaryn şymmen bekıtıp, biıktete tüstı. Osy kezeŋde bekınıste qazynalyq 26 şymnan soqqan üi, 16 aǧaş üi, 17 taldan, qamystan örgen üi bolsa, tūrǧyndardyŋ özınıŋ salǧan 292 aǧaş üiı, 25 jer üiı, 8 qamystan örgen üi boldy.

1840 jyldary Batys Sıbır general-gubernatorlyǧynyŋ äkımşılıgı Aqmolanyŋ halqyn öz jaqtastary esebınen köbeitu maqsatynda 2-şı Sıbır liniialyq batalony soldattaryn osynda jıberdı. Soldat otbasylary bekınısten batysqa qarai qo­nys­tanyp, keiın ol qonys «Sol­datskaia slobodka» atanyp ket­tı. Kazachia slobodka qazırgı «Samal» möltekaudany jaq, keiın kele qalanyŋ öz ışıne qosyldy. 1846 jyly «Sıbır kazak-orys äskerı turaly» jaŋa ereje­nıŋ qabyldanuyna bailanysty otar­şyldyq äkımşılık kazak-orys otbasylaryn küştep qonys audaruǧa mümkındık aldy. Osy­laişa Gorkaia liniia­dan (Sol­tüstık Qazaqstan öŋırın­­degı tūzdy kölder) kazak-orystyŋ 100-den asa otbasysy Aqmolaǧa keldı. Bekınıs ışındegı jer şamaly bol­ǧandyqtan, jaŋa qonys­tanuşylar bekınıstıŋ maŋynan, Esıldı boilai oryn aldy. 1847 jyly bız derekterden «Soldat slobodkasymen» qatar, «Kazachia stanisa» degendı köretınımız osy sebeptı.

Aqmola bekınısınde «Soldat slobodkasymen» bırge ırgesı köterıle bastaǧan slobodkanyŋ bırı – «Tatar slobodkasy». Onyŋ bastauynda 1838 jyly Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūlynyŋ bastamasymen bekınıstıŋ qas betıne jaqyn, qazırgı İmanov köşesıne qarai salynǧan ekı qa­batty meşıt üiı tūr. İmanov köşesı patşa zamanynda Meşıt köşesı atalatyn sebebı – osy alǧaşqy meşıttıŋ salynuna bailanysty. Osy köşeden şyǧysqa jäne soltüstıkke qarai salynǧan qazaq jäne tatar üilerınıŋ negı­zınde keiın qala paida boldy. Aqmolanyŋ alǧaşqy aǧa sūltany dın ısın jürgızuge arnaiy Burabai degen molda şaqyrady. Būl kezeŋde qazaqtyŋ bükıl dalalyq öŋırınde aǧa sūltandardyŋ bastamasymen meşıt qūrylystarynyŋ jüre bastaǧany belgılı. Eŋ aldymen Bökei handyǧynda Jäŋgır han özınıŋ Jasqūstaǧy ordasynda meşıt aşyp, bala oqytyp, dın jüiesın jasasa, keiın osy bas­tama qazaq dalasynyŋ özge de orta­lyqtarynan jalǧasyn tapty. Sonyŋ alǧaşqylarynyŋ bırı 1738 jyly Aqmola qorǧanynyŋ syrtynan köterılgen meşıt bolatyn.

1855 jyly Qaraötkelde aǧaş­tan qiyp pravoslavielık şırkeu salynyp, 1856 jyldan bastap tūraqty türde jūmys ıstedı. 1900 jyly būl «äulie Konstantin men Elena» atyndaǧy şırkeudı «Kazachia stanisaǧa» köşırdı.

QALA MÄRTEBESI QALAI BERILDI?
Qazaqstandy äskeri otarlau kezeŋınıŋ aiaqtaluyna bailanys­ty 1860 jyldary būrynǧy bekınısterge qala statusyn beru jürgızılgenı belgılı. Qaraötkeldıŋ qala atanuy Türkıstan-Täşkent aimaǧynyŋ Reseige baǧynuynan būrynyraq boldy. 1861 jyly Batys Sıbır general-gubernatory Sankt-Peterburgke «Batys Sıbır aimaǧy boiynşa tamaşa sauda oryny boluǧa mümkınıdıgı mol» Aqmola qonysyna qala ataǧyn beru turaly ötınışpen şyqty. 1862 jyldyŋ 7 mamyrynda Işkı ıster ministrlıgı Sıbır komitetıne Aqmolany qala atauǧa bolatyny turaly ūsynys jasap, Senat osy jyldyŋ 23 qazanynda jarlyǧyn şyǧardy. Resmi türde Aqmolanyŋ okrugtık qala märtebesın alǧany turaly jūrtşylyqty tanystyru 1863 jyldyŋ 16 mausymynda boldy. Osy mäselege bailanysty Ombydan Sıbır qazaqtary oblysynyŋ basşysy G.S.Frideriks bastaǧan delegasiia Qaraötkelge kelıp, bekınıstıŋ ışınde zeŋbırek atylyp, dūǧa baǧyştalyp, merekelık şaralar öttı.

Qaraötkeldıŋ qala märtebesın aluy sauda-sattyq ısıne qolaily jaǧdai tuǧyzdy. Alǧaşqy kezeŋde bekınıstı qaita qūru, keŋeitu turaly äŋgımeler bolǧanymen, qalanyŋ azamattyq funksiialary jeŋıp kete berdı. Osy kezeŋde qala halqynyŋ mūsylman bölıgı qonystanǧan «Tatar slobodkasy» men bekınıs qorǧanynyŋ arasynda sauda oryndary qau­lap köterıldı. Qazırgı Kenesary köşesı atalatyn köşe osy kezeŋde Ülken Bazar köşesı atala bastaǧany – joǧaryda aitylǧan äŋgımege dälel. Ülken Bazar, Kışı Bazar köşelerın jaǧalai salǧan sauda lapkelerınıŋ sany seksen­nen asyp kettı. Osy jerde Qaraötkel bekınısın qazır qai köşelerdıŋ arasynan ızdeu kerek degen sūraq tuyndaidy. Ülken Bazar köşesı qazır Kenesary atalatynyn joǧaryda aittyq, būl – bekınıstıŋ qas betı. Bekınıstıŋ ekı qaptaly – qazırgı Jeltoqsan jäne Saryarqa köşelerı.

1864 jylǧy sanaq boiynşa Qaraötkelde 4777 adam ömır sür­se, sonyŋ basym köpşılıgı «Ka­zachia stanisa» men «Tatarskaia slobodkada» mekendeitın. Bekı­nıstıŋ öz ışınde 36 mekeme üiı, 39 jekemenşık üi boldy. Stanisada 119 üi, 4 qazynalyq mekeme üiı boldy. «Tatar slobodkasynda» 105 üi. Qalanyŋ özı osy kezeŋde 25 şarşy şaqyrym aimaqty alyp jatqanymen, onyŋ şarua­şylyq müddelerı qala aimaǧynan ondaǧan şaqyrym syrtqa şyǧyp kettı. Aqmola orys-kazaktary Esıldıŋ sol jaǧyn pışenge, bau-baqşaǧa paidalandy, Jaman-Şūbar siiaqty nuly, aǧaşty jerler de solardyŋ menşıgıne köştı.

1876 jyly Aqmola bekınısı resmi türde jabyldy, būdan ärı Aqmolanyŋ azamattyq qala esebınde tırşılıgı tolyqqandy jürdı. 40 jyldan astam Esıl boiynan bastap qazaqtyŋ Syr boiyndaǧy qonystaryna deiıngı aimaqty Resei qaramaǧyna alu saiasatyn jürgızudıŋ ortalyq­tarynyŋ bırı, juan jūdyryq qyzmetın atqaryp kelgen bekınıs beibıt qalaǧa ainaldy. Reseidıŋ endıgı Orta Aziialyq saiasatyn ekonomikalyq küş-quaty, sauda qarym-qatynastary şeşetını de HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda belgılı bola bastady.

Tüptıŋ tübınde baiyrǧy Tai­töbe, ejelgı Qaraötkel, keşegı Aqmola bügınde egemen elımızdıŋ bas qalasy – Astanaǧa ainaldy.

Jambyl ARTYQBAEV,
tarih ǧylymynyŋ doktory, L.N.Gumilev atyndaǧy
EŪU-nıŋ professory