Täuelsızdık künın älem qalai toilaidy?

Täuelsızdık künın toilaudyŋ bızdıŋ eldegıden bölekteu nūsqalaryn bılu bärıŋızge qyzyq şyǧar?! Sony eskerıp, özımızge erekşe körıngen AQŞ, İndoneziia, Ündıstan jäne Meksika täjıribesın nazarlaryŋyzǧa ūsynǧandy jön kördık. Bır jaǧynan, bolaşaqta osy memleketterge sapar şegıp, däl täuelsızdık toiy qarsaŋynda top ete tüsseŋızder, ne ısteu kerektıgınen habardar bolasyzdar. Sonymen…

AQŞ: tūrǧyndar hot-dog jep jarysady

Otşaşu, barbekiu jäne… hot-dog jeuden chempionattar. AQŞ tūrǧyndary Täuelsızdık künın būlarsyz elestete almaidy. Merekenıŋ resmi atauy «Independence Day» bolǧanmen, amerikalyqtardyŋ köpşılıgı ony sol künnıŋ qarapaiym atauymen, iaǧni, «Fourth of July» nemese «July Fourth» («Törtınşı şılde») dep ataidy.
Tarihi derekter boiynşa, 1776 jylǧy şıldenıŋ 4-ınde AQŞ-tyŋ Ūlybritaniiadan täuelsızdıgı turaly deklarasiiaǧa qol qoiylǧan. Būl sol kezdegı Soltüstık Amerika kontinentınıŋ şyǧys jaǧalauyndaǧy 13 britaniialyq koloniianyŋ bırlesken şeşımı bolatyn. Olar özderınıŋ töl aqşalaryn basyp şyǧaryp, Britan imperiiasyna altyn men kümısten salyq tölegısı kelmegen-dı. Mūnyŋ soŋy soǧysqa ūlasyp, nätijesınde Qūrama Ştattar dep atalatyn memleket metropoliiadan täuelsızdıgın alyp bölınıp şyqty.
Jyl saiyn būl künı qalalar amerikalyq tudaǧydai qyzyl, aq jäne kök tüsterge boialady. Vaşingtontaǧy Ūlttyq alleia naǧyz merekenıŋ ordasyna ainalady: Kapitoliige qarama-qarsy bette «A Capitol Fourth» («Törtınşı Kapitolii) atty dästürlı tegın konsert ūiymdastyrylady. Oǧan şamamen jarty milliondai adam barady eken. Tūrǧyndar saltanatty şarany tamaşalap bolǧannan keiın saiabaqtardaǧy kögaldarda barbekiu jasauǧa kırısedı. Sondai-aq meiram künı Sent-Luis, Boston, San-Diego jäne Chikago qalalarynda – halyqaralyq azattyq fes­tivalderı, Atlantada «Peachtree Road Race» atty jügıru marafony ötedı. Al Niu-Iorktegı 103 qabattyq zäulım ǧimarat – Empair Steit Bildingtıŋ syrtqy jaryǧy qyrmyzydai qyp-qyzyl tüske auysady.
Keşkısın amerikalyq aspan feierverkterdıŋ taŋdai qaqtyrarlyq jarqylyna bölenedı. Tıptı, olardyŋ keibırı Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna da enıptı. Amerikadaǧy pirotehnikalyq ūiymnyŋ deregıne süiensek, byltyr el tūrǧyndary otşaşularǧa 1 milliard dollar jūmsaǧan körınedı.
Amerikalyqtar soŋǧy 100 jylda är Täuelsızdık künınde hot-dog jeu­den jarysudy da ädetke ainaldyrǧan. Būl künı amerikalyqtar 150 milliondai hot-dog jeidı eken. Qazırgı uaqyttaǧy rekordsmen Djoi Chestnat 72 hot-dogty 10 minutta tauysypty.

İndoneziia: köşeler tudyŋ tüsıne boialady

Eger sız İndoneziiaǧa 17 tamyzda barsaŋyz, aǧaş basyna örmeleuge daiyn bolyŋyz. Jarysty ūiymdas­tyruşylar biık jaŋǧaq aǧaşyn maimen sylap, ūşar basyndaǧy būtaqtarǧa syilyq salynǧan sebetterdı ılıp qoiady. Al jarysqa qatysuşy jastar öz denelerın baspaldaq retınde paidalanyp, joǧaryǧa qarai bırınşı jetuge tyrysady. «Panjat Pinang» dep atalatyn būl oiyn indoneziialyqtar üşın Täuelsızdık künındegı, özderınşe aitsaq, «Hari Kemerdekaan Indonesia» meiramyndaǧy basty şaralardyŋ bırı bolyp sanalady.
İndoneziia öz täuelsızdıgın 1945 jylǧy 17 tamyzda alǧan. Oǧan de­iın memlekettıŋ aumaǧy söz jüzınde Niderlandynyŋ enşısınde, al ıs jüzınde Japoniianyŋ basqynşylyǧynda bolǧan.
Merekege daiyndyq elde ädette bırneşe apta būryn bastalady. Barlyq ǧimarattar men köşeler memlekettık tumen tüstes aq jäne qyzyl lentalarmen bezendırılıp, «Dirgahayu RI» («İndoneziia Res­publikasy jasai bersın!» degen mätındegı plakattar men bannerler ılınedı. Bızder toiǧa daiyndalǧan sekıldı, indoneziialyqtar būl mereke aldynda senbılıkter jasap, köşelerın sypyryp, aǧaştary men gazondaryn tegıstep, dualdaryn boiai­dy. Sondai-aq ärbır üi syrtyna İndoneziianyŋ tuyn ılıp qoiuǧa da tapsyrma berıledı.
Aǧaşqa örmeleuden basqa, būl künı jergılıktı tūrǧyndar özderınıŋ «krupuk» atty chipsterın jeuden, motosiklder men velosipedterdı bezendıruden, arqan tartysudan, bırın-bırı jastyqtarmen soqqylaudan, kürış salatyn qaptardy kiıp alyp jarysudan baq synaidy. Mūndai şaralardyŋ bärın är qalalar men auyldarda qūrylǧan merekelık komitetter ūiymdastyrady.
Şopping süigış indoneziia­lyqtar da täuelsızdık künın asyǧa kütedı. Öitkenı däl osy künı eldegı ırı sauda ortalyqtary merekelık jeŋıldıkterın ūsynady.

Ündıstan: şatyrǧa şyǧyp, batpyrauyq ūşyrady

15 tamyz – Ündıstan üşın Respublika künınen keiıngı ekınşı maŋyz­dy mereke. Öitkenı 1947 jyly däl osy künı Ündıstannyŋ Ūlybritaniiadan azattyǧyn rastaityn akt küşıne enıp, eldıŋ tūŋǧyş premer-ministrı Djavaharlal Neru Delidegı Qyzyl forttyŋ töbesıne täuelsız memlekettıŋ üş tüstı tuyn kötergen edı. Osylaişa ejelgı eldıŋ tarihyndaǧy jaŋa kezeŋ bastalǧan-dy. Sodan berı Täuelsızdık künınde tu köteru saltanaty köptegen qalalarda, tıptı, auyldarda da dästürge enıp ketken. Sondai-aq mereke qarsaŋynda el prezidentı öz rezidensiiasynda söz söilep, ol jergılıktı telearnalar arqyly köpşılıkke taratylady.
Basqa memleketterdegı siiaqty, Ündıstanda da būl künı köşeler ūlttyq tudyŋ tüsıne boialady. Jūrtşylyqtyŋ köpşılıgı dupatta, sari sekıldı dästürlı kiımder men jalaular satyp alatyndyqtan, būl künı, äsırese, saudagerlerdıŋ jūmysy erekşe qyzady. Meiramnyŋ kelgenın rikşi (velosipedke jalǧanǧan arba tärızdı qoǧamdyq kölık) jürgızuşılerıne qarap-aq bıle berseŋız bolady. Olar da öz kölıkterın jalaularmen sändep, merekelık atmosferany odan ärı jandandyrady.
Batpyrauyqtar da Ündıstandaǧy täuelsızdık künınıŋ simvolyna ainalyp ketken. Būl künı tūrǧyndar jappai biık üilerdıŋ şatyryna şyǧyp alyp, aluan türlı batpyrauyqtardy aspanǧa ūşyrady. Biyl el ükımetı jıbı sintetikamen qaptalǧan batpyrauyqtardy satuǧa tyiym saldy. Öitkenı soŋǧy bırneşe jyl qatarynan täuelsızdık künınde köşedegı bırneşe adamnyŋ tamaǧyn batpyrauyqtardyŋ jıbı kesıp ketıp, mert qylǧan.
Ündıstannyŋ täuelsızdık merekesı qarsaŋyndaǧy taǧy bır şaralardyŋ bırı Krişna Djanmaştami dep atalady. Būl festival kezınde jüzdegen adam piramida pışının qūrap, eŋ biıgıne şyǧa alǧan kısı töbedegı ırımşık toltyrylǧan tos­taqty töŋkeruı kerek. Mūnymen qosa, meiram barysynda poliseiler de ekstremaldy triukter jasau­dan jarysyp, köpşılıkke keremet şou körsetedı.

Meksika: «täuelsızdık tamaǧyn» pısıredı

Täuelsızdık künın meksikalyqtar ekı kün qatarynan toilaidy. 1810 jyldyŋ 16 qyrküiegınde rim-katolik şırkeuınıŋ qyzmetkerı Migel-İdalgo-i-Kostilia qoŋyraudyŋ ünımen Dolores qalasynyŋ tūrǧyndaryn jinap, ispan bilıgıne qarsy şyǧuǧa ügıttegen-dı. Meksika öz täuelsızdıgın resmi türde osy oqiǧadan 11 jyl ötkennen keiın alǧanymen, täuelsızdık toiy 16 qyrküiekte atalyp ötedı.
15 qyrküiek künı keşkısın jūrtşylyq el astanasy Mehikodaǧy Konstitusiia alaŋyna jinalady. Būl jer Zakalo degen atpen de tanymal. Zakalo – Mehikonyŋ jüregı ıspettes, mūnda erte zamandarda astekter öz ritualdaryn jasaǧan, türlı narazylyq şerulerı ötken, jergılıktı merekeler toilanǧan. Dästür boiynşa el prezidentı 15 qyrküiek künı tüngı saǧat 11-de Ūlttyq saraidyŋ balkonyna şyǧyp, patriottyq ruhty köteretın jalyndy sözder aitady. Oǧan jauap retınde tūrǧyndar «Viva Mexico!» («Meksika jasasyn!») dep bırauyz­dan aiqailap, feierverkter atady. Eger däl sol uaqytta alaŋda bolsaŋyz, jan-jaǧyŋyzdan jaŋbyr­şa jauǧan kämpitterge kädımgıdei kömılıp qaluyŋyz mümkın. Būl meksikalyqtardyŋ maiia men astekter däuırınen berı kele jatqan «piniata» dep atalatyn bızdıŋ «şaşu» siiaqty dästürı. Būrynyraq olar batpaqtan özderınıŋ qūdailary pışınınde ydystar jasap, ışın tättımen toltyryp, belgı berılgende, taiaqpen älgı ydystardy syndyryp, osylaişa qūdailarǧa qūrbandyq jasaǧan eken. Uaqyt öte kele, adamdar osy oiynnyŋ zamanaui nūsqasyn meiramdarda oinau arqyly osynau erekşe ǧūryptyŋ ūmytylmauyna üles qosqan.
Meksikalyqtar täuelsızdık künınde «Chile en Nogada» atty ūlttyq taǧamdaryn daiyndaidy. Aŋyz boiynşa būl as tūŋǧyş ret memleket täuelsızdıgı turaly deklarasiia qabyldanǧannan keiın äzırlenıptı. Qyzyǧy, oǧan tek qyzyl, jasyl jäne aq, iaǧni, el tuymen tüstes ingredientter ǧana qosylady eken.