Qazaq tılı qoǧam ömırınıŋ barlyq salasynda keŋınen qoldanylǧanda ǧana onyŋ bedelı ösıp, örısı keŋıp, özge tılder qataryndaǧy orny aiqyndalady. Būl tūrǧydan kelgende, tıldıŋ ǧylym men tehnologiiadaǧy qoldanysy asa maŋyzdy rölge ie ekenın eldıŋ tıl saiasatyna jauaptylar ǧana emes, är azamattyŋ bılgenı jön.
Bız aqparattyq tehnologiialar men sifrlandyru ǧasyrynda ömır sürıp jatyrmyz. Mūndai zamanda ūlt tılı sifrlandyru üderısınde barynşa paidalanylyp, tehnologiia tılı retınde qalyptaspasa, onda ol memlekettık tıl qyzmetın tolyq atqara almaidy. Öitkenı bızdıŋ kündelıktı ömırdegı ıs-äreket, tūrmys-tırşılıgımızden bastap, mamandyqty meŋgerıp, käsıbi qyzmet atqaruymyzdyŋ bärı qazırgı tehnologiialarmen tyǧyz bailanysty. Eger bügıngı aqparattyq tehnologiialar ǧasyrynda tıl tehnologiiadan tys qalsa, ol tılge sūranys tumaidy. Bılım ızdegen, ǧylym jolyna tüsken mamandar, öz zamanyna sai ozyq tehnikalyq bılım alǧysy keletın jastar sol bılımdı aluǧa qauqary jetetın jäne alǧan bılımın käsıbi qyzmetınde keŋınen paidalana alatyn tıldı meŋgeruge mäjbür. Sol sebepten de qazaq tılı türlı mamandyq ielerı üirengısı, bılgısı keletın sūranysqa ie tıl boluy üşın ony tehnika tılı retınde damytuǧa, jetıldıruge tiıspız.
Qazırgı uaqytta qazaq balasy tek ädebi şyǧarmaşylyqpen ǧana emes, tehnikalyq şyǧarmaşylyqpen de ainalysuy kerek. Sifrlandyru qarqyn alyp, jaŋa tehnologiialar kün sanap damyp otyrǧan zamanda otandyq bılım beru jüiesı ūlttyŋ tehnikalyq sanasyn qalyptastyruǧa, ony joǧary deŋgeige köteruge baǧyttalsa, ūtarymyz köp. Tehnikalyq şyǧarmaşylyqpen ainalysatyn jastar qatary artyp, ūlttyŋ tehnikalyq sanasy össe eldıŋ industriiasyn, öndırısın damytuǧa da berık negız qalanady.
Ömırın gadjettersız elestete almaityn, aqyldy telefondar men kompiuterlerdıŋ tılın jaqsy bıletın jas ūrpaqtyŋ özı de tehnikany meŋgeruge aldyŋǧy buyndarǧa qaraǧanda äldeqaida beiım. Tehnikalyq mamandyqtardy taŋdaityn jastar qatary jyl sanap artyp keledı.
Älemnıŋ jetekşı oqu oryndary men otandyq oqu oryndarynda tehnikalyq bılım alyp, jaqsy ǧylymi nätije körsetıp jürgen bılıktı injener mamandar bızde bar. Alaida ondai mamandardyŋ alǧan bılımın öz elımızde jetıldırıp, mamandyǧy boiynşa eŋbek etuıne tolyq mümkındık älı tuyndamai otyr. Mäselenıŋ özektılıgın eskere otyryp, tehnikalyq kadrlar daiarlauǧa erekşe köŋıl bölgen jön.
Joǧary bılımdı ǧylymi-tehnikalyq ziialylar qauymyn, tehnikalyq elitany ösıru jäne arnauly-orta bılımdı tehnikalyq mamandar tärbieleu kezınde ūlt tılıne airyqşa män berıluı qajet. Tehnikalyq kadrlardy kolledjderden bastap qazaq tılınde daiarlasaq, qazaqtıldı tehnikalyq mamandar ortasy qalyptasady. Tehnika mamandaryn daiarlauǧa arnalǧan qazaq tılındegı oqulyqtar, oqu qūraldary men terminologiialyq sözdıkter daiyndalsa, tehnikalyq ädebietter qory jasalady. Būl – tıldı tehnika salasyna engızudıŋ, qazaqtyŋ tehnika tılın qalyptastyrudyŋ negızgı tetıgı. Tehnikalyq qazaq tılı jetılgen saiyn ūlttyŋ tehnikalyq sanasy da qatar damyp otyrady.
Osy uaqytqa deiın būl baǧytta köp ıs tyndyryldy dep te, eşnärse ıstelgen joq dep te aita almaimyz. Tehnikanyŋ türlı salalary boiynşa qazaq tılınde jazylǧan nemese özge tılden audarylǧan oqulyqtar men ekıtıldı, üştıldı terminologiialyq sözdıkter bar. Bıraq ondai eŋbekter köp emes. Olardyŋ sapasy da ärkelkı. Endı osyndai ädebietterdıŋ sanyn da, sapasyn da arttyrudy qolǧa almasaq bolmaidy. Tehnologiia ǧasyrynda tehnika tılı bola almaǧan tıldıŋ ömırşeŋ boluy, sūranysqa ie boluy mümkın emes. «Tılımızdı damytu kerek, örısın keŋeitu qajet» dep bos ūrandaǧannan, «Tılımız ana salada qoldanylmaidy, myna salada qazaqtıldı maman joq» dep äreketsız otyrǧannan tıl damymaidy. Osy jūmystardy atqaruǧa mındettı qūrylymdar bar. Olar maqsatty josparly jūmys jürgızse, būl mäseleler şeşıledı.
Osy oraida Bılım jäne ǧylym ministrlıgı men İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrlıgınıŋ bırlesıp qolǧa alyp jatqan jūmysy jüielı jürgızılse, jaqsy nätijege qol jetkızuge mümkındık bar.
2021 jylǧy 22-23 qyrküiekte İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrlıgınıŋ ūiymdastyruymen Ükımet müşelerı, ūlttyq kompaniia ökılderı, şeteldık jäne otandyq maşina jasau öndırısınıŋ ökılderı qatysqan Qazaqstan maşina jasauşylarynyŋ IH forumy öttı. Osy forumda otandyq maşina jasau salasyn bılım beru jüiesımen bırlese otyryp damytu jönınde ūsynystar daiyndaldy. Sol ūsynystary men josparlaryn Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne joldady. Sala mamandaryn daiarlaudy ekı ministrlık bırlesıp qolǧa aluǧa niettı ekenın bıldık.
Forum soŋynda «ozyq bılım beru baǧdarlamalary men tehnopark türındegı infraqūrylymy bar maşina jasau universitetı men kolledjın aşu» jäne «maşina jasau terminderınıŋ qazaq tılındegı sözdıgın jasap, sodan keiın kolledjder men joǧary oqu oryndarynda mamandyqtar aşu» jönınde şeşım qabyldanuy öte oryndy.
Eger aldaǧy uaqytta ekı ministrlık osy baǧytta bırlesıp äreket etıp, osy jospar boiynşa naqty jūmystar atqarsa, otandyq maşina jasau salasynyŋ damuyna negız qalanyp, öz mamandarymyzdy ösıretın orta qalyptasar edı.
Alaş kösemı Älihan Bökeihan HH ǧasyr basynda-aq «Soqasyz, şalǧysyz, maşinasyz qazaq bolmaidy» degen edı. Al qazır tehnikasyz, maşinasyz attap basa almaityn zamanda ömır sürıp jatyrmyz. Endeşe, bızge tehnikalyq progrestıŋ köşıne ılesuden özge jol joq. Özgelerdıŋ tehnikalyq jetıstıgın, jaŋa tehnologiialaryn paidalanumen ǧana şektelıp qalmai, özımız de oǧan üles qosa alatyn ūltqa, elge ainaluǧa ūmtylmasaq bolmaidy.
Tehnika tılın, tehnikalyq terminder sözdıgın jasau maqsatymen «Allur Group» kompaniiasy men «Atameken» ŪKP tarapynan bızge avtoslesarlar daiarlaityn kolledj oqytuşylary men studentterıne arnalǧan terminder sözdıgın qūrastyru jönınde ūsynys jasalǧan edı. Bız avtoslesarlarǧa arnalǧan şaǧyn terminologiialyq tüsındırme sözdık daiyndadyq. Sözdıkte jiı qoldanylatyn 1000 termin qamtylyp, olardyŋ qysqaşa anyqtamasy berıledı. Būl sözdık resenzentterge jäne kolledj mamandarynyŋ talqysyna ūsynyldy. Sala mamandarynyŋ ūsynys-pıkırlerı men eskertpelerı boiynşa jūmys jürgızıp, sodan keiın ony jariialau közdelıp otyr. Praktik mamandardyŋ talqysyna salu arqyly terminder qoldanysy men olardyŋ qazaqşa balamalarynyŋ terminge qoiylatyn talaptarǧa qanşalyqty sai ekenın jäne terminderge berılgen anyqtamalar sapasyn anyqtaudy közdep otyrmyz.
Qazaq tılı tehnika salasynda keŋınen qoldanyluy üşın sol tehnikanyŋ türlı salasyndaǧy terminderdıŋ qazaqşasy bırızge, jüiege tüsuı kerek. Tehnika terminderı retke keltırılse ǧana qazaq tılı tehnika tılı retınde keŋınen qoldanyluǧa mümkındık alady. Bız daiyndap ūsynǧan şaǧyn sözdık būl baǧytta atqaryluǧa tiıstı ıstıŋ jüzden bır ǧana bölıgı dese bolady. Tehnika terminderın jasap, olardy mamandar talqysynan ötkızıp, resmi maqūldap, sözdıkter men oqulyqtarǧa engızıp, tūraqty qoldanysyn qamtamasyz etu jolynda sala mamandary men terminşı, tıl mamandaryn köp jūmys kütıp tūr. Būǧan deiın de jazylǧan oqulyqtar men jasalǧan sözdıkter bar. Aldaǧy jūmys sol barymyzdy da baǧamdap, negızge ala otyryp, joǧymyzdy tügendep, kem-ketıgın tüzeu, tolyqtyru sipatynda jürgenı abzal. Osy uaqytqa deiın jasalǧan terminderdı de elekten ötkızıp, sūryptap aluǧa tura keledı. Olardyŋ arasynda sinonimder, jaryspa nūsqalar men asa sättı jasalmaǧandary da bar. Al ūtymdy jasalǧan, qoldanysy ornyqqan tehnika terminderı qoldanyla beruge tiıs.
Būl ıske tehnika salasynyŋ bılıktı mamandary, terminşı mamandar atsalysady dep senemız. Tehnika tılın jetıldıru, tehnika terminologiiasyn qalyptastyru – qazaq tılınıŋ ǧylym men tehnika salasyndaǧy qoldanys aiasyn keŋeitetın asa maŋyzdy ıs.
Şerubai Qūrmanbaiūly,
QR ŪǦA akademigı,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
