Töleutai SÜLEIMENOV, Qazaqstannyŋ tūŋǧyş syrtqy ıster ministrı:

ELDIK MÄSELENIŊ ŪSAǦY BOLMAIDY

– Töleutai Ysqaqūly, endı ǧana täuelsızdık alyp, qadamyn ärpıl-tärpıl basqan memlekettıŋ syrtqy saiasattaǧy söz ūstaityn serkesı kım bolady degende, taŋdau sızge tüsıptı. Ötkenge säl şegınıs jasap, elımızdıŋ  alǧaşqy diplomatiialyq qadamdary qalai bastalǧanyn eske alaiyqşy…

– 1986 jyl. Almatyda Jeltoq­san köterılısı bolǧanda, men Au­ǧan­standaǧy konsuldyqtan oralyp,
Mäskeudegı Syrtqy ıster mi­nistr­­lıgınıŋ ortalyq apparatynda qyz­met ıstep jür edım. Keşqūrym jū­mystan aiaŋdap qaityp kele jatsam, bır orys qaptaldasa ketıp: «Sız Qazaqstannansyz ba?» dedı.

– İä.

– Elıŋızde bolyp jatqan jaǧdaidan habardarsyz ba? – dep, üstı-üstıne sūraq qoiyp, äŋgımenı özı igerıp äkettı. «Dūrys, qoldaimyn. Är memleket özıne-özı qoja, öz basşysy boluy kerek» dep aǧynan jaryldy. Ärine, qazaqtyŋ qyz-jıgıtterın qorlap, tepkınıŋ astyna alyp jatqanyna ıştei narazy boldyq. Keiın  qazaqtyŋ osynau toqpaq pen torǧa köndıge almaityn ör mınezın maqtan tūtatyn da sät tudy. Bırde demalys babymen Iаltada jürgenımde, körşı üstelde otyrǧan armiandar: «Qazaqtar, sender bızge jaqsy önege körsettıŋder. Endı bız de köterılemız, teŋdık sūraimyz» dep şyn köŋılden rizaşylyq bıldırgenı esımde. Nūrsūltan Äbışūlynan şaqyrtudy 1991 jyly KSRO-nyŋ Tegerandaǧy elşılıgınde jūmys ıstep jürgende aldym. Ol kezde ūialy bailanys joq, elşılıkke baryp qala telefonymen tıldesemız. Elbasy Mäskeude eken. KSRO Syrtqy ıster ministrı Şevardnadzemen söilesıp, laiyqty ümıtker ūsynuyn ötınıptı. Ärine, men jalǧyz emespın. Sanatta basqalar da boldy. Ekı ırıkteuden keiın taŋdau maǧan tüsken.

– Jūmys qiyn bolady. Barlyǧyn taqyr jerden bastaimyz. Qazaqstandy dünie jüzıne tanytu kerek, – dep  Prezident mäselenıŋ aşyǧyn aitty. «Tas tüsken jerıne auyr», aqyry senıp tapsyrǧannan keiın özımdı synap köruge bel budym. Prezident qabyldaǧan boida, Jarlyq şyǧartty. Däl sol künı Premer-ministr Tereşenkonyŋ bırınşı orynbasary menı bırden Syrtqy ıster ministrlıgıne tanystyrdy. Onşaqty adam. Onyŋ üş-törteuı ǧana diplomat, qalǧandary –  äkımşılık basqaru qyzmetkerlerı.

Bırden bılıktı kadrlardyŋ basyn bırıktıru jäne baspanamen qamtamasyz etu mäselesın tötesınen qoidym. Toqaev, Ǧizatov,  Qūrmanǧojin, Omarov, Dänenov, Nūrǧaliev syndy qa­zaqtyŋ eldık mäselege töselgen dip­lomat mamandaryn şaqyrtyp, Syrt­qy ıster ministrlıgınıŋ negızgı qūramyn jasaqtadyq. Jasyraq kezımız, şaruanyŋ ırılı-ūsaqtyǧyna qaramai, künı-tünı şiryǧyp jūmys ısteimız. Sırä, eldık mäselenıŋ ūsaǧy bolmaidy. Qyzmetke kırıskennen keiın bırden 13 jeltoqsanda Aşhabadtaǧy būrynǧy KSRO qūramynda bolǧan Orta Aziia memleketterınıŋ kezdesuıne attanyp    ketkenımız  esımde.  Nūrsūltan Äbışūlynyŋ keleşektı künı būryn boljai bıletın, özgenıŋ ışındegısın bılıp tūratyn sūŋǧyla saiasatkerlıgın sol jerde anyq aŋǧarǧan edım. Qyrǧyz, täjık, özbek, türıkmen bauyrlarǧa «Slavian memleketterı öz aldyna bırıgıp jatyr. Eger, bızder türkı, mūsylman halyqtary bop bölınıp alsaq, bır-bırıne müddelerı kereǧar ekı blok qalyptasady, sosyn arada tartys örşidı. Joq, bız öitpeiık. Qanşa degenmen, jetpıs jyl boiy bırge boldyq. Endı ırge ajyratyp, syrt ainalu eşkımge abyroi äkelmeidı. Derbestıgımızge nūqsan keltırmei, teŋ qūqyly qarym-qatynas jasaityn bır ūiym qūrǧanymyz dūrys. Sondyqtan äuelı bız bırınşı qareket jasap, Almatyda kezdeseiık» dep aqyl tastady. Söitıp, araǧa apta salyp, 1991 jyly 21 jeltoqsanda  eşqandai memleketten joǧary qūrylym bop sanalmaityn, tek paritettık negızde qūrylǧan instituttar arqyly qarym-qatynas tüzetın Täuelsız memleketter dostastyǧynyŋ negızı qalandy. Körşılermen uaǧda bailasyp alǧannan keiın, bırden şeteldık ıssaparlarymyzdy bastap kettık. BŪŪ, EQYŪ, Halyqaralyq valiuta qory syndy bedeldı ūiymdarǧa müşe boluǧa ötınış bererde, hatty bır syzyp, bır öşırıp, qaita-qaita jazyp, qūjattardy Mäskeudegı eskı tanystar arqyly qalai jöneltkenımızdı eske alsam, qazır ertegıdei körınedı.

Şeteldık ärıptesterge Qazaq­stan­nyŋ qandai el ekenıne köz jetkızu,  ka­pital saluǧa köndıru qalpaqpen qaǧyp alatyndai oŋai şarua bolǧan joq.
Būl tūrǧyda, Prezidenttıŋ kez kel­gen eldıŋ basşysymen salǧannan teŋ dä­rejede söz jarastyryp, baurai söi­leitın qasietı ülken röl atqarǧany ras.

Vaşingtondaǧy bır sättı jiı eske alamyn. 1992 jylǧy alǧaşqy resmi sapardyŋ aiasynda AQŞ Prezidentı joǧary lauazymdy tūlǧalardy, dipkorpusty, Amerikanyŋ baquatty adamdaryn şaqyryp, saltanatty as berdı. Dastarqan üstınde Elbasymyzdan qazaqşa än şyrqap berudı ötındı. Ondaida tosylmaityn Nūrsūltan Äbışūly säl qarlyǧyŋqy qoŋyr dausymen bır ändı bastap kettı. Oǧan zaiyby Sara Alpysqyzy qosylyp, ekı-üş ännen bır qaiyrdy. Bır uaqytta barlyǧy tık tūryp, duyldata qol soqty. Sodan berı amerikalyqtardan är körısken saiyn «osyndai memleket basşysy bar sızderdıŋ elderıŋızdıŋ baǧy basym» dep aitqanyna talai märte kuä boldym.

– Syrtqy saiasattaǧy baǧdardy Konstitusiiaǧa sai Prezident aiqyndaityny tüsınıktı. Bıraq
osy jūmys sızge senıp tapsyryl­ǧannan keiın, joǧaryda aitqandai bırın­şıge arqa süiemei, jalǧyz jortyp, öz betıŋızşe şeşım qa­byldaǧan kezıŋız boldy ma?

– Boldy, ärine. Köp kezdestı ondai jaǧdai. Mäselen, Japoniiaǧa resmi saparymyzdy sol elde ötkelı jatqan Fransuz klubynyŋ basqosuyna ädeiı orailastyrdyq. Älgı ūiymǧa ırı donor – memleketter müşe. İnvestisiiaǧa ötınış beruın bergenmen, ış qypyldap barady, sebebı, «tättı toqaş» bärıne bırdei tie bermeidı. Qazaqstanǧa kezek kelgende, bırqatar syrtqy ıster ministrlerı «Būl el bızdıŋ köme­gımızge zäru emes. Paidaly qaz­balary, mūnaiy, gazy bar» degen syŋaidaǧy pıkırlerge ere bastady. Bıraq oǧan da tüsınıstıkpen qarauǧa bolady, şeteldık ärıptesterımnıŋ Qazaqstan turaly maǧlūmaty atüs­tıleu edı. Üzılıs kezındegı bır oŋa­şa­lyqta Japoniianyŋ Syrtqy ıster ministrı Vatenabe «Delegat müşelerı Qazaqstannyŋ tabiǧi bailyǧynyŋ moldyǧy turaly jön-josyqsyz aita bermesın, sızder turaly terıs tüsınık tuyp jatqany sodan» dep keŋes berdı. Söz kezegı maǧan kelgende, «İä, ras, tabiǧi resurstar jeterlık, bıraq olardyŋ bärı igerılmei jatyr. Al, ekonomikamyz daǧdarysta, infliasiia deŋgeiı tört mändı körsetkışke deiın qūldyrap kettı. Eger sızder bügın bızdı demep jıberseŋızder, salǧan qar­jylaryŋyzdy bırneşe ese qylyp qai­tara alasyzdar» dep senımderıne kıre söiledım. Nätijesınde, Japoniia bızge 550 million dollar böletın boldy. Fransuz klubyna müşe memleketter milliard ekı jüz million dollar qarjy közın qarastyrdy. Quanyşym keudeme syimai, saǧattar aiyrmaşylyǧyna qaramastan tün
jarymynda elge qoŋyrau soǧyp, jaqsy habardy bölıstım.

Prezident şeteldıktermen är kezdesudıŋ aldynda ylǧi da inves­tisiia tartu mındetın alǧa qoiatyn. Mysaly, Teŋız kenışı boiynşa amerikalyq «Şevron» kompaniiasymen jasalǧan ırı kelısımşart köptegen kompaniialarǧa Qazaqstanǧa investisiia saluda ız aşyp, batyl kırısuge ündegenın aitpai ketuge bolmas.

– Qazır qoǧamda sol kezde şeteldık investorlarǧa bekerden-beker ese jıberıp aldyq degen pıkırler aitylyp jür. Onyŋ üstıne kezınde salystyrmaly türde sutegınge ketken mūnai-gaz kenışterındegı ülesımızdı Sauat Myŋbaev bastaǧan jūmysşy top ūzaq kelıssözder jürgızıp baryp, anaǧūrlym qymbatqa qaitardyq emes pe? Oǧan ne deisız?

– Aituǧa ǧana oŋai. Eşqandai preferensiiaŋ, jeŋıldıgıŋ joq, oŋai­lyqpen investisiiany kım berıptı? Olar üşın älı oi-qyryn bıl­meitın naryqqa kelu qanşalyqty täue­kelşıldık ekenın basy-qasynda bolǧandar jaqsy bıledı. Mysaly, fransuzdar mūnai kompaniiasy geologiialyq barlauǧa bırınşı bolyp kırıskenderdıŋ bırı edı. Tört jyl  būrǧylady, nätije şyqpady. Tekke qyp-qyzyl şyǧynǧa batty. Däl sol «Şevron» kompaniiasy Saud Arabiiasynda qyryq jyldai mūnai öndırdı. Qyryq milliard dollarǧa juyq qarjy salyp, mūnai önerkäsıbın damytty, eldıŋ de ekonomikasy köterıldı. Şyr bıtken arabtar aktivterın qaitadan satyp ala bastady da, «Şevron» ketıp tyndy. Iаǧni, tek bız emes, ol älemde bar täjıribe. Ol kezde tehnologiiamyz  älsız bolǧanyn jäne eskereiık. «Şevron» täjıribelı ärı būl ıstıŋ «pionerı» edı, solardyŋ arqasynda basqa transūlttyq kompaniialardyŋ  nazary bızge qarai aua bastady. Äri­ne, olar bastapqy kezde eşkımde joq şarttar qoidy. Degenmen, jyl ötken saiyn bırte-bırte äleumettık jauapkerşılıkke köŋıl bölınıp
jatyr. Qazır, Qazaqstan şeteldık kompaniialardan aksiialardy qaita satyp aluǧa köştı. Aksiialardyŋ tolyq paketıne ielık etu üşın älı bırşama uaqyt qajet. Al, eger sol kezde sozbaqtap, esepke salyp jürıp alsaq, eldıŋ damuynda säl keşıguşılık bolar ma edı. Qazaqstan  osynau jyldarda 150 milliardtai investisiia tartty.   Būl az körsetkış emes.

Mūndai jaǧdai Kaspii mūnai qūbyrynyŋ qūryltaişylaryn taŋdaǧanda da oryn aldy. Äuelı KTK-ǧa 50% ülespen Oman mūnai kompaniiasy kırmekşı boldy. Resei men Qazaqstandıkı – 25%-dan. Bırneşe memlekettı basyp ötetın qūbyr qūrylysyna 50 million dollar salu kerek. Oman jaǧy mūnai arqyly eseptesudı ūsyndy. Qolda tūrǧan aqşa joq. Men ol kezde Qazaq­stannyŋ AQŞ-taǧy Tötenşe jäne ökılettı elşılıgıne auysqam. «Şevron» kompaniiasynyŋ basşylary kelıp, «Mūnaidy bız öndırıp, onyŋ tasymaldanuyna baqylau jürgızuden şettep qalsaq, ädıldık bolmaidy» dep öz közqarastaryn bıldırdı. Üleskerlerdıŋ qataryna kıru üşın qajettı jarnany töleuge daiyn ekendıkterın aitty. Dereu Prezidentpen kezdesu ūiymdastyrdym. Jeme-jemge kelgende o basta eluge qol sozǧan Omanǧa üş paiyzdai ǧana aksiia ülestı, bız 25% ülesımızdı 19%-ǧa kemıttık. Resei de özgerıs engızdı. Jobaǧa keiınırek basqa elder qosyldy. Söitıp, qūbyrmen mūnai tasymaldau bırden küş alyp kettı.

– Iаdrolyq qarudan bas tartuymyz halyqaralyq qauymdastyq aldynda beibıtqatar el ekenımızdı tanytumen qatar, qiyn–qystau şaqta ekonomikalyq tynysymyzdy aşuǧa septıgın tigızgenı anyq. Ondai kömek äuelı AQŞ tarapynan bolǧanyn bılemız. «Semei-Nevada» qozǧalysy Lissabon hattamasyna qol qoiǧanǧa deiın bırneşe jyl būryn boldy. Qazır osy tarihi saiasi şeşımdı «qymbatqa ötkızuge» egemendık almai tūryp-aq daiyndyq jürgızıldı dep aita alamyz ba?

– Ärine, ondai qozǧalys özınen-özı tuyndai qalǧan joq. Joǧarydan dem berılgenı ras. Äuelı būǧan halyqtyŋ özı jappai qarsy ekenın  körsetu kerek boldy. Sonyŋ özınde, oŋailyqpen aiyrylǧysy kelmegen Mäskeudıŋ, «Sızder iadrolyq arsenaldy saqtap qalyŋdar. Esesıne, bızder Qazaqstanǧa investisiia qūiamyz» dep aldarqatqan arab elderınıŋ keu-keuleuıne könbei,  Lissabon hattamasyna qol qoiǧan Prezidenttıŋ tarihi şeşımınıŋ salmaǧyn uaqyt ötken saiyn sezınemız.

Jä, onyŋ bärı belgılı jait. Men Prezidentımız Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ  2009 jyly BŪŪ-nyŋ Bas Assambleiasynyŋ 62-sessiiasynda qarudyŋ özdıgınen joiyluynyŋ baqylynbaityn jaǧdailaryn jäne önım tehnologiiasyn eskere otyryp, Iаdrolyq qarudy taratpau turaly kelısımşartty qazırgı jaǧdaiǧa beiımdeuge şaqyrǧanyn taǧy bır mereilı sät der edım. Ötken jyly Qazaqstanǧa sapary barysynda
BŪŪ bas hatşysy Pan Gi Mun köş­basşymyzdyŋ osy qairatkerlıgın taǧy da atap öttı.

Qazaqstan Atom energiiasy jö­nındegı halyqaralyq agenttıktıŋ talaptaryn būljytpai oryndaumen qatar, osy töŋırektegı tüitkılderdı şeşuge de zor eŋbek sıŋırıp keledı. Onyŋ aiǧaǧy – İrannyŋ iadrolyq baǧdarlamasy boiynşa Almatyda ötken «E3/EU +3» formatyndaǧy kelıssözder. Bilık basyna jaŋa Prezident Hasan Ruhani kelgelı İrannyŋ syrtqy saiasatynan jyldar boiy jıbımegen toŋ tüstı. MAGATE inspektorlary eldıŋ iadrolyq  öndırısterın tekseruge bırte-bırte mümkındık ala bastady. Esesıne 20 milliard dollarǧa juyq aktivterı būǧaudan bosatyldy. Būl – İran üşın ülken kömek. Bır kezderı Tegerandaǧy sovet elşılıgınde qyzmet etken maman retınde men osy­ǧan Qazaqstannyŋ da septıgı tige­nın senımmen aita alamyn. Jalpy, Qazaqstannyŋ qauıpsızdık baǧytynda qalyptastyrǧan saiasatynyŋ auqymy keŋ. Ony bız EQYŪ, BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık keŋesı, ŞYŪ, AÖSŞK, NATO siiaqty ūiymdarmen san-salaly yntymaqtastyǧynan tani alamyz.

– Halyqaralyq integrasiia, ärıptestık degennen şyǧady. Qalai oilaisyz, Kedendık odaq­tyŋ, odan tuyndaityn Bıryŋǧai eko­no­mi­kalyq keŋıstıktıŋ qūryluyna «KSRO kezındegı josparly eko­nomikaǧa qaita alyp keledı, ekonomikalyq täuelsızdıgımızden aiyrylyp qalamyz» degen qauıp­pen qarau beker me? Kedendık Odaqqa müşe bolǧaly üş jyl. Neden ūttyq, neden ese jıberdık?

– Alǧaşqy jyldardaǧy qiyn­şy­lyqtarǧa qaramastan, Kedendık odaq memleket­terımızdıŋ damuy üşın eŋ tiımdı jol ekenıne şübä keltırmeimın. Öndırıstı tehno­logiialyq tūrǧydan jaŋǧyrtyp, investisiialardyŋ jaŋa közderın tabudyŋ basqalai töte joly joq. Eşqandai ūlttyq, memlekettık müddege zararly üstemdıkke jol berılmeitının Elbasy o bastan kesıp aitty. Öitkenı, bız üşın eŋ tättı ūǧym – täuelsızdık. Bız onyŋ dämın sezınıp qaldyq. Būryn Keŋes ökımetı kezınde qalai edı? Bar tapqan-taianǧanymyzdy äuelı Ortalyqtyŋ auzyna tosyp, sosyn jalynyp-jalpaiyp bır bölıgın zorǧa alatyn edık. Al, qazır erkınbız, öz bailyǧymyzǧa özımız ielık etıp, kädege jarata alamyz. Astananyŋ salynuy, ekonomikalyq qiynşylyqtar kezınde Ūlttyq qor esebınen tūraqtylyqty  ūstap tūruymyz osy täuelsızdıgımızdıŋ arqasy. Bız eşteŋenı tegın berıp jat­qan joqpyz. «Syrtqy saiasat – müm­kınşılıkter maidany» degen ūǧym bar. Syrtqy saiasatta dos ta, qas ta bolmaidy, tek ūlttyq, memlekettık müdde alda tūrady. Ärine, absoliuttı egemendık eşqaşan bolmaidy. Qan­dai da bır memorandumǧa nemese rezoliusiiaǧa qol qoidyŋ ba, serık­tesıŋmen egemendıgıŋnıŋ kış­kentai bır bölıgın bölıstıŋ degen söz. Jeŋıske jetu üşın säl şegınıs jasaudyŋ paidasy zor ekenın ūly taktikterden qalǧan taǧylym rastaidy. Mysaly, menıŋ oiymşa Resei Ukrainaǧa gaz baǧasyn qasaryspai tüsırgenınde, Kedendık Odaqtyŋ auqymy äldeqaida keŋ bolar ma edı. Al, qazır, Ukraina Kedendık Odaqtan terıs ainalyp, Euroodaq, NATO jaqqa qarai moiyn sozady.

Ras, şekaralas oblystarda Resei tauary basyp ketıp jatyr. Bıraq, tarazynyŋ ekınşı jaǧynda bızdıŋ tasymyz basym. Reseidıŋ qataŋ salyqtyq saiasatynan qaşqan käsıporyndardyŋ bızge qarai oiysu üderısı baiqalady. Öitkenı, bızde investisiialyq ahual oŋdy. Reseide qosymşa qūn salyǧy  18%, äleumettık salyq – 26%, kırıs salyǧy – 13 paiyz. Biznes üşın bolmaşy jeŋıldıkter ülken röl oinaidy.

– Ötkende Elbasy «Bolaşaq» tülekterımen kezdesu barysynda: «Künı-tünı oilaityndaryŋ qazaq elınıŋ täuelsızdıgı bolsyn» dedı.
Ruhani  täuelsızdık turaly ait­qan­da, aldymen oiǧa oralatyny – älı de keiınge ysyrylyp kele jatqan latyn älıppesıne köşu mäselesı. Ol turaly nendei pıkırdesız?

– «Latyn älıpbiıne köşude asy­ǧystyq tanytudyŋ qajetı joq» dep Elbasy aitty. Tıl reformasynyŋ oiynşyq emes, oilanyp baryp kırısetın ıs ekenın ol kısı bılıp otyr.

Keşe ǧana Semeidegı pedagogikalyq kolledjge baryp, äkem, belgılı jurnalist-audarmaşy Ysqaq Süleimenov atyndaǧy därıs bölmesınıŋ aşyluyna qatysyp qaittym. Tarihy sonau 1903 jyldan bastalatyn mūǧalımder seminariiasynda Mūhtar Äuezov, Qanyş Sätpaev, Älkei Marǧūlan, Jüsıpbek Aimauytov, Izǧūtty Aityqov, Qasym Amanjolov syndy qazaqtyŋ sorpa betıne şyǧarlary sauat aşqan. Mūǧalımder Tomskıden, ışkı Reseiden kelıp sabaq bergen. Būdan şyǧatyn qorytyndy qandai? Bızdıŋ közımızdı orys halqy aşty. Endı kelıp, «at qūiryǧyn üzıseiık» dep atoilau dūrys emes. Orys tılı – BŪŪ-da qoldanylatyn alty tıldıŋ bırı. Orys tılın bılgen artyq etpeidı. Kerısınşe, äldeqandai tar zaman tua qalsa, Qytaidan qorqu kerek dep esepteimın. Qazırdıŋ özınde Şyŋjaŋ aimaǧyndaǧy az ūlttardy jūtyp jatyr. Sondyqtan bız sekıldı  jerı jalpaq, özı şaǧyn halyqqa ūlttyq saiasatty jürgızgende, dymqyl jerdı aŋdap basu kerek bolady. Tıldık qoldanysty keŋeitemız dep, tızege salyp qyspaq jasai beru qauıptı. Kerek kadrlardan aiyrylamyz, ekın­şıden, ekonomikaǧa nūqsan keledı. Öitkenı, nemıs, poliak, inguş, türık siiaqty şaruaǧa mättaqym ūlttar  ūstap tūrǧan öndırıs salalary bar. Keibır memleketter investisiiany Qazaqstanda tırşılık keşıp jatqan qandastaryna qamqorsyp salady. Mysaly, Koreia, Polşa, Germaniia… Sondyqtan täuelsızdıktıŋ qadırı el, jer bızdıkı dep astamşylamai, auyzbırşılıkte ömır sürude jatyr.

Sūhbattasqan
Ädılbek JAPAQ