TŪǦYRY BİIK TAUTŪLǦA

Tūǧyry biık tūl­ǧany tereŋ zertteu kezınde qan­dai tyŋ derekter tabyldy? Ūlty­nyŋ baǧyna tuǧan aza­mat­­tyŋ qairatkerlıgın qalai baǧaladyq? El men jer tarihynda Täşenevtıŋ alar orny qandai? Artynda qalǧan ūrpaq­tary aman ba? Osy jönınde kıtap avtorlarymen äŋgımelesken edık.

Jer taǧdyry tartysqa tüsken qiyn kezeŋde tektı eldıŋ ūrpaǧy ekenın tanytqan tūlǧa – Jūmabek Täşenev. Onyŋ esımı aŋyzǧa ainalyp, halyq jadynda saqtalǧanymen, resmi tarih ǧylymynda älı jan-jaqty zerttele qoimaǧan bolatyn.Osy olqylyqtyŋ ornyn toltyru maqsatynda Memleket tarihy institutynyŋ ǧalymdary, pedagogika ǧylymdarynyŋ kandidaty Seiıtqali Düisen men tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Qanat Eŋsenov «Jūmabek Täşenev» atty ǧylymi-zertteu eŋbegın jazyp şyqty.

QAZAQSTANNYŊ BAǦYNA TUǦAN

Tılşı: Şynyn aitu kerek, özımız mektepte oqyǧan jyldary tarih oqulyǧynda Täşenev turaly estımedık. Ūlt janaşyryn ūlyqtau qai kezden bastaldy? Osy uaqytqa deiın aituly tūlǧa turaly zerttegen ǧalymdar bar ma? Būl eŋbektı jazuǧa ne türtkı boldy?

Seiıtqali DÜISEN:
– Jūmabek Täşenevtıŋ zamany Qazaq elınıŋ aumaly-tökpelı kezeŋderımen tūspa-tūs keldı. Būl uaqytta saiasi quǧyn-sürgın, soǧys, halyq şaruaşylyǧyn qalpyna keltıru, tyŋ igeru siiaqty nauqandar jürgızılıp jatqan. Ol kısı osy nauqandardyŋ bärıne belsendı qatysqan. Syn saǧatta qasqaiyp tūryp, qara jerge qorǧan boldy, qairatkerlık tanytty.
Osy uaqytqa deiın Täşenev jaily zertteu eŋbektıŋ jazylmai kelgendıgı oilanarlyq jaǧdai. Tek elımız täuelsızdık alǧannan keiın ǧana ol jönınde köz körgen kısılerdıŋ estelıkterı men gazettık şaǧyn maqalalardan qūralǧan bırneşe jinaq jaryq kördı. Alaida onyŋ bärı bırdei mūraǧat derekterıne negızdelmegen ärı ǧylymi naqtylyǧy şamaly dünieler edı. Sondyqtan da bız qairatkerdıŋ ömırı men qyzmetıne qatysty bükıl mūraǧattardy aqtara otyryp, Qazaqstan jerınıŋ tūtastyǧyn saqtap qalu jolyndaǧy küresın eŋ basty eŋbek dep baǧaladyq.

Qanat EŊSENOV:
– Jūmabek Täşenevtıŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetı turaly Dınmūhamed Qonaevtyŋ estelıgınde aitylady. Odan keiın el ardaqtylarynyŋ bırı Bäiken Äşımov elımızdıŋ oŋtüstık jäne soltüstık öŋırlerındegı jer üşın bolǧan tartysqa belsene aralasyp, soŋynda qyzmetten quylǧany turaly tereŋ tolǧanyspen jazǧan. Täşenev turaly alǧaşqylardyŋ bırı bolyp qalam tartqan jazuşy Ädi Şärıpov boldy. Al professor Beiımbet Ermūhanov bolsa özınıŋ zertteu maqalasynda 1960 jyldary Qazaqstannyŋ bes oblysyn alyp qaluǧa, halyqtyŋ baǧyna qarai er mınezdı qairatker Jūmabek Täşe­nev şyqty dep jazady. Osyndai bıraz tanymal kısı­lerdıŋ estelıkterınde tūlǧa­nyŋ aŋyzǧa bergısız ısterı aitylady.
Tılşı: Täşenev özı turaly osyndai baǧany közı tırısınde estıdı me?

Seiıtqali DÜISEN:
– Täşenev turaly alǧaşqy estelıkter men maqalalardyŋ, negızınen, ol dünieden ötken soŋ ǧana jariialana bastaǧanyn atap ötken jön. Būl ıstı eŋ aldymen Täşenev 25 jyl qyzmet etken, halqynyŋ süiıspenşılıgıne bölengen Şymkent öŋırındegı özımen qyzmettes bolǧandar, aqyn-jazuşylar men jurnalis­ter bastady.
Jalpy, aituly tūlǧanyŋ erlıgın nasihattap jürgenderdıŋ qatarynda Haidar Arystanbekov, Saǧadat Nūrmaǧambetov, Saǧyndyq Kenjebaev, Ǧarai Saǧymbaev, Kerımbek Syzdyqov, Kärışal Asanov, Sabyr Qasymov, Ūlyqpan Bäşenov, Amantai Käken, Meiram Baiǧazin, Joldybai Bazarov, Erıkbolat Qabyldin jäne taǧy basqa ǧalymdar men zertteuşıler barşylyq. Osy ūltjandy azamattardyŋ aralasuymen «Qazaqstan» ūlttyq ensiklopediia­syna ömırbaiany engızıldı.

ESIMI 2009 JYLY OQULYQTAN ORYN ALDY

Tılşı: Jūmabek Täşenevke qatysty derekter bola tūra ne sebeptı jöndı ǧylymi-zertteu jariialanbaǧan?

Qanat EŊSENOV:
– Keŋestık däuırde jäne täuelsızdıkten keiıngı uaqyttarda osy derekterge negızdelgen tolyqqandy eŋbek jazylmai keldı. Olai boluynyŋ özındık sebepterı bar. Sol kezdegı jüie basşylary öz aitqandaryna kön­begenderdı joǧary qyzmetten şettetıp, tūqyrtyp tastauǧa daiyn tūrdy. Olar turaly jazuǧa, aituǧa, tıptı atyn atauǧa tyiym salyndy.
Tek elımız täuelsızdıkke qol jetkız­gennen keiın ǧana ǧalym­dar, jazuşylar, qoǧam qairatkerlerı ol turaly este­lıkter men maqalalar jariialai bastady.

Tılşı: Jūmabek Täşenev turaly mektep oqulyǧyna qaşan engızıldı?

Seiıtqali DÜISEN:
– Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı kezeŋınde Täşenev esımın alǧaş ret mektep oqulyǧyna, iaǧni 2009 jyly engızgen tarihşy ǧalym Bürkıtbai Aiaǧan boldy. Sol jyly «Qazaqstannyŋ qazırgı zaman tarihy» atty 9-synypqa arnalǧan, öŋdelıp, tolyqtyrylǧan ekınşı basylymynda ol: «Belgılı memleket jäne qoǧam qairatkerı 1955-1961 jyldary Qazaq KSR-ı Joǧarǧy Keŋesı, Ministrler Keŋesı töraǧasy qyzmetın atqarǧan Jūmabek Täşenev qazaq jerınıŋ au­maqtyq tūtastyǧynyŋ saq­taluyna köp eŋbek sıŋırdı» dep jazdy.

Tılşı: Täşenevtıŋ Aqmola öŋırınıŋ tumasy ekenın jaq­sy bılemız. Jalpy, Keŋes däuırınde qandai qyzmetter atqardy?
Qanat EŊSENOV:
– Jūmabek Täşenev 1915 jyly qazırgı Aqmola obly­sy­nyŋ Arşaly audanynda düniege kelıp, bılım alyp, eŋbekke aralasqan. 1938-1951 jyldary Soltüstık Qazaqstan oblysynda şaruaşylyq, keŋestık partiia jūmystarynda boldy. 1952-1955 jyldary Aqtöbe oblysyn basqardy. 1955-1960 jyldary Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Töralqasynyŋ Töraǧasy, al 1960-1961 jyldary Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasy qyzmetın atqardy.

Seiıtqali DÜISEN:
– Keŋes elın N.Hruşev basqarǧan 1953-1964 jyldary Qazaqstandy bırneşe ölkege bölıp basqaruǧa, tübınde Qazaq Respublikasyn joiuǧa baǧyt ūstaǧany tarihtan bel­gılı. Qazaqstannyŋ jerın jyrymdap, Özbekstanǧa, Türkımenstanǧa, Resei Federasiiasyna bölıp bermekşı boldy. Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Bostandyq audanyn 1956 jyly Özbekstanǧa berıp te ülgerdı. Qazaq Res­pub­likasynyŋ bas­şylyǧy jer beruge qarsy ekenın bıldırgenımen, KSRO-nyŋ keudemsoq basşysy olardy tyŋdamady. Kelesı kezekte 1960 jyldyŋ soŋynda Qazaqstannyŋ soltüstıgındegı 5 oblysyn (Soltüstık Qazaqstan, Kökşetau, Qostanai, Aqmola, Pavlodar) Resei Federasiia­syna berudı talap etedı. Sol kezde Qazaqstannyŋ Premer-ministrı qyzmetın atqarǧan Jūmabek Täşenev būl KSRO men Qazaq Respublikasy Konstitusiiasynyŋ baptaryn būzǧandyq, halyq erkımen sanaspaǧandyq ekenın, eger jerdı zaŋsyz beretın bolsa, Qazaqstan basşylyǧy halyqaralyq ūiymdarǧa şaǧymdanatynyn eskertıp, Hruşevtı şegınuge mäjbür etedı. Osy qarsylyǧy üşın ony qyzmetınen ketıredı.

Qanat EŊSENOV:
– Ol – elınıŋ, jerınıŋ tūtastyǧy üşın basyn bäigege tıkken ūltjandy, batyr qai­ratker. Sol qairatkerdıŋ er­lıgı bolmaǧanda, Qazaqstannyŋ besten bırı 1960 jyly Reseige berılgende respublikamyz täuelsızdık alǧanda ol jerler qaitarylmai qalyp qoiar edı. Qazırgı Astana qalasy da bolmaityn edı. Sondyqtan Täşenevtıŋ erlıgı – keiıngı ūrpaqqa ülgı-önege. Onyŋ erlıgın jastarǧa nasihattau – bügıngı ǧalymdardyŋ paryzy.

Tılşı: Täşenev 37 jasynda Aqtöbege bırınşı basşy bolyp kelgen eken. Ol kezdegı ahual qandai edı?

Seiıtqali DÜISEN:
– Aqtöbe oblysyna je­tekşılık etken jyldary būl aimaqta qara metallurgiia, mūnai-himiia, tamaq jäne jeŋıl önerkäsıp salalary damydy. Oblysta älemdegı eŋ ülken fosfor kenderınıŋ bırı ornalasty. Alǧa stansiiasynda ırı himiia kombinaty jūmys ıstedı. Kempırsaida nikel, Novoresei audanynyŋ Döŋ auyly maŋynda hrom ken oryndary boldy. Berşögırde kömır, Jaqsymai men Şūbarqūdyqta mūnai öndırısı jūmys ıstedı. Elımızde aŋ terısınen jasalǧan syrtqy kiımderdıŋ jartysynan astamy Aqtöbe käsıporyndarynyŋ üle­sıne tidı. Tamaq önerkäsıbı sala­synda jyldan-jylǧa et jäne et önımderın ön­dı­ru arta tüstı. Iаǧni, myq­ty ūiym­das­tyruşylyq qa­bıletımen tanylǧany älı künge deiın aitylyp jür.

KINÄSIZ ADAMDY QŪTQARǦAN

Tılşı: Ol kısınıŋ ädıldıgı turaly köp aitylady. Tıptı, kezınde «ölım jazasyna» ke­sılgen bır ǧalymdy aq­tap alǧan desedı. Osy tura­ly tolyǧyraq aityp berseŋızder…

Qanat EŊSENOV:
– Qairatker Täşenev eş­kımdı ūltyna qarap alalamaǧan. Ärqaşan ädıldıktı jaqtaǧan. Sız aitqan mysalmen zertteu barysynda bız de tanystyq. Mäskeudegı kezektı töraǧalyq qyzmetın atqaru kezınde ukraindyq bır ǧalymnyŋ «qylmysty ısı» aldyna keledı. Qart ǧalymǧa bır jauapty qyzmetkerdı öltırdı degen aiyp taǧylyp, ölım jazasyna kesılıptı. Keşırım jasau turaly ötınışı de qabyldanbapty. Mäskeulık töraǧa K.E.Voroşilov degen kısı demalysta bolǧandyqtan, onyŋ orynbasary Täşenev qol qoiuǧa tiıstı bolǧan eken. Joǧarǧy Keŋes qyz­met­­kerlerınıŋ būl mäsele K.E.Voroşi­lovpen kelısılgen degen qarsylyq­taryna qara­­mastan, adam taǧ­dyry bol­ǧandyqtan, ol ölım jazasy turaly ükımge qol qoimai, türmege özı baryp, qart ǧalymǧa jolyǧady. Kınäsız ekenıne közı jetken soŋ, ıstı qaita tergeuge jıbertıp, aqtap qalady. Keiın kısı öltırgen qylmysker de anyqtalyp, jazasyn tartqany turaly derekter bar.

Tılşı: Täşenev pen Qo­naevty bır-bırıne aidap sal­ǧandar boldy degen pı­kır­­ler joq emes. Būl qanşalyqty şyndyqqa janasady?

Seiıtqali DÜISEN:
– Dınmūhamed Qonaev pen Jūmabek Täşenev siiaqty ekı ırı tūlǧanyŋ syilasyp, yntymaqtasa jūmys jasauyna taǧdyr jazbady. Ekı azamattyŋ el igılıgı üşın jarasymdy jūmys ısteuıne jeke bastarynyŋ pendeşılıkterımen qatar, sol kezdegı «künşıl qazaqtardan» tüsetın «domalaq aryzdardy» Kreml bileuşılerı olarǧa qarsy şeber paidalandy. Bır-bırıne qarsy aidap saluǧa tyrysqan. Būl otarşyldardyŋ erteden kele jatqan «bölıp al da, bilei ber» ädısı bolatyn. 50-60 jyldary qyzmettes bolǧan zamandastarynyŋ este­lık­terıne zerdelep qarasaq, Qonaev pen Täşenevtıŋ jūmys ısteu, basqaru stilderınde aiyrmaşylyq bolǧan. Qonaev sypaiy, sabyrly, barlyq ıstı asyqpai, baiyptap şeşuge ūmtylatyny körınıp tūrady. Al Täşenev mınezı tık, şapşaŋ, qyzbalau, özıne qatysty mäselenı keiınge qaldyrmai, sol uaqytynda şeşuge ūmtylatyn bolǧan. Äsker qatarynda bolmasa da, būl jaǧynan äskeri tärtıpke daǧdylanǧan adamǧa ūqsaidy.

«ŞYNJYRDAǦY DALA JOLBARYSY»

Tılşı: Aituly tūlǧanyŋ aty berılgen oqu ordasy bar ma?

Qanat EŊSENOV:
– Astana qalasynda Jūmabek Täşenev köşesı bar. 2009 jyldan berı qarai ūsynystar jasalyp, qalalyq Aqsaqaldar keŋesı, qoǧamdyq ūiymdar, mektep ūjymy jäne ata-analar yntaly bolǧanymen, №10 mektep-gimnaziiaǧa aty älı berılmei keledı. Taǧy bır aita keterlıgı, elordada qazaq halqynyŋ qai­ratker tūlǧasynyŋ eŋselı eskert­kışı joq. Būl – oilandyratyn mäsele.
Qazırgı jahandyq jaǧdaida eldıktı saqtap, täuelsızdıktı baiandy etuımız üşın tarihi tūlǧalarymyzdyŋ ömır joly men önegelı ısterın jas ūrpaqqa nege nasihattamasqa?! Byltyr 2015 jyly tūlǧanyŋ 100 jyldyǧy atalyp öttı. Bırqatar ūsynystar jasaldy. Bıraq jüzege aspai keledı. Kezınde el basyna kün tuǧanda astyndaǧy taǧynan da bas tartyp, tuǧan jerı men elı üşın qūrbandyqqa barǧan aituly tūlǧanyŋ ruhyna taǧzym etıp, qoldan kelgennıŋ barlyǧyn jasauymyz kerek qoi.

Tılşı: Täşenev turaly zertteu üşın elımızdıŋ bükıl oblysyna baryp, mūraǧat qūjattarymen tanysyp, köz körgen jandarmen pıkırlesıp, qūndy derekter jinadyŋyzdar. Täşenev taǧylymyn qalai baǧalaisyzdar?

Qanat EŊSENOV:
– Saiasatty jasauşy adamdy saiasatker deimız. Täşenevtı Keŋestık zamandaǧy ūltjandy qazaq saiasatkerı dep baǧalauǧa bolady. Bırınşıden, ol sol uaqytta «ūltşyl» degen jaladan qoryqpai, joǧary basşylyqta qazaq ūltynan basşy kadrlar qalyptastyrudy batyl qolǧa aldy. «Qazaqtan­dyruǧa» küş saldy. Ekınşıden, auyl şaruaşylyǧy ekonomikasy salasynyŋ bılgır mamany. Osy sala boiynşa ekı ret dissertasiia jazǧan ǧalym. Äsırese, jer öŋdeu tehnologiia­syn qataŋ saqtaudy jaqtauşy boldy. Üşınşıden, qazaq önerı men mädenietınıŋ ülken janaşyry jäne ūiymdastyruşysy boldy. Ol basşylyq etken jyldary qazaq qalamgerlerıne erekşe qamqorlyq tanytty.

Seiıtqali DÜISEN:
– Ol zamanda betbūrys kezeŋderge bailanysty bas­şylyq qyzmette jürgen memleket qairatkerlerıne degen közqaras ünemı qūbylyp otyrdy. Būǧan Qazaqstandaǧy saiasi oqiǧalar naqty dälel. Keŋes ükımetınıŋ basşylary ūltjandy Jūmabek Täşenevtı bır oblysta oqşaulap ūstady. Ärbır qadamy baqylauda boldy. Sondyqtan ǧalym Kärışal Asan atanyŋ Täşenevtı «şynjyrdaǧy dala jolbarysyna» teŋeuı öte oryndy baǧa.

Tılşı: Jūmabek Täşe­nevtıŋ ūrpaqtary kımder?

Qanat EŊSENOV:
– Jūmabek Täşenevten Saian, Saiat, Bolat, Mūrat jäne Alla degen tört ūl, bır qyz örbıgen. Saiat degen balasynan basqalary ömırde bar. Almatyda jäne Şym­kent qalalarynda tūrady. Bärı kezınde bılım, ǧylym salasynda eŋbek etken jäne qazırgı künde zeinetke şyqqan.
Tılşı: Tūlǧa jaily taǧy­lymdy äŋgımelerıŋızge raq­met!

Äŋgımelesken:
Gülmira AIMAǦANBET